پروژۀ دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران از اردیبهشت ۱۳۸۷ شروع به کار کرده است. دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران دانشنامه‌ای تخصصی و مفصل در حوزۀ فولکلور و مردم‌شناسی ایران است که ۳۰۰۰ مدخل (عنوان) را در بر دارد. تاکنون حدود ۱۸۰۰ مقالۀ این دانشنامه تهیه و تألیف شده است و جلد ۱ آن (شامل حرفهای الف و بخشی از ب) اواخر سال ۱۳۹۱ منتشر و در نمایشگاه بین المللی کتاب در اردیبهشت ماه ۱۳۹۲ عرضه شد.
بیش از ۱۲۰ پژوهشگر و مؤلف ایرانی و خارجی با این دانشنامه همکاری مداوم داشته و تحقیق و تألیف مقالات آن را برعهده دارند.
نوشته‌های مرتبط
عناوین این دانشنامه را در ۳ حوزۀ کلی می‌توان طبقه‌بندی کرد: موضوعات مربوط به زندگی مادی، معنوی و اجتماعی. عنوانهای این دانشنامه از تنوع فراوانی برخوردارند و زوایای مختلف فرهنگ و فولکلور ایرانیان را بازتاب می‌دهند. خوراک و نوشیدنیها و انواع چاشنیها، پوشاک و زیورها، آداب و رسوم، آیینها و مناسک، دانشهای عامیانه، باورها، ابزار کار و اسباب خانه، حیوانات و گیاهان، پدیده‌های طبیعی و شخصیتها و کتابهای مهم و مرتبط با فولکلور و مردم‌شناسی ایران از جمله موضوعات آن به شمار می‌روند.
به دلیل اهمیت انتشار این دانشنامه، معرفی آن عیناً از سایت مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی در پی میآید:
دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران یکی از پروژه‌های متعدد مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی است که طرح اولیۀ آن در یک فرایند پیشنهاد، مطالعه و تدوین، در اسفند ۱۳۸۶ تهیه گردید و دو هیئت: یکی «شورای علمی» متشکل از استادان دانشگاهی رشته‌های مربوط و دست‌اندرکاران پیش‌کسوت در امر پژوهش در فرهنگ مردم، و دیگری «هیئت مشاوران عالی» متشکل از چند تن متخصص و دست‌اندرکار در امر دانشنامه‌نویسی و نیز چند تن از صاحب‌نظران خبره در رشتۀ مربوط تشکیل شد و پس از کسب نظرات این دو هیئت، طرح نهایی آن تنظیم، و روند اجرای آن آغاز گردید. این دانشنامه در راه تحقق خود با دشواریهای فراوانی روبه‌رو بود از جمله: نبود رشتۀ دانشگاهی فرهنگ مردم و به تبع آن نبود کارشناسان و پژوهشگران دانشگاهی، کمبود منابع تحقیق، ماهیت پیمایشی مطالعات فرهنگ مردم، و نبودِ مراکز پژوهشی تخصصی و متمرکز.
مدخلهای این دانشنامه با مطالعۀ آثار و منابع تـاریخی ـ اجتماعی، تک‌نگاریها و پـژوهشهای میدانیِ منتشرشده، همچنین با مطالعۀ کتابهای مربوط به تاریخ و جغرافیا و فرهنگ مردم شهرها و روستاهای ایران، استخراج و تنظیم شده و بارها بررسی و پالایش گردیده، تا نهایتاً نزدیک به ۳۰۰۰ مدخل برای این دانشنامه پذیرفته‌شده‌است.
گسترۀ مکانی (جغرافیایی) این دانشنامه مرزهای سیاسی ایران امروزی را در بر می‌گیرد که گاهی در حوزۀ ادبیات از مرزهای کنونی فراتر می‌رود، ولی امید است که در ویرایشهای بعدی، مواد و داده‌های فرهنگ مردم در سطح ایران فرهنگی نیز گسترش یابد. گسترۀ زمانی این دانشنامه تمامی دوره‌های تاریخی ایران را شامل می‌شود. قلمرو موضوعی این دانشنامه نیز تمامی ابعاد فرهنگ مردم، اعم از مادی و معنوی را در بر می‌گیرد.
سازمان علمی این دانشنامه متشکل از «شورای علمی» و «هیئت مشاوران عالیِ» یادشده‌است که پشتوانه‌های علمی این دانشنامه‌اند و هدف‌گذاری، هدایت و راهبری پروژه را برعهده دارند. بسیاری از مباحث کلی در شورای علمی مطرح و پس از بحث و مشورت در مورد آن، تصمیم‌‌گیری می‌شود. همچنین مباحث کاملاً تخصصی که بیشتر به اصول و ضوابط دانشنامه‌نگاری مربوط می‌شود، در هیئت مشاوران عالی مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.
مخاطبان این دانشنامه، با توجه به معیارها و ضوابط متعددی که برای پژوهش و تألیف هر مقاله لحاظ شده است، پژوهندگان فرهنگ مردم (فولکلوریستها)، انسان‌شناسان، مردم‌شناسان، جامعه‌شناسان و تمامی پژوهشگران فرهنگ و تمدن ایران و به‌خصوص همۀ مردم ایران‌اند، زیرا سرشت و ماهیت مقالات دربارۀ زندگی روزمرۀ مردم ایران و مرجعی برای شناخت و شناساندن اجزاء و عناصر آن است. ازاین‌رو، این دانشنامه مرجع دائمی حیات آیینی دینی و سعادت ایرانیان، در هر خانه‌ای در کنار منابعی چون شاهنامۀ فردوسی، افتخار زندگی حماسی و زبانی ایرانیان؛ و دیوان حافظ، یکی از افتخارات حیات ادبی ایرانیان، قرار می‌گیرد. لذا دایرۀ مخاطبان آن عمومی‌تر می‌شود.
ساختار این دانشنامه براساس معیارها و ضوابط علمی و فنی مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی تنظیم شده‌است که برخی از اصول و ضوابط کلی آن بدین شرح است:
الف ـ در اولویت قراردادن صورت اشهر عنوانها، یکی از اصلی‌ترین ضابطه‌های این دانشنامه به شمار می‌رود. به عنوان نمونه: چون عنوان «حاجی فیروز» مشهورتر از «آتش‌افروز» است، مقالۀ مربوط به آن ذیل عنوان اصلی «حاجی فیروز»، نوشته شده، و عنوان «آتش‌افروز» به آن ارجاع داده‌شده‌است.
ب ـ وجود مقالات کلی (مقالات مادر) و مقالات جزئی(مقالات وابسته) در این دانشنامه. در مقالات مادر به چیستی و کلیت یک پدیده، بدون ورود به جزئیات و مصادیق، پرداخته‌شده‌است، و در مقالات وابسته به مقالۀ مادر، صورتهای مصداقی و جزئی‌تر و ویژگیهای اختصاصی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. مثلاً «ادبیات شفاهی» مقاله‌ای کلی و مادر است، و برای عنوانهایی چون قصه، افسانه، اسطوره، لالایی، ترانه، مَتَل، ضرب‌المثل، به عنوان مصادیق و جزئیات ادبیات شفاهی، به‌طور جداگانه مقالات تفصیلی نوشته‌شده‌است.
ج ـ برخی از عنوانهای دانشنامه پدیده‌ای عمومی در فرهنگ ایرانیان را شرح می‌دهد، مانند نوروز یا چهارشنبه‌سوری؛ برخی عنوانها نیز صرفاً به فرهنگ مردم یک منطقه از ایران تعلق دارد، اما به جهت اهمیت و برخورداری از ریشه‌های عمیق و گستردگی مواد فرهنگ مردم، مقاله‌ای دربارۀ آنها نوشته‌شده‌است.
د ـ مردم ایران افسانه‌ها و داستانهایی دربارۀ برخی شخصیتهای معروف به‌ویژه دانشمندان، ادیبان، پادشاهان و برخی از صاحب‌منصبان نامدار پدید آورده‌اند که گویای اندیشه و بینش و توقع آنها دربارۀ مشاهیر است. ازاین‌رو و با این رویکرد دربارۀ برخی از شخصیتهای مشهور در این دانشنامه مقالۀ مستقلی نوشته شده است، مانند ابن‌سینا، شاه عباس، بزرگمهر، انوشیروان، ابوریحان بیرونی، مولوی، حافظ، باباطاهر عریان و جز آنها. مقالاتی که دربارۀ شخصیتهای مشهور نوشته‌شده‌است، ناظر بر جایگاه آنها در فرهنگ مردم و تأثیراتی است که آنان از فرهنگ مردم خود کسب کرده، و آنها را در آثار یا اندیشۀ خود بازتاب داده‌اند.
ه‍ـ برخی آثار ادبی یا تاریخی و جز آن ذاتاً به فرهنگ مردم مربوط نمی‌شوند، اما چون حاوی اطلاعات ارزشمند دربارۀ بخشی از فرهنگ مردم ایران‌اند یا مورد استفادۀ عموم قرار گرفته‌اند، و بخشی از نظام ارزشی و آموزشی مردم ملهم از آنها ست، عنوانهای مستقل دارند، همچون گلستان سعدی.
و ـ ضابطۀ این دانشنامه در گزینش عنوانهای مربوط به نویسندگان و آثار آنها بر اساس شهرت و میزان تأثیری است که بر فرهنگ مردم گذاشته‌اند. مثلاً اگر دانشمند یا نویسنده‌ای از محبوبیت و شهرت برخوردار بوده، ولی آثار او چندان کاربرد مردمی نداشته است، صرفاً به شخصیت او پرداخته شده و از آثار او در همان مقاله نام‌برده‌شده‌است، مانند ابن‌سینا. گاه نویسنده، ادیب یا دانشمندی در فرهنگ مردم جایگاه ویژه‌ای دارد و در ضمن، آثار وی نیز از ابعاد مختلف در مطالعات فرهنگ مردم دارای نقشی مهم و مؤثر تلقی می‌شود، مانند فردوسی و شاهنامه، که در این صورت ضمن آنکه برای آن شخصیت عنوانی در نظر گرفته شده است، آثار وی نیز دارای عناوین مستقلی‌اند.
ز ـ آن دسته از شخصیتهای مذهبی، پیامبران و امامان شیعی که پیرامون آنها فرهنگ مردمی و باورهای گوناگونی پدیدآمده‌است، یا به ادبیات شفاهی مردم راه یافته، و موضوع بسیاری از داستانهای قهرمانی و حماسی، لالاییها، سرودها، آیینها و مراسم ویژه شده‌اند، به‌طور مستقل مقاله دارند، همچون حضرت علی (ع)، حضرت امام حسین (ع)، حضرت فاطمه (ع) و حضرت مریم (ع). در این مقالات فقط به ابعاد فرهنگ مردمی و دیدگاههای مردمی رایج دربارۀ آنها پرداخته می‌شود و از بررسی جزئیات مذهبی و حقایق تاریخی صرف‌نظر می‌شود. همین روش دربارۀ دیگر مظاهر مقدس و مذهبی همچون برخی دعاها و کتابهای مقدس اعمال شده است.
ح ـ بهره‌گیری از داده‌های معتبر و منابع تحقیقی و دست اول ازجمله اصول تحقیق در این دانشنامه است. بیشتر متون تاریخی، جغرافیایی، ادبی، پزشکی، جانورشناسی، کشاورزی و زبان‌شناسی اطلاعات پراکنده‌ای از فرهنگ مردم به‌ویژه باورها، آیینها، آداب و مراسم مردم را منعکس می‌کنند. ازاین‌رو، مآخذ هر مقاله از این دانشنامه طیف گسترده‌ای از منابع معتبر و دست اول حوزه‌های مختلف علوم را شامل می‌شود.
ط ـ از نخستین قرون اسلامی سیاحان ایرانی و خارجی گزارشهایی از شرح سفرهای خود به مناطق مختلف ایران برجای نهاده‌اند که اطلاعاتی سودمند از اوضاع اجتماعی، زندگی روزمره، آداب و رفتارهای مردم به دست می‌دهد. بنابراین، سفرنامه‌ها نیز در شکل‌گیری پیشینۀ موضوعات این دانشنامه به کار آمده و مهم‌ترین آنها، به عنوان بخشی از منابع و مآخذ فرهنگ مردم ایران و به مثابۀ پژوهشهای میدانی در دوره‌های گذشته، طی مقالاتی مستقل معرفی شده‌اند.
ی ـ ضـرورت بهـره‌گیـری از پـژوهشهای میـدانـیِ منتشر نشده، به عنوان منبعی دست اول در مطالعات فرهنگ مردم و مردم‌شناسی، مورد توجه است. اما چون در آثـار مرجع معمولاً از منابع منتشرشده‌ای استفـاده می‌شود که امکان بازبینی و نقد آنها توسط اصحاب علم فراهم است، با احتیاط و به ضرورت از پژوهشهای میدانیِ منتشرنشده، در تألیف مقالات بهره‌برداری‌شده است. همچنین با جذب پژوهشگران ورزیده و باتجربه که سابقۀ طولانی در پژوهشهای میدانی داشته‌اند، تلاش‌شده‌است خلأ پژوهشهای میدانی تا حدودی مرتفع شود.
شیوۀ گردش کار مقالات:
غنا و گوناگونی حوزه‌های فرهنگ مردم در ایران و همچنین مقید بودن به رعایت اصول و ضوابط علمی و دانشنامه‌نگاری، دامنۀ کار را گسترده‌کرده‌است. برای تألیف هر یک از مقاله‌های این دانشنامه، پژوهشگران ورزیدۀ مستقر در کتابخانۀ مرکز، با مراجعه به کتابهای مرجع، پرونده‌ای علمی حاوی منابع معتبر تاریخی و تحقیقی دربارۀ موضوع مورد نظر تشکیل می‌دهند. در روند تشکیل هر پروندۀ علمی نظارت و ارزشیابی مستمر وجود دارد و با متخصصان برای افزایش کیفیت آن مشورت می‌شود. پروندۀ علمی، به عنوان بخشی از مواد تحقیق در اختیار مؤلف قرار می‌گیرد تا با تکمیل آن نسبت به تألیف مقاله با ساختاری معین و در قالب شمار کلمات و زمان تحویل معین، اقدام نماید.
پس از تألیف مقاله و تحویل دادن آن به دایرۀ علمی دانشنامه، اقدامات لازم برای بازبینی و اصلاحات آن به عمل میآید. اگر مقاله نیاز به اصلاح و بازنگری یا بازنویسی داشته باشد، از مؤلف خواسته می‌شود تا نکات اصلاحی و ویرایشی را در مقاله اعمال نماید و نسخه‌ای جدید از آن ارائه کند. ممکن است این روند بارها تکرار شود تا با تزریق اطلاعات جدید نسخه‌ای قابل قبول از مقاله به دست آید. مقاله، پس از تأیید، برای بررسی مآخذ و مطابقت دادن محتوا با آنها و کسب اطمینان از اعتبار، صحت و دقت ارجاعات، به «بخش بررسی» واگذار می‌شود؛ گزارش این بخش پس از بررسی و تأیید در اختیار مؤلف قرار می‌گیرد تا مجدداً نکات یادآوری‌شده را در مقاله اعمال نماید یا اینکه به علت عدم دسترسی مؤلفان به منابع تکمیلی و کمیاب، ویراستاران مرکز عهده‌دار این وظیفه می‌شوند. هر مقاله پس از ویرایش و تأیید، برای حروف‌نگاری، و سپس به منظور ویرایش فنی و نهایی به «بخش ویرایش و چاپ» ارسال می‌گردد. در این بخش تمامی مراحل پیشین مجدداً بازبینی و مقاله از حیث محتوا و صورت و براساس معیارهای فنی مدون و مصوب و ضوابط دانشنامه‌نگاری بررسی می‌شود و اصلاحات لازم به عمل میآید. در نهایت مقاله پس از بازبینی و تأیید نهایی، اجازۀ چاپ و انتشار کسب می‌کند. سرویراستار در کلیۀ مراحل، از ابتدا تا انتها، بر مقاله نظارت دارد و با تأیید او ست که به مرحلۀ دیگر ارسال می‌شود.
دستاوردها و چشم‌اندازها:
در دسترس بودن اثری مرجع برای مطالعۀ تاریخ اجتماعی ایران یکی از اهداف تولید دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران بوده، اما پیرامون این هدف دستاوردهایی نیز پدید آمده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
ـ اعمال نوآوریها در تـدوین ایـن دانشنـامـه. پژوهشگران معاصر بسیاری از وجوه فرهنگ مردم ایران را شناسایی کرده، و نسبت به ثبت و ضبط، و تحلیل و تبیین آن کوششهای قابل توجهی انجام داده‌اند و این دانشنامه راهی را در پیش گرفته است که آنها آغاز کرده‌اند. ولی در روند شکل‌گیری این دانشنامه نوآوریهایی اعمال شده، و بخشهایی از فرهنگ مردم مورد توجه قرار گرفته که قبلاً کمتر دربارۀ آن پژوهشی صورت گرفته بوده است، ازجمله تبیین مفاهیم و اصطلاحات نظری، بررسی مستقل انواع خوراکها و آشامیدنیها، ابزارهای کار و زندگی، عادات و رفتارها، باورهای پیرامون پدیده‌های طبیعی، و جایگاه جانوران در زندگی مادی و معنوی مردم نمونه‌هایی از نوآوریهای این اثر به‌شمار می‌آیند.
ـ جلب همکاری نزدیک به ۲۰۰ تن از دانشمندان و پژوهشگران ورزیده و متخصص از ایران و دیگر کشورهای جهان و نیز جلب همکاری دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهها، که به عنوان پژوهشگران حرفهای و مؤلفان جوان در این مرکز، همراه با روحیه و اخلاق لازم برای کارهای علمی گروهی،آموزش مستمر دیده‌اند.
ـ ایجاد کتابخانۀ تخصصی فرهنگ مردم در مرکز. برای چنین هدفی کوششهای فراوانی برای یکجا گردآوردن تک‌نگاریها و شناخت‌نامه‌های شهرها و روستاهای ایران صورت گرفته است.
ـ شناسایی و شناساندن بن‌مایه‌های غنی اسطوره‌ای و آیینی ایرانیان از دیرباز تا کنون. معرفی آداب، عادات و رفتارهای ویژۀ فرهنگی همچون تعارفات و نیز بیان انواع اصطلاحات، تعابیر، جای‌نامها و بسیاری موارد دیگر، نمونه‌هایی از فعالیتهای صورت گرفته در این دانشنامه محسوب می‌شوند.
ـ تربیت مستقیم نیروهای متخصص در حوزۀ فرهنگ مردم، ایجاد انگیزه برای تحقیقات آتی نسل جوان ایران‌پژوه و تبیین چشم‌اندازی روشن از هویت ملی و فرهنگی به منظور تحکیم اتحاد ملی.
این اثر، به عنوان یک کار تخصصی با حضور و همکاری گروهی از محققان جوان و پیش‌کسوتان حوزه‌های گوناگون ایران‌پژوهی در داخل و خارج از کشور، تلاشی است جمعی که همچون یک پروژۀ ملی برای نخستین‌بار در تاریخ ایران‌زمین، سعی در زنده نگاه‌داشتن و معرفی هر چه بیشتر و دقیق‌تر ابعاد و عناصر مختلف فرهنگ مردم ایران دارد که بسیاری از آنها رو به فراموشی داشت.
سرشت پویا و زندۀ دانشنامه‌ها لزوم بازنگری و تغییر و افزایش کیفیت را در ویراستهای بعدی اقتضا می‌کند. ازاین‌رو، با توجه به بازخورد این دانشنامه در جامعه و بررسی دیدگاههای علمی و پژوهشی مخاطبان در چشم‌اندازهای آینده، گسترش موضوعات، تکمیل و رفع نقایص و کاستیها در قالب پیوستها و ویرایشهای بعدی پیش‌بینی می‌شود.
به نقل از سایت دایره المعارف بزرگ اسلامی:
http://cgie.org.ir/fa/news/2599
