انسان شناسی مذهب، سحر و جادو

ربکا اشتاین

فیلیپ اشتاین برگردان فریبا جان نثاری

معرفی آیین

ساعت به صدا درمی آید. بدون هیچ میل و رغبتی از رختخواب بر می خیزی و برنامه ی معمول هر صبح را آغاز می کنی؛ حمام کردن، نظافت شخصی، خواندن روزنامه و خوردن صبحانه. احتمالا روزهای دیگر یا حداقل آخر هفته ها هم به همین منوال این کارها را انجام می دهی. در اصطلاح به این توالی تکرارشونده و الگودار اتفاقات، آیین می گویند.
این واژه را برای هرگونه توالی تکراری کارها می توان به کار برد. روانشناسان از این واژه برای یک وسواس مکرر مثل شستن زیاد دست در طول روز استفاده می کنند. یا کلاسی که هر روز با تعیین نقش افراد و برنامه ی مخصوص خود شروع می شود؛ البته وقتی “آیین۱″ شامل بکارگیری نمادهای مذهبی مثل دعا، شکرگذاری، و خواندن کتب مقدس باشد به آن آیین مذهبی یا مناسک می گوییم.

اصول اولیه ی اجرای آیین

از جهاتی آیین شبیه نمایش است. یک نمایش شامل تعدادی بازیگر،کلمات، صحنه و اثاثیه است که طبق آنچه در متن نمایشنامه آمده تنظیم شده و نمایانگر فرهنگ و جهان بینی آن جامعه می باشد.

آیین های مذهبی عمومی نیز دارای موسیقی و رقص، بازیگر (شمن ها، کشیش ها)، کلمات(دعا، طلسم، خطبه)، صحنه(محراب)، و اثاثیه ی صحنه(شمع، کتاب های مذهبی، نقاب) هستند. آیین های کوچک تر مثل شفا بخشیدن به بیماران که شمن ها انجام می دهند هم تعدادی زیادی از این عناصر را در خود داشته و شبیه نمایش اند. با وجود اینکه در برخی جوامع این آیین ها برای تفریح به کار می روند هدف اولیه ی آن ها سرگرم کردن نیست و تماشاچی یک شرکت کننده ی فعال است.
آیین و اسطوره ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر داشته و دو مورد از مهم ترین عناصر رسوم مذهبی اند. آیین معمولا برپایه ی یک اسطوره بنا شده است از این نظر که دستورالعمل اجرای آن از درون آن اسطوره می آید. اسطوره در واقع به توسعه ی یک آیین کمک می کند. اسطوره در آیین خودش را نمایان می کند و آیین نمایش اسطوره است بنابراین بحث هایی برسر اینکه کدام یک اول به وجود آمده اند وجود دارد.

اساطیر هر جامعه شامل داستان هایی ست که جهان بینی اصلی آن جامعه را نشان می دهد. تعداد معدودی از افراد هرجامعه قادرند به بیان فلسفی و دینی موضوعات اصلی و اولیه ی نظام مذهبی شان بپردازند، اما همه ی افراد با اسطوره های مذهبی شان آشنا بوده و حقایق پایه ای آن ها را قبول دارند. این مساله در مورد آیین هم صادق است.
تقریبا بیشتر آیین ها، آیین های همگانی هستند که کل جامعه در آنها دخالت دارد. فعالیت های آیینی نشان دهنده ی باورها و ارزش های خاص آن جامعه اند. آیین وسیله ای است که با آن ایده هایی مثل تعریف خیر و شر و ماهیت درست روابط یک گروه بیان می شود.

برخلاف دیگر اشکال گفتمان ( مثلا خواندن این کتاب، یا گوش دادن به یک سخنرانی) افرادی که به یک مراسم آیینی مذهبی می روند با آن آیین و معنایش آشنا هستند. ممکن است از قبل کتاب تفسیر خوانده باشند یا به مدرسه ای مسیحی رفته باشند که در آن معنای آیین را برایشان توضیح داده اند. بنابراین شرکت در این آیین ها به نوعی پذیرش همگانی عقاید پایه ای یک مذهب را نشان می دهد. تنها همین مساله که اتفاقاتی که در طول آیین خاصی رخ می دهد و اقداماتی که انجام می شود برای مردم شناخته شده و پذیرفته شده است یک حس ثبات و وحدت اجتماعی به جامعه می دهد. به علاوه این واقعیت که ارکان هر آیین با یک روند منظم تکرار می شوند به نظام مذهبی جنبه ی قداست و اعتبار می بخشد.
آیین های تجویزی و موقعیتی
اصطلاحات زیادی برای توضیح دادن آیین ها وجود دارد. برای مثال آیین ها می توانند تجویزی۲ یا وضعیتی۳ باشند. آیین های تجویزی آن دسته از آیین ها هستند که نیازمند اجرا شدن اند. این نیاز ممکن است در یک متن مذهبی (مثلا آیه ی ” به یاد آر روز شبات را، که آن را مقدس به پا داری” اکسدوس ۸: ۲۰ ) یا توسط یک ایزد یا یک مقام دینی یا حتی بر اساس یک سنت دیرینه بیان شود. بقیه ی آیین ها به منظور رفع نیازی خاص از فرد یا جامعه بجا آورده می شوند که به آن ها آیین های وضعیتی یا بحرانی گفته می شود. این دسته اغلب خود به خود زمانی که حادثه ی بدی رخ دهد بوجود می آیند. جامعه ممکن است آیینی خودجوش برای گروهی از مردان و زنان که به جنگ می روند یا درگیر امری پرخطر هستند برپا دارد. فاجعه ی یازده سپتامبر۲۰۰۲ در ایالات متحده منجر به شکل گیری آیین های وضعیتی زیادی شد، برخی به سادگی بالا بردن یک پرچم و برخی پیچیده تر مثل درست کردن محراب های غیررسمی که مردم در آن ها گل می گذاشتند، شمع روشن می کردند و عکس خانواده های شان را می چیدند. خیلی از کلیسا ها و معابد آیین های وضعیتی خاصی را بخاطر مردم در برنامه ی خود قرار دادند.
آیین های دوره ای و مناسبتی
یکی دیگر از راه های تشریح آیین ها این است که آن ها را براساس اجرا شدن در زمان های منظمی در تقویم دینی یا زمانی که نیاز به آن ها به وجود آمده نشان داد. نمونه ی مناسب این نوع ازدواج و مرگ است. به دسته ی اول آیین های دوره ای یا تقویمی می گویند و به دسته ی دوم آیین های مناسبتی. تقسیم آیین ها به تجویزی و وضعیتی یا دوره ای ومناسبتی با هم دیگر متفاوت است. بنابراین مراسم خاصی مثل کلیسا رفتن صبح های یکشنبه هم تجویزی است و هم دوره ای.
آیین های دوره ای معمولا به صورت روزانه، هفتگی و سالانه اجرا می شوند. گاهی چندین بار در روز اجرا می شوند مثل نماز خواندن در اسلام(مسلمانان در زمان های سحر، نیمه ی روز،عصر، غروب خورشید و شب همانطور که پیامبرشان دستور داده است نماز می خوانند که این امر نماز را به یک آیین دوره ای تبدیل می کند.) یا هر هفته مانند آیین عشای ربانی در کلیسای کاتولیک یا آیین یهودی روشن کردن شمع در غروب هر جمعه به معنی شروع یک شبات. مناسبت های دیگری هم هستند مثل جشن عید پاک، عید پسح و رمضان که سالانه برگزار می شوند.
یکی دیگر از نمونه های آیین های دوره ای “دیوالی۴” یا جشنواره ی نور است که یکی از جشن های مهم هند می باشد. دراصل یک جشن هندو بوده که رواج پیدا کرده و به عنوان تعطیلات عمومی در سراسر هند جشن گرفته می شود. دیوالی در تاریک ترین شب( شب اول ماه) ماه کارتیکا جشن گرفته می شود. در طول جشن چراغ های نفتی روشن می شوند و ترقه می زنند که چند اتفاق اسطوره ای را تداعی می کند. یکی از این داستان ها بازگشت راما۵ و همسرش سیتا و برادرش لاکشمانا به سلطنت شان آیودیا بعد از تبعیدی چهارده ساله است. برای جشن گرفتن این بازگشت مردم آیودیا خانه هایشان را با چراغ های نفتی روشن می کنند. چراغ هایی که در این جشن روشن می شود نماد از بین بردن تاریکی روح است.
خیلی از آیین های مذهبی با مراحل چرخه ی کشاورزی همخوانی دارند. به عبارت بهتر مبنای زمانی بسیاری از آیین های مذهبی در تقویم های مسیحی و یهودی اند. مهم ترین آیین ها با دوره های کاشت و برداشت تداعی می شوند. جشن دیوالی در اصل به فصل دروی محصولات مربوط بوده است.
برای مثال برای یهودیان عید پسح بزرگداشت خروج اسراییلی ها از مصر می باشد. البته خیلی از مورخان براین باوراند که این عید در اصل یک جشن کشاورزی در بهار هم بوده است. این را می توان در خیلی از غذاهای سمبلیک در دین مثل جعفری که به شام عید پسح ربط دارند دید. دقیقا هفت هفته بعد از عید پسح عید شاعوت است. شاعوت هم چنین به عنوان نوبرانه شناخته می شود که هم شروع برداشت گندم را جشن می گیرد و هم به مناسبت ده فرمانی است که در کوه سینا به موسی داده شد . آیین های مناسبتی آن دسته از آیین هایی هستند که در مواقع نیاز به منظوری خاص اجرا می شوند. بسیاری از آیین های مناسبتی به طبیعت و تاثیر طبیعت بر چرخه ی کشاورزی مربوط می شوند. مواردی مانند تلاش برای کنترل هجوم آفت هنگامی که محصولات در خطر اند یا باریدن باران از این دسته اند. آیین های مناسبتی هم چنین با اتفاقات مهم زندگی فرد ارتباط دارند که شامل آیین های تولد، ازدواج و مرگ می شوند.
دسته بندی آیین ها
محدود کردن موارد مورد نظر به چند طبقه ی مشخص در موقعی که پراکندگی زیاد است کمی سخت می شود و بنابراین هر تقسیم بندی حالتی قراردادی خواهد داشت. در اینجا به بررسی انواع آیین ها با استفاده از تقسیم بندی آنتونی والاس می پردازیم. فهرستی از آیین ها به صورت زیر درآمده است.
آیین های مربوط به فناوری: آن دسته از آیین ها که تلاش می کنند بر طبیعت تاثیر بگذارند یا آن را کنترل کنند که شامل موارد زیر است.
شکار کردن و جمع آوری: آیین هایی که در تلاش برای جستوجوی غذا بر طبیعت تاثیر می گذارند.
آیین های حفاظتی: برای حفظ امنیت مردمی که درگیر فعالیت های پرخطرهستند طراحی شده اند.
آیین های پیشگویی: به دنبال کسب اطلاعات در مورد چیزهای ناشناخته هستند.
آیین های درمانی: که به بیماری، حوادث غیرمطرقبه، و مرگ مربوط اند.
آیین های ضد درمانی در به وجود آوردن بیماری، مرگ و حوادث ناگوار نقش دارند.
آیین های ایدئولوژیک: که برای حفظ عملکرد طبیعی یک اجتماع تدبیر شده اند. مثل
آداب اجتماعی که قوانین رفتاری را تعیین می کنند و بیانگر جهان بینی یک جامعه اند.
آیین گذار: مراسمی که یک تغییر در وضعیت فرد در جامعه را نشان می دهند.
آیین های رستگاری: که به تجربه ی مذهبی فرد می پردازند.
آیین های تجدید حیات: که به حذف رسوم بیگانه و بازگشت به سبکی بومی از زندگی توجه می کنند.

ritual .[1]
. prescriptive[2]
. situational[3]
. Diwalli[4]
[۵].از شخصیت های حماسه رامایانا
Stein, Rebecca, Anthropology of religion magic and witchcraft, Routlege,Third Edition, New York, 2016