مارتین فورنیه برگردان آریا نوری
تمامی بحث هایی که امروزه در فرانسه در جریان هستند این مساله را نشان می دهند : بدون شک نهاد مدرسه یکی از ارکان اصلی در زمان پایه گذاری جمهوری فرانسه به حساب می آید که قوانین ژول فری (۱) ( تصویب شده بین سال های ۱۸۸۱ تا ۱۸۸۲) نقطه ی عطف آن ها است. هدف اصلی قوانین فری گتجاندن فرایند تحصیل در قوانین پایه ای جمهوری بود ، مساله ای که البته قبل از آن هم در طول قرن چهاردهم همواره مورد توجه بوده است.
اما اهمیت اصلی قوانین فری بعد نمادین آن هاست. تحصیل مجانی برای همه ، ماهیت لاییک و برابری از مدت ها پیش خواسته ی تمام کسانی بوده که برای دست یابی به آزادی و جمهوری مبارزه می کرده اند.
با تمام این اوصاف نباید اینطور تصور کرد که هدف اصلی کسانی که در جمهوری سوم نقش آفرینی کرده اند تغییر ماهیت طبقات مختلف اجتماعی بوده است. مشخصا تمامی فرزندان جمهوری به مدرسه می رفتند تا یاد بگیرند باید زیر پرچم جمهوری با هم متحد باشند اما مساله ی اصلی این است که شرایط فرزندان طبقه ی کارگر سبب شد تا آن ها خیلی سریع مجبور شوند به سمت آموزش های فنی و حرفه ای بروند ، در واقع تحصیلات بالاتر مختص طبقه ی بورژوآ بوده است. با توجه به شرایط آن دوره – پیشرفت روز افزون صنعت و علم و ایده آل قرار گرفتن طرقی خواهی – بهترین دانش آموزان در بین طبقه ی عامه با توجه به رفتارشان دستچین شده و برای آن ها امکان تحصیلات فراتر از دوره ی ابتدایی فراهم می شد ، این مساله باعث می شد تا آن ها بتوانند بعضا در آینده وارد مشاغل اداری شوند. این ابتکار در واقع پایه و اساس شکل گیری طبقه ی متوسط فرانسه به حساب می آید. ورود دانش آموزان طبقه ی عامه ی جامعه به مدارس راهنمایی تا دهه ی ۵۰ تنها منحصر به مواردی کاملا خاص می شده است.
نهاد مدرسه در فرانسه از آغاز شکل گیری خود تحت تاثیر دو اصل متضاد قرار گرفته است. اصل اول برابری ( مدرسه باید در دسترس همه باشد) و دیگری ماهیت سلسله مراتب وار و نخبه سالار که در طول قرن گذشته تمام امیدهای مردم عامه برای صعود اجتماعی را از بین برده است. با این وجود این سیستم تا دهه ی ۱۹۵۰ پاسخگو بوده است.اما پیشرفت های اجتماعی اخیر شکل گرفته ماهیت آن را کاملا زیر سوال برده است.از پنجاه سال پیش تا کنون چه اتفاقی افتاده ؟ افزایش روز افزون تعداد دانش آموزان و میل بیش از پیش به فراهم آوردن فرصت برابر تحصیلی برای همه ی دانش آموزان. با این حال این فرایند پاسخگوی همه ی درخواست هایی که امروزه وجود دارد نبوده و این مساله باعث شده است که بحث های گسترده ای پیرامون مدرسه در جریان باشد که در آن ها تمامی ابهامات موجود در نظام آموزشی که در ابتدای جمهوری سوم بنا شده بود مطرح می شود.
پروژه ی مهیا کردن شرایط تحصیل برای همه
در سال ۱۹۴۷ فرانسه همچنان در حال سپری کردن دوران بازسازی های پس از جنگ بود. در این دوران فرمانی صادر شد که به موجب آن امکان تحصیل برای عموم مردم فراهم می شد. در این دوره کشور وارد مرحله ی توسعه ی اقتصادی و تکنولوژی شده بود و این مساله نیازمند افزایش کارایی های کارگران بود . علاوه بر این افزایش بسیار بالای آمار زاد و ولد پس از جنگ جهانی دوم هم مزید بر علت بود.
در سال ۱۹۵۹ ، مطابق قانونی تحصیل در مدرسه تا پایان ۱۶ سالگی اجباری شد. در فاصله ی سال ای ۱۹۶۰ تا ۱۹۷۵ تلاش گسترده ای برای افزایش امکانات تحصیلی و رسیدن به نظامی یکدست و یکپارچه صورت گرفت و قرار بر آن شد تا تمامی دانش آموزان تا پایان دوره ی راهنمایی به نحوی کاملا یکسان آموزش داده شوند. به گفته ی آنتوان پراست (Antoine Prost ) ، تاریخدان ، بین سال های ۱۹۶۶ و ۱۹۷۵ تقریبا به ازای هر روز کاری یک مدرسه در فرانسه افتتاح شد.
فاز دوم افزایش تعداد دانش آموزان در فاصله ی سال های ۱۹۸۵ تا ۱۹۹۵ با افزایش تعداد دیپلمه ها و امکانات جدید در تحصیلات عالیه به وقوع پیوست. با وجود کاهش میزان زاد و ولد از سال ۱۹۷۵ به بعد ، مسئولین دست از تلاش خود برای افزایش امکانات تحصیلی بر نداشتند.
امروزه ۹۰ درصد جوانان بین ۲ تا ۲۲ سال در فرانسه تحصیل کرده یا در حال تحصیل هستند. ( در مهد کودک های این کشور از سنین بسیار پایین آموزش هایی ویژه ای ارائه می شود) پس از شکل گیری دیپلم های حرفه ای در سال ۱۹۸۵ قانونی که در سال ۱۹۸۹ به تصویب رسید هدف را رسیدن ۸۰ درصد دانش آموزان دوره ی سنی ای مشخص به سال دوم دبیرستان در سال ۲۰۰۰ قرار داد. در واقع ، پس از رشدی چشمگیر از سال ۱۹۸۵ به بعد ، درصد جمعیتی افرادی که در یک گروه سنی مشخص موفق به اخذ مدرک دوره ی دبیرستان می شوند از سال ۱۹۹۶ به بعد به ۶۲ رسیده است.از طرفی دیگر تعداد افرادی که موفق به اخذ دیپلم تحصیلات عالیه می شوند بین سال های ۱۹۷۵ و ۱۹۹۵ دو برابر شده است.
زیر سوال رفتن موفقیت پروژه ی ” تحصیل برای همه ”
در فرانسه هم مثل تمام کشورهای اروپایی که نظامی مردم سالار دارند ، دسترسی به تحصیل برای همه فراهم شده است. اما آیا این مساله سبب شده است تا به واقع شرایط برای همگان یکسان باشد؟ بحث های گسترده ای به منظور ارائه ی پاسخی به این سوال مطرح شده است. از طرفی ، گروهی هشدار می دهند که افزایش روز افزون تعداد دانش آموزان سبب کاهش سطح علمی دانش آموزان فرانسوی شده است ، این مساله در صورتی است که تمامی آمار ارائه شده این فرضیه را تکذیب می کنند. در دهه ی ۱۹۳۰ ، تنها نیمی از دانش آموزانی که مدرسه را در سن ۱۲ سالگی ترک می کردند موفق به کسب ” مدرک تحصیلی ” که در آن زمان رایج بوده می شده اند. امروزه اما تعداد افراد بی سواد در فرانسه به میزان کاملا قابل توجهی کاهش یافته است ( تقریبا ۷ درصد در یک گروه سنی مشخص)
از طرفی تحقیقات صورت گرفته نشان دهنده ی افزایش قابل توجه سطح علمی دانش آموزان است. از سی سال پیش تا کنون شاهد دو برابر شدن امکانات در کلاس های آمادگی مدارس بزرگ و از طرفی افزایش سطح توقع آن ها از دانش آموزان هستیم. علاوه بر این نتایجی که فرانسه در تحقیقات جهانی به دست می آورد کاملا قابل قبول است : برای مثال این کشور در شاخه ی روخوانی و مهارت های ریاضی در رده ی سنی ۱۰ تا ۱۵ سال در بین کشورهای عضو اتحادیه ی اروپا در رده ی اول قرار دارد. کریستین بادلو (Christian Baudelot ) و راجر استبلت (Roger Establet ) ، دو جامعه شناس ، در کتاب آخر خود نشان داده اند که متوسط میزان سواد در فرانسه کاملا افزایش داشته است. آن ها در کتاب آخر خود وضعیت افرادی را که در سال ۱۹۶۸ سی ساله بوده اند با افرادی که در سال ۱۹۹۸ به این سن رسیده بودند را مقایسه کرده اند.در حالی که گروه اول اکثرا بدون اخذ دیپلم مدرسه را ترک کرده بودند ، بیش از نیمی از جوانان بالغ امروز فرانسه حداقل مدرک دیپلم دارند. (۲)
با این اوصاف آیا مدرسه ی امروز فرانسه همچنان نقش طلایی ای که در دهه ی ۱۹۳۰ به عنوان نردبانی برای ترقی اجتماعی ایفا می کرده است را ایفا می کند؟ متخصصین در این زمینه نظرهای متنوعی دارند : کاهش ارزش مدرک های تحصیلی دومین مساله ی مورد بحث آن هاست. باید این مساله را مد نظر قرار دهیم که افزایش بیش از بیش تعداد دانش آموزان در دوره ی راهنمایی و دبیرستان در دورانی صورت گرفت که بیکاری به اوج خود رسیده بود. از سال دهه ی ۸۰ به بعد ، دیگر افرادی که موفق به اخذ مدرک دیپلم می شدند مثل نسل پیش از خود ضمانتی برای به دست آوردن کار و ترقی در جامعه نداشتند.
مشخصا سطح علمی و تعداد دانش آموزان افزایش داشته است اما میزان کار های در دسترس به این میزان افزایش پیدا نکرد . این مساله باعث شد تا در بازاری رقابتی فارق اتحصیلان مجبور باشند تا جایی که توان دارند دیپلم های مختلف به دست آورند ، دیپلم هایی که همیشه ضامنی برای موفقیت آن ها نمی باشد هرچند که نتایج تحلیل های متنوع صورت گرفته نشان می دهد که این دیپلم ها در پیدا کردن کار و میزان حقوق دریافتی بی تاثیر نیستند.
آیا همه شانسی یکسان برای تحصیل دارند؟
سومین مساله ی مورد بحث کارکرد نهاد مدرسه به نوبه ی خود است. از دهه ی ۸۰ به بعد ، جامعه شناسان فعال در حوزه ی آموزش نشان داده اند که نابرابری های آشکاری در حوزه ی آموزشی وجود دارد.
برای مثال در دبیرستان ها گرایشات تحصیلی کاملا متنوعی وجود داشته ( عمومی ، تکنولوژیک و حرفه ای) و علاوه بر آن انتخاب های بسیار متنوعی که برای هر دانش آموز وجود دارد سبب سلسله مراتبی شدن بیش از حد شده است. این مساله در صورتی است که مطالعات گسترده ای که انجام شده نشان می دهد انتخاب شاخه های متفاوت توسط دانش آموزان تا حد زیادی بستگی به سطح اجتماعی آن ها دارد : تعداد بسیار زیادی از دانش آموزان طبقه ی عامه دیپلم فنی – حرفه ای را انتخاب می کنند و دانش آموزان والدینی که در مشاغل بالای اداری مشغول هستند در شاخه های تحصیلی معتبر تحصیلات عمومی.(۳)
این چنین تبعیض هایی بیش از پیش در نهاد مدرسه ای مشاهده می شود که قرار بودن شرایطی کاملا یکسان برای تمامی دانش آموزان مهیا کند.در واقع از سال ۱۹۸۵ به بعد ، با توجه به قوانین وضع شده مدارس از استقلال بیشتری در تصمیم گیری های خود برخوردار شده اند و از طرف دیگر سخت گیری کمتری در قانونی که مطابق آن هر دانش آموز باید در مدرسه ای که حوزه ی محل زندگی خود تحصیل کند صورت گرفته است. این مساله سبب شد تا خانواده هایی که توان بالایی داشته باشند نهایت سعی خود را به کار برند تا فرزندانشان در بهترین مدارس ممکن تحصیل کنند. به همین ترتیب آنیس وان زانتن (Agnès van Zanten) ، جامعه شناس، نشان داده است که شکاف بین مدارس مستقر در مرکز شهرها و حومه ی آن ها افزایش یافته است.(۴) برخی از مدارس برای اینکه دانش آموزان بهتری را جذب کنند کلاس هایی مثل زبان های باستانی یا کلاس های اروپایی را به برنامه ی خود اضافه کرده اند. کلاس هایی که بی تردید از دانش آموزان خانواده های ثروتمند استقبال می کنند. علاوه بر این جامعه شناسان به بررسی مسیر علمی منحصر به فرد هر دانش آموز پرداخته اند.آن ها نشان داده اند که در شرایطی یکسان دانش آموزان ممکن است سرنوشتی متفاوت داشته باشند : برخی از مدارس بیشتر از مدارس دیگردانش آموزان را مجبور به دوباره گذراندن دروس می کنند و همچنین معیارهای ارزشیابی با توجه به مدارس و مدرسان گوناگون متفاوت است.
مدارس میزبان دانش آموزانی جدید
هر چه هم که باشد ما باید این مساله را حتما مد نظر قرار دهیم که از پنجاه سال پیش تا به الان نهاد مدرسه مجبور شده است تا هر ساله با تعداد بیشتری دانش آموز دست و پنجه نرم کرده و از طرفی دیگر تحولات عمیق اجتماعی صورت گرفته به خصوص از دهه ی ۷۰ به بعد را لحاظ کند. علاوه بر تنوع فراوان ریشه های اجتماعی و فرهنگی دانش آموزان شرایط جدیدی هم در جامعه پدید آمد. در نهاد خانواده ماهیت خودکامگی از بین رفته و جای خود را به آزادی ، نظر خواستن از همه و احترام به حق همه داد. . . جوانان دیگر به هیچ عنوان زیر بار الزامات موجود در مدارس نمی رفتند ، مدارسی که بر پایه ی اقتدار طلبی بنا شده و این وضعیت کم و بیش ادامه دارد.
تحقیقات نشان داده است که در نظر بسیاری از جوانان رابطه ی بین دانش و مفهوم آنچه که در مدرسه می آموزند به هیچ عنوان با دانش آموزان سی سال قبل یکسان نیست (۵) . نوعی عملگرایی بر روح مردم سایه افکنده است ( برخی از جامعه شناسان صحبت از مصرف گرایی می کنند)(۶) و به خصوص در بین خانواده های طبقه ی عامه بسیاری از دانش آموزان برای یادگیری در کلاس ها شرکت نمی کنند ، ان ها تمایل دارند به یاد گیری چیز هایی بپردازند که تاثیر آن ها را بتوانند بلافاصله در زندگی خود ملاحظه کنند. . .
همان طور که اف. دوبت (F. Dubet) ، جامعه شناس ، این مساله را توضیح می دهد « مفهوم تجربه ی مدرسه ای » تغییر کرده است. در واقع رویارویی جامعه ای جدید با نهادی است که همچنان به ریشه ی خود در جمهوری سوم وفادار مانده است – تخصص تحصیل به قشر نخبه ای که می توانست نقشی اساسی در جامعه ایفا کرده و مسئولیت علوم فراگرفته شده را بپذیرد – این مساله به گفته ی بسیاری از جامعه شناسان دلیل اصلی خشونت ها ییست که مطبوعات تنها به بازتاب آن ها اکتفا می کنند.
دنیای کسب و کار هم به همین اندازه دستخوش تغییرات شده است. امروزه علاوه بر مدرک تحصیلی از کارکنان این انتظار را دارند که بتوانند با توجه به شرایط کاری متفاوت رفتارهای گوناگونی از خود نشان دهند. ما نمی توانیم اینطور وانمود کنیم که نها مدرسه با وجود اصلاحات صورت گرفته از سال ۱۹۸۹ به بعد این تغییرات را نادیده گرفته است. امروزه در آموزش و پرورش جدید به استقلال دانش آموزان ، کار جمعی و همچنین احترام به اصول دموکراسی پرداخته می شود. در محتوای کتاب های درسی هم با توجه به برنامه های ارائه شده از سال ۱۹۹۱ به بعد ، به جای آموزشی مبتنی بر دانش های انتظامی به توسعه ی توانایی های دانش آموزان توجه نشان داده می شود. با این وجود این تغییرات بخشی از فعالان حوزه ی دانشگاه و آموزگاران را دچار تردید کرده و سبب شده است تا از چند سال پیش تا الان بین آن ها بحث های متنوعی در بطن جامعه پدید بیاید.
از یک طرف ، طرفداران مدرسه ی جمهوری به آموزشی سنتی بر پایه ی نظم و قائده مندی ، آموزشی انسانیتی کلاسیک و . . . اعتقاد دارند. از نظر آن ها سطح علمی دانش آموزان کاهش یافته است و علت آن کاهش اقتدار نهاد مدرسه و شیوه های جدید آموزشی است که حاصل تلفیق اندیشه های مارکسیستی و فروید است که سبب از بین رفتن مدرسه ی ژول فری شده . (۷) آن ها تمایل ندارند تا سطح توقع مدارس کاهش یابد و از این مساله واهمه دارند که مدارس در جامعه به حداقلی فرهنگی تبدیل شود و می خواهند اساس آموزش و پرورش فرانسه همان شایسته سالاری باقی بماند.
گروه دیگر اما اعتقاد دارند که این مدرسه است که باید خود را با تحولات اجتماعی وفق دهد و نه بالعکس. محتوای آموزشی باید مبتنی بر نیازهای جدید جامعه و مخاطبان تازه ی آن باشد. به همین دلیل است که به فرزندان خانواده های طبقه ی عامه باید توجه بسیار بیشتری نشان داده شود.
باید اعتراف کرد که آنچه که امروزه به عنوان نبرد بین « جمهوری خواهان » و « کارشناسان امور تعلیم و تربیت» شناخته می شود در واقع همان تقابل بین سنتی گرایی و مدرن گرایی است چرا که در طول سال های اخیر با وجود اصلاحات صورت گرفته دیگر چیز زیادی از مدرسه ی ژولز فری که در اوایل جمهوری سوم شکل گرفت باقی نمانده است.
ژول فری در سال ۱۸۷۱ شهردار پاریس بود و علت اصلی شهرت وی این است که او بود که تحصیل را برای همه اجباری کرد.در واقع وی را باید نگارنده ی قوانینی دانست که در جمهوری سوم نهاد مدرسه را « رایگان ، لائیک و اجباری» معرفی می کرد. ژول فری در سال ۱۸۸۲ در مسند وزیر علوم ، آموزش را برای همه اجباری کرد و در عین حال ماهیت لاییک آن را مورد تاکید قرار داد. بر اساس قانون وی زبان اصلی در تمامی مدارس به اجبار باید ” فرانسوی ” می بود، این مساله در حالیست که در آن زمان گویش های متنوعی وجود داشته است ، بسیاری به این علت وی را مورد انتقاد قرار داده اند. ژول فری طرفدار استعمار گرایی بوده است – به خصوص استعمار تونس ، ویتنام و کونگو – وی از مردم خارجی به گونه ای صحبت می کرده که امروزه بسیاری وی را نژاد پرست می دانند. جبهه گیری های وی سبب شد تا سرانجام تمامی محبوبیت کسب کرده ی خود را در سال ۱۸۸۵ از دست بدهد.
۲.
C. Baudelot et R. Establet, Le niveau monte, Seuil, 1989 ; Avoir 30 ans en 1968 et en 1998, Seuil, 2000.
۳.
M. Duru-Bellat, « École : l’inégalité des parcours », Sciences Humaines, n° ۷۲, mai 1997.
۴.
« Entretien avec Agnès van Zanten », Sciences Humaines, n° ۱۱۸, juillet 2001.
۵.
B. Charlot, É. Bautier et J-Y. Rochex, École et savoir dans les banlieues et ailleurs, Armand Colin, 1992.
۶.
R. Ballion, Les Consommateurs d’école, Stock, 1982.
۷.
Voir par exemple T. Desjardins, Le Scandale de l’Éducation nationale, Laffont, 1999.
مطالب مرتبط با وضعیت مدارس و آموزش و پرورش فرانسه به زودی در کتابی مستقل چاپ خواهند شد.
ارتباط با مترجم : aria.nouri1370@gmail.com
گروه مترجمان پیشرو : www.pishrotranslation.ir
