آویده کامرانی
مقدمه
مفهوم تقدس و قدسیت و به دنبال آن پرستش نیروی جدا و برتر، قدمتی برابر با تاریخ بشریت دارد. اعتقاد به تاثیر قطعی نیروهای ناشناخته و دلایل نامعلوم ماورایی در زندگی انسان که از عدم شناخت کافی او نسبت به محیط پیرامونش حاصل شده است، در غالب نوعی ارتباط پرستش گونه با این پدیده ها مطرح بوده است. با افزایش علم بشر نسبت به علل رخداد پدیده ها در روندی بطئی مفهوم تقدس نیز دگرگون شده است. اعتقاد به خدایان گونه گونه ی پدیده ها، در هر زمینه که کنترلگران زندگی فیزیکی و جسمانی بشر بوده اند، جایگاه خود را در ادیان به خدایان اغلب واحدی داده است که اصول زندگی روحی و اخلاقی بشر را در جهت رشد و کمال فراتر از جسم، وضع میکند.
مفهوم تقدس نه تنها در طول تاریخ بشر، محتوایی انتزاعی و ذهنی داشته که کالبدی برای ظهور در سطح زندگی روزمره نیز یافته است. این تجسد در قالب های متفاوت زندگی بشری چون مراسم و آیین های رفتاری یا قالبهای کالبدی مکانی ظهور یافته است. این مقاله به دنبال آن است تا با بررسی مفاهیم مرتبط با تقدس وارد حوزه تقدس مکان در سطح شهر و مجتمع زیستی شود تا با بررسی فرم تقدس که ناظر بر محتوا و جوهره ی این مفهوم وقالب ظهور آن است روند تکامل و چگونگی دیگرگونی آن در طول زمان را مورد بررسی قرار دهد.
تقدس
در زبان انگلیسی مفهوم تقدس با دو واژه متناظر است،Sacred و Holy. در تعریف واژه ی Holy آمده است که هر آن چه که منزه و پاک و بری از آلودگی و استفاده روزانه و معمول و متداول است و کاملا معصوم و در اختیار خداست. Sacred، در زبان فارسی با معادلهایی نظیر روحانی، مقدس، خاص ، موقوف و …، از ریشه لاتین Sacer به معنای پاک سازی و در معنای عام هر چه که از جهان معمول و متداول جداست (Apart from Ordinary world) ، آمده است.
در لغت نامه دهخدا آمده است: تقدس یعنی پاک شدن و پاک کردن. پاکی و پارسایی. پاکیزه بودن. مفهوم تقدس از دیدگاه فیلیپ شلدریک ” چیزی کاملا دیگر است، چیزی به جز دنیای خاکی و جدا از اتفاقات و تجربیات روزانه است”.
اندیشه تقدس
اندیشه قدسیت و مقدس انگاری موضوعات که از ارتباط مستقیم آنها با نیرویی ماورایی و برتر و منزه حاصل شده است، ریشه ای بسیار عمیق در نوع نگرش و ذهنیت بشر در مواجه با محیط بیرونی دارد. انسانهای اولیه هر پدیده غیرقابل درک با ذهن محدود خویش را که در دنیای بیرون حادث میشد و با شناخت کم عمق آنان قابل بررسی نبود، دارای قدرت ماورایی و پنهانی دانسته و از این رو با مقدس و جدا دانستن آن از متداولات زندگی و سپس پرستش آن سعی در ایجاد ارتباط میان خود و آن پدیده را داشتند. از این رو میتوان گفت اندیشه تقدس ، قبل از ظهور ادیان و شیوه های پرستش در میان مردمان اولیه وجود داشته است.
در میان فرهنگهای بدوی همه چیز مقدس است. تمام طبیعت و زندگی درون آن مقدس شمرده میشود. انسانها، حیوانات، گیاهان، زمین و آسمان و … . زیرا که آفرینش مقدس است. پس هر آنچه که مخلوق خداوند است مقدس است. اگر چه میزان ارزش تقدس در دیدگاه آنان متفاوت است، اما همه چیز از یک جلوه قدسی و الهی برخوردار است.
مدنی پور در کتاب “شهرِ علت” به این نکته اشاره میکند که خدایان مورد پرستش انسان در طول تاریخ که منشا قدسیت موضوعات و پدیده ها هستند، در دو دسته کلی قابل بازشناسی هستند. دسته اول خدایان متعددی هستند که از جانب مردم منتسب به پدیده های مختلف بوده اند. این خدایان اغلب ارتباط نزدیکتری با انسانها برقرار کرده و زندگیشان از روی زندگی انسانی بازسازی میشده است. خدایانی که همچون انسانها به خوراک نیاز دارند، فرزند دارند و خود فرزند خدایان دیگر هستند و دیگر نشانه هایی که خبر از زندگی زمینی این خدایان دارد. دسته دوم خدایانی هستند که با اندیشه توحید به آن ها نگریسته شده است. خدایانی که در زندگی زمینی قابل شبیه سازی و رویت نیستند و به طور کلی در شیوه ای متفاوت از زندگی زمینی قرار دارند که در زندگی پس از مرگ برای انسان زمینی آشکار می شود.
برای هر دسته، گونه ای از تخصیص تقدس و ساحت قدسی وجود دارد که با توجه به جوهره متفاوت منشا، اختلاف اشکال و کالبد ظهور این جوهره نیز قابل بررسی است. لذا اندیشه تقدس به شدت تحت تاثیر منبع و نیروی مقدس و به دنبال آن صورت تقدیس و تقدسات نیز متاثر از آن است.
یکی از ساحت های قدسی، مکان است. مکان مقدس، عرصه ای جغرافیایی است که تحت عنایت نیروی مقدس ماورایی قرار گرفته و در آن ارتباط با نیروی مقدس، میسر است. در این جا این سوال مطرح میشود که مکان مقدس کجاست؟ با چه مشخصاتی قابل بازشناسی است؟ تقدس مکان، موضوعی ذاتی و فطری است یا اکتسابی؟ در ادامه به منظور پاسخ گویی به این سوالات ورو به حوزه تقدس و مکان لازم است.