اعتبار اجتماعی، نظام رتبه‌بندی شهروندان چین
شهروند چینی خوب و شهروند چینی بد
نوشته‌های مرتبط
از فرستادگان ویژه ما رنه رافائل و لینگ خی*
*هر دو روزنامه‌نگار
عبدالوهاب فخریاسری
دولتی یا خصوصی، محلی یا سراسری، فردی یا جمعی، در هر صورت مردم چین با سیستمی به نام «اعتبار اجتماعی» رتبه‌بندی می‌شوند، که در اصل تقلیدی است از نظامی مشابه در ایالات متحده. این سیستم در آن جا، برای رتبه‌بندی وام‌گیرندگان از نظر توانایی بازپرداخت آن تا سررسید معین ابداع شد. بعدها، برخی ویژگی‌های فردی دیگر هم به آن اضافه کردند. اما آن چه در هانگ‌ژوی چین، دفتر مرکزی شرکت علی‌بابا، و نواحی روستایی شان‌دونگ می‌بینیم این است که حاصلی جز فروپاشی مناسبات اجتماعی نداشته است.
قصه ما از حوالی بیمارستان شماره ٢ خلق در هانگ‌ژو، جنوب شانگهای، در استان ژژیانگ شروع می‌شود. خیابان ساکت و آرام است. بانوی مسنی سعی می‌کند یک پایش را بلند کرده و از مانع کوچکی عبور کند که تا زانوانش بالا آمده و پیاده‌رو را از خیابان جدا می‌کند. ظاهرا در انتظار تاکسی است. به نظر می‌رسد توانست از مانع عبور کند. با مشاهده قصد او برای عبور از خیابان، اتومبیل‌ها، مثل این سواری ساخت آلمان، از سرعت خود می‌کاهند. ناگهان پای دیگرش به مانع گیر می‌کند و مانند گربه‌ای بر روی کاپوت اتومبیل افتاده و سپس از آن جا، در حالی که دست‌ها را به حالت دفاع در برابر سینه جمع کرده، به خیابان پرت می‌شود. راننده جوان از اتومبیل‌اش پیاده شده و ترسان و لرزان به وی نزدیک می‌شود. سپس، خواهش و تمناها از یک سو و اصرارهای ماموران اورژانس و پلیس گشتی از سوی دیگر یک ساعتی ادامه می‌یابد و، سرانجام، غائله با توافقی بر سر پرداخت خسارت پایان می‌یابد.
این نمایشی است از پنگ سی به معنای «دست زدن به چینی آلات» و منظور اخاذی از طریق حوادث ساختگی است که امروزه در این کشور بسیار رایج شده و سایت‌های اینترنتی پر هستند از ویدئوهای گاه مضحک و غالبا تاثیرگذار از این گونه حوادث. این حوادث و موارد مشابه آن در حوزه‌های دیگر، مانند رسوایی‌های بهداشتی یا غذایی، جعل و غیره، صدای همه را درآورده و هر روز افراد بیشتر و بیشتری خواهان مبارزه با شیادان می‌شوند.
چنین است که نظام نظارت و کنترل موسوم به «اعتبار اجتماعی» می‌تواند بی سر و صدا جا بیافتد. از تابستان گذشته به تدریج و بیش از پیش با واژه‌هایی چون «صداقت» (چنگ) و «اعتبار» (خین) در پوسترهای تبلیغاتی برمی‌خوریم که تبلیغ استفاده از چنین ساز و کارهایی در ارزیابی‌های خصوصی و عمومی افراد، مسئولین دولتی، موسسات و شاغلین بخش‌های گوناگون و، لاجرم، پاداش دادن به خوب‌ها و تنبیه بدها را می‌کنند.
لین جونیو، پژوهشگر اهل پکن، یکی از نظریه‌پردازان این اندیشه بود. در سال ١٩٩٩، به درخواست ژو رونگ‌ژی، نخست‌وزیر وقت، با عنوان سرمهندس به یک گروه کاری پیوست و به گفته خودش، «شرکت‌های آمریکایی از من خواستند ابزاری به وجود آورده شود تا بیشتر در باره شرکت‌های چینی ای بدانند که قصد سفارش دادن به آن‌ها را داشتند. به همین خاطر، با همکارانم سفری مطالعاتی به ایالات متحده و اروپا کردیم و دریافتیم که باید چیزی حسابی بسازیم: سیستمی معقول و منطقی برای مستندسازی توانایی شهروندان و شرکت‌های چینی در بازپرداخت بدهی‌ها. در ماه مارس سال ٢٠٠٠، گزارش ما با عنوان ʼپیش به سوی نظام ملی مدیریت اعتباراتʽ منتشر و سپس در هر دو مجلس مطرح شد(١). اصطلاح ʼاعتبار اجتماعیʽ را کارمندی ، به قرینه تامین اجتماعی، در سال ٢٠٠٢، پیشنهاد کرد.»
در سال ٢٠٠۶، بانک خلق -در واقع، همان بانک مرکزی- چین اصل امتیازدهی برای توزیع اعتبارات (رتبه‌بندی اعتباری) را، مطابق آن چه که در ایالات متحده مرسوم است -در آن جا رتبه‌ها در مجموع از ٣٠٠ (بسیار پائین) آغاز شده و به ٨۵٠ (بسیار خوب) می‌رسند- پذیرفت(٢). سپس، لین جونیو به کارش ادامه داد. «قصد ما جستجو و کاوش در بحث اعتبارات بود و، مثلا،می خواستیم اطلاعات بیشتری از وزارت امنیت دولتی یا وزارت ارتباطات در اختیار داشته باشیم. در سال ٢٠١٢، شورای وزیران پروژه ما را پذیرفت.»
اما او مخالف هرگونه قیاس و همسان‌پنداری سرسری با سریال تلویزیونی پربیننده آینه سیاه(٣) در غرب است و قبول ندارد که همه مثل هم‌اند(۴): «به هیچ روی نمی‌پذیریم که گامی فراتر از ارزیابی معمول قابلیت بازپرداخت بدهی از سوی وام گیرندگان بردارم. به تدریج همه گونه داده و اطلاعات در بارها افراد و سازمان ها گردآوری می‌شوند. پس، همه از این نظر با هم برابرند، مگر آن که فاقد آن سوابق اقتصادی باشند که، با معیارهای تازه، وام و بسیاری فرصت‌های جدید بر اساس آن‌ها در اختیارشان قرار می‌گیرند.»
برنامه‌های «تور* آسمان» و «چشمان نافذ»
چهل و سه ناحیه شهری داوطلب آزمودن این ابزار تا سال ٢٠٢٠ شدند. هر یک مجموعه معیارها، سیستم حروف و یا امتیازهای خاص خود را داشته و حتی نامی به دلخواه خود بر آن گذاشته اند: «اعتبار اجتماعی شکوفه آلو» در سوژو، «اعتبار اجتماعی یاسمن» در خیامن. تقریبا همگی آن‌ها از مجموعه داده‌های گردآمده در شبکه‌های اجتماعی یا برنامه‌های تلفن همراه، یا حتی دوربین‌های مراقبتی که بیش از پیش پیچیده می‌شوند، بهره می‌گیرند.
تا سال ٢٠٢٠، تمام مکان‌های عمومی اصلی شهرها باید به دوربین‌های تشخیص چهره مجهز شوند: عنوان این برنامه «تور آسمان» است. در نواحی روستایی، برنامه «چشمان تیزبین» توسعه می‌یابد که به کشاورزان امکان ارتباط تلویزیون‌های یا تلفن‌های هوشمندشان با دروبین‌های مراقبتی نصب شده در ورودی‌های روستا را می‌دهد.
به گفته رئیس جمهور خی ژین‌پینگ، در مستندی که پیش از کنگره نوزدهم حزب کمونیست چین در اکتبر سال ٢٠١٧ به نمایش درآمد، «احساس امنیت بهترین هدیه‌ای است که کشور می‌تواند به مردم‌اش تقدیم کند(۵)». در آن زمان، بنا بر همان مستند، از هر دو دوربین مداربسته جهان، یکی (۴٢%) متعلق به چین بود.
در این میان، لین‌جونیو مشغول بررسی کار مناطق شهری داوطلب است که ببیند چه چیزی از طرح اعتباری اجتماعی وی عایدشان شده. «در سوکیان، اساس رتبه‌بندی، ظاهرا، رعایت قوانین و مقررات در بزرگراه‌ها است. در رونگ‌چنگ بیشتر به رعایت اخلاق و حقوق شهروندی توجه می‌کنند. در هانگ‌ژو بسیار متکی به شهرت آنلاین افراد [تابعی از مبلغی که بابت خریدها یا بابت بازپرداخت بدهی‌ها می‌پردازند] هستند. تیم ما همه این‌ها را از نزدیک زیر نظر دارد. اما، همزمان، متعهد به حفظ اطلاعات شخصی افراد هستیم. این کار، البته، نیاز به چارچوب خاصی دارد. استاندارد بین‌المللی هم برای آن وجود دارد: ISO / TC ٢٩٠. از سوی دیگر، دقت و محافظت بیش از اندازه، مانعی است در برابر پیشرفت اقتصادی.» و نهایتا: «در سال ٢٠٢٠، مقررات اجرایی و تنبیه‌ها و تشویق‌هایی ابداع خواهند شد. زیرساخت‌ها به وجود خواهند آمد و کشور خواهد توانست کار را با همه این‌ها ادامه دهد.» برای پکن، سال شروع ٢٠٢١ خواهد بود.
از سال ٢٠١۵، شهر هانگ‌ژو، در جنوب غربی شانگهای، دو نظام رتبه‌بندی را با هم درآمیخته است. یکی شهری و هنوز به حال جنینی و برای تمام شهروندانی، که ما با آن‌ها گفتگو کردیم، ناشناخته است. دیگری، خصوصی، رایج و بسیار مورد توجه مقامات است: Crédit Sésame d’Ant Financial، بازوی مالی علی‌بابا، پرچم برافراشته تجارت الکترونیک در چین که مرکز آن در هانگ‌ژو قرار دارد. امتیازات این موسسه اعتباری خصوصی برای کاربران نرم‌افزار پرداخت Alipay، که در چین بسیار محبوب است و کاملا انحصاری عمل می‌کند، بین ٣۵٠ و ٩۵٠ در نوسان است. به کسانی که نمرات بالا کسب می‌کنند، «امتیازاتی» پیشنهاد می‌شود و می‌توانند به محصولات مالی سودآور و وام‌های کوچک برای خرید کالاهای مصرفی -یا همان سرویس هوآبی(Huabei) علی‌بابا- دسترسی داشته باشند.
ساختمان زی، که توسط مهندسین سیاتل طراح شده، دومین دفتر Ant Financial چهار سال پس از شروع به کار است. در حال حاضر، شرکت تنها ٣۶٠٠ کارمند دارد، ولی ٨٠٠٠ نفر در این ساختمان جای می‌گیرند. مراقبین، با شکل و شمایل نظامی گارد افتخاری، بر رفت و آمد کارمندان جوان با شلوارهای کوتاه رنگارنگ و آخرین مدل‌های هدفون‌های Beats سوار بر دوچرخه‌های الکتریکی یا اتومبیل‌های اسپورت، نظارت دارند. یکی از مرغ‌های تخم طلای گروه Alipay (به چینی ژی‌فوبائو)، ابزار پرداخت تلفنی است که، در سپتامبر سال ٢٠١٨، ادعای داشتن ٧٠٠ میلیون کاربر، به مراتب بیشتر از ۵٠٠ میلیون سال گذشته، را داشت. اصل مورد قبول آن اسکن کد QR (یا پاسخ سریع با بارکدی دو بعدی) است. دوره استفاده از سکه فلزی گذشته: حتی گداها هم کد QR دور گردن‌شان دارند.
انتخاب Alipay به این معنا نیز هست که به Ant Financial امکان گردآوری انبوهی از اطلاعات شخصی را دارد مانند جزئیات استفاده از تاکسی و خریدها، صورت‌حساب‌های پزشکی، و پرداخت‌ها به سازمان‌های خیریه. همانند فیس‌بوک که فروش تبلیغاتش برپایه ارتباطات متقابل میان کاربران استوار است، Sésame Credit نیز بر خریدهای دیوانه‌واری تکیه دارد که از طریق Alipay صورت می‌گیرند. و بسی فراتر از آن. به گفته آقای لوشن، سخنگوی Ant Financial ،« Sésameپنج نوع داده مختلف را از طریق پلاتفرم Alipay و نیز پلاتفرم‌های اصلی شریک و همکار، با رضایت کاربران، جمع‌آوری و تحلیل می‌کند. این داده‌ها عبارتند از معاملات خرید و فروش، بازپرداخت وام‌های خرد، دارایی‌های ملکی و مستغلات و تحرکات مالی کاربر، ویژگی‌های شخصی مانند سطح تحصیلات و زمان استراحت، و انتقالات پولی وی.» و ادامه می‌دهد« Sésame علاقه‌ای به داده‌های GPS یا پیام‌ها و سوابق تلفنی فرد ندارد.»
در فوریه سال ٢٠١۵، لی یین‌گیون، مدیر فناوری Crédit Sésame، توضیحاتی در باره محاسبه رتبه‌بندی در مجله اقتصادی چینی کای‌خین داد: «کسی را که مثلا روزی ده ساعت پای ویدیوهای بازی [آنلاین و با پرداخت پول] می‌نشیند باید تنبل به حساب آورد، در حالی که آن کسی که مرتب پوشک بچه می‌خرد، حتما پدر یا مادر و بنابراین برخوردار از حس بالای مسئولیت است.(۵)» از آن پس، دیگر هیچ اطلاعاتی درباره آلگوریتم رتبه بندی درز نکرد.
این روزها، رتبه‌بندی وام‌دهی Sésame دیگر تنها برای Ant Financial جالب نیست. شرکت‌ها و حتی کنسولگری‌ها در اندیشه جذب این افراد آینده دارند. همین طور، سرویس دوست‌یابی Baihe نیز تنها به مجردهای با رتبه بالا توجه دارد. هتل‌های زنجیره‌ای بزرگ، موسسات و شرکت‌های اجاره دوچرخه و اتومبیل مبالغ کمتری بابت سپرده گروئی، که به ویژه در چین بسیار بالاست، از دارندگان رتبه بالای ۶۵٠ دریافت می‌کنند. پلاتفرمی برای اجاره تجهیزات عکاسی، ویدیویی و کامپیوتر ویژه این افراد به وجود آمده است. حتی، یک Sésame خوب می‌تواند حامی فرد دیگری باشد که درخواست ویزا برای سنگاپور یا کانادا دارد.
نمایش سریالی در مورد رفتارهای غیرمتمدنانه در شبکه‌های محلی
از سال ٢٠٠۴، شهرداری هونگ‌ژو به همه ساکنین ١۶ سال به بالا «کارت شهروند»ی می‌دهد، که نشانی مغناطیسی است مانند کارت تامین اجتماعی یا کارت حمل و نقل و می‌توان از آن برای پرداخت جریمه‌های رانندگی و امکان دسترسی به پارکینگ‌های داخل شهر استفاده کرد. همزمان، مقامات اعلام کرده‌اند که درصددند، بانک اطلاعاتی گسترده‌ای برای پی بردن به نیازهای شهروندان به وجود آورند. از ژوئن سال ٢٠١٨، دارندگان این کارت‌های شهروندی می‌توانند، اگر بخواهند، همین خدمات را از دستگاه‌های تلفن همراه خود دریافت کنند. کسی که می‌خواهد از این کارت استفاده کند باید نام‌اش در سیستم Crédit Sésame ثبت و با شناسایی چهره شناخته شود. این گونه تردستی‌های فناوری خود شاهدی است عینی بر پیوند بین علی‌بابا و مدیریت شهری هونگ‌ژو. یک Crédit Sésame خوب، از نظر آن‌ها، به این معناست که شما شهروندی خوبی هستید.
بانک مرکزی، که در سال ٢٠١۵ کارش تنها رتبه‌بندی یک چهارم مردم چین بود، مدت‌هاست که به Sésame و هفت شرکت مالی دیگر امکان دسترسی به تمام اطلاعات بانکی و مالیاتی مردم را داده است. به گفته لین جونیو، «در مه سال ٢٠١٨، بانک مرکزی کار امتیازدهی برای اعطاء وام، تحت عنوان Baihung، را با این هشت شرکت به عنوان شرکای کوچک خود آغاز کرد».
قدری دورتر، در شهر بندری رونگ‌چنگ، در استان شان‌دونگ، اعتبار اجتماعی از سوی شهرداری کاملا و با قدرت اعمال می‌شود. لین جونیو هشدار می‌دهد که، «اگر شهرت هونگ‌ژو به داشتن شرکت‌های با فناوری بالا است و به وام‌های Sésame می‌بالد، رونگ‌چنگ شهرت‌اش بیشتر از مدیریت فعال اعتبارات همشهریان است. توجه شهر بیشتر متمرکز بر ارتقا سطح اخلاقیات ساکنین است. شما متوجه می شوید که کارهای بسیاری برای تشویق و دادن انگیزه شده.»در واقع، در رونگ‌چنگ تعصب، ایمان و …. خیلی چیزهای دیگر باهم سربندی شده اند.
در پایان روز، پارکی که شهرداری در آن واقع شده، خیلی خلوت است. یک زوج مسن، با شلوار های وصله‌دار دلیل‌اش را می‌گویند: «الان زمان پخش ’٣۶٠ درجه‘ است.» بسیاری از مردم این برنامه را از تلویزیون‌های‌شان می‌بینند. کانال محلی هر شب، چیزهایی از رفتار غیرمتمدنانه مردم را،که در بیست و چهار ساعت اخیر رخ داده و دردوربین‌های مراقبتی ضبط شده، نشان می‌دهد. شلوارهایی که روی نرده‌ها افتاده‌اند، کاناپه‌ای مندرس در پیاده‌رو و، بدتر از آن، رانندگانی که در چهارراه‌ها از سرعت خود نمی‌کاهند یا عابرانی که از هر کجای خیابان عبور می‌کنند: سرعت نمایش صحنه‌ها نفس‌گیر است. شماره پلاک اتومبیل‌ها، چهره و گاه اسامی کسانی که مشکل‌آفرینی می‌کنند نمایش داده می‌شوند به همراه دو پلیسی که با خونسردی تذکر می دهند و دو پلیس بی‌احساس، با چشمانی دوخته به دستگاه متن نما.
خوش آمدید به رونگ‌چنگ،که به خاطر ماهیگیری، صنعت تولید خودروهای منزل دار و منطقه حفاظت شده قوهای مغولی‌اش شهرت دارد. روستایی که شش سال پیش، با پیوستن روستاهای دیگر تا فاصله بیست کیلومتری به آن، به صورت شهر درآمد. در سال ٢٠١٣، نظام اعتبار اجتماعی در رونگ‌چنگ و تقریبا تمام ٩١٩ روستای حوزه آن به اجرا درآمد و موجب تغییرات ملموسی در رفتار و ارتباطات متقابل اجتماعی گردید.
اهالی که سرمایه‌ی ابتدایی چند هزار امتیازی داشتند در گروه A قرار گرفتند و، بسته به امتیازاتی که به دست می‌آوردند یا از دست می‌دادند، به A+ صعود یا به گروه‌های B ، C یا D سقوط می‌کردند. کافی بود یک امتیاز از دست بدهی و بشوی ٩٩٩، تا به گروه B سقوط کنی و دیگر نتوانی از بانک وام خرید مسکن بگیری. در همان ساختمان شهرداری،که حالا اسم تازه‌ای داشت، بود که مردم برای مرمت رتبه خود و دریافت گواهی‌های تمبر خورده هجوم می‌آورند.
از آن جا که ریختن و رها کردن زباله به حال خود با تنبیه از دست دادن سه امتیاز همراه است، پیاده‌روها هم مثل اتوبوس‌ها تمیز و پاکیزه‌اند. تا چشم کار می‌کند نه ته سیگاری دیده می‌شود و نه قوطی خالی. و لازم هم نیست که پلیس در حین ارتکاب جرم شما را بگیرد: آن همه دوربین Hikvision –که حرف اول را در مراقبت از راه دور در دنیا می‌زند و دولت چین هم سهام عمده‌ای در آن دارد- این کار را برایش می‌کند. عبور از خیابان دیگر مسئله مهمی نیست: در خیابان‌های اصلی اتومبیل‌ها نرسیده به محل گذر عابر پیاده توقف می‌کنند – رویدادی که در چین کمتر می‌بینیم. جریمه رعایت نکردن خط عابر پیاده سنگین است: ۵٠ یوان و حذف سه امتیاز از گواهی‌نامه راننده (که در مجموع دوازه امتیاز دارد) و پنج امتیاز هم از اعتبار اجتماعی خاطی کم می‌شود. به گفته خانم یوان، با لهجه غلیظ منچوئی، «یک دفعه دیدیم اتومبیل‌ها به ما راه دادند. واقعا نمی‌دانستم چه کار باید بکنم!»
بسیاری از شهرهای حول و حوش نیز منشور رفتار مناسب را پذیرفته و اهالی زیر آن را امضا کرده‌اند. مثلا در کینگ‌شان اصول آداب زندگی بر پارچه‌ها بزرگ به رنگ آبی نوشته و نمایش داده می‌شوند. از جمله اولویت‌ها: ممنوعیت به اصطلاح فیلم‌ها یا کتاب‌های «زرد» (منظور اروتیک)، نکاشتن سبزیجات خویش در خیابان، دوری گزیدن از کلیساهای ثبت نشده، نداشتن رفتار غیرمودبانه با همسایگان، نرفتن با اتومبیل‌های گرانقیمت به مراسم عروسی یا ختم. اگر این اصول زیر پا گذاشته شود شاهد افت امتیار خود می شوی.
نقش اعتبار اجتماعی در روستاهای کوچک این منطقه حتی از این هم بیشتر است. تاکنون صدتایی از آن‌ها از «جایگاه اعتبار اجتماعی» برخوردار شده اند و پارچه‌هایی با رنگ‌های جزئیات فرامین، چهره اهالی شایسته و امتیازاتی را نشان می‌دهند که در ماه گذشته به افراد اضافه یا از آن‌ها کم شده است.
در ١٠ ژوئیه سال ٢٠١٨، مردم دونگ‌دائو لو ژیا، روستایی زیبا با خیابان‌های سنگ‌فرش، شاهد فهرستی از رتبه‌های اجتماعی بودند. فهرستی در دو صفحه که مثلا هرس کردن درختان میوه همسایه در آن شایسته کسب یک امتیاز بود. فرد مسنی را با خود به بیمارستان یا بازار ببرید: یک امتیاز با محدودیت دو بار در ماه؛ دوچرخه‌ای را از چاله بیرون آورید: یک امتیاز؛ به مامور ثبت شمار کنتور آب کمک کنید یا ابزارتان را در اختیارش قرار دهید: نیم امتیاز. اما اگر مرغ‌های‌تان در قفس نبودند، ٢٠٠ یوان جریمه خواهید شد و ده امتیاز از شما کسر می‌شود؛ نزاع و زد و خورد ١٠٠٠ یوان جریمه و کسر ده امتیار؛ ریختن آشغال در رودخانه: ۵٠٠ یوان و پنج امتیاز؛ نوشتن یا استیکر زدن بر در و دیوار، نه تنها دشمنی با دولت به حساب می‌آید، بلکه ١٠٠٠ یوان جریمه دارد و پنجاه امتیاز هم از شما کم می‌شود. بدترین مجازات نصیب کسی می‌شود که بخواهد، بدون مراجعه به مقام ریاست روستا، با مقامات بالا تماس برقرار کند(۶): ١٠٠٠ یوان جریمه و یک درجه تنزل خود به خود به گروه B.
بدمستی کردن ……در روستای مجاور
آقای لیو ژیان یی، ۶۴ ساله، کم و بیش سر حال، با کت و شلوار و پیراهنی که با تصاویری از گل‌ها تزیین شده، می‌گوید، «پیش از این مردم به نظافت‌چی‌ها پول می‌دادند، ولی آن‌ها خوب کار نمی‌کردند. حالا خودمان همه جا را جارو و تمیز می‌کنیم. امتیاز می‌آوریم و پول‌مان را هم پس‌انداز می‌کنیم». این روستائی مدتها به همه جای کشور کارگاه‌های ساختمانی اش سرک کشید و سپس به ساختمان سنگی خاکستری،که در آن جا زاده شده بود، بازگشت. «دراین جا تنها بخاری دیواری همسایه‌ای را تعمیر کردم. اگر آن را به رهبر حزب‌مان گزارش کنم و دوستم هم با عکسی آن را تائید کند، یک امتیاز نصیب من خواهد شد. آخر هر ماه رتبه‌ها درWeChat نمایش داده می‌شوند، ولی من تلفن همراه ندارم.» گفته می‌شود خانوارهای ممتاز چند پاکت صدف خوراکی و چند قوطی روغن دریافت خواهند کرد. «روز بعد، همسایه‌ای به من گفت که رئیس جمعی از افراد مسن را برای ساختن کارگاهی در شهر برای کارگران دچار ناتوانی‌های جسمی گرد آورده است. هیچ کدام‌شان واجد شرایط نبودند. با این حال این کار صورت گرفت، ولی با کمی رشوه. آن وقت او هست که قرار است به ما امتیار بدهد؟ مطمئن نیستم زیاد جدی باشد!»
در روستای مجاور، خیمو ژیا با ٢۵٠ نفر سکنه، که یک رودخانه مناسب برای ماهیگیری هم از آن عبور می‌کند، پشت پارچه‌های کلفت کرباس جین‌سنگ آسیائی کاشته می‌شود. نخستین خانه روستایی، که مثل بقیه خانه ها، قطعات سفالی درخشان دور تا دور آن را گرفته، صلیب قرمز رنگ بزرگی بر بام بتنی‌اش دارد. این کلیسا پروتستان است که هفته‌ای دوبار به روی حدود بیست تن از مومنان باز می‌شود. بانویی چاق و کوتاه‌قامت، با موهای کوتاه در پله جلوی در ظاهر می‌شود. پلاکی لعابی به بالای در میخ شده که روی آن نوشته: «خانواده نمونه از نظر اعتبار اجتماعی». همین نوشته بر سر در برخی از خانه‌های مجاور هم مشاهده می‌شود. خانم مو، گلویش را صاف کرده و می‌گوید، «سه سال پیش بود که مسئولین، بی هیچ دلیلی، به قسمت شرقی روستا امتیاز دادند. سال بعد نوبت بخش غربی شد. مثل این که سهمیه داشتند. امسال جدی‌تر شده. به همه ما دفترچه‌هایی داده‌اند که بدانیم چه کار باید بکنیم و چه کار نباید، مثل مدرسه. با ارزیاب‌ها هم هماهنگ کرده‌اند که کارهای خوب را گزارش کرده و امتیاز بدهند.»
نام خانم مو در فهرست نیکوکاران ماه اوت اخیر در حیاط تالار عمومی، که از اول صبح شاهد بازی خیانگ‌کی (شطرنج چینی) بر سر چند یوان است، دیده نمی‌شود. به نجوا می‌گوید، «هنوز آمادگی ندارم که با آن‌ها تماس بگیرم و بگویم منزل همسایه‌ام را تعمیر کرده‌ام. دوستی دارم که قسط وامی را که گرفته پرداخت نکرده. تنها یک ماه پرداخت نکرد و اسم‌اش وارد فهرست سیاه شد. همه همسایه‌ها این را می‌دانستند. ممکن است ربطی نداشته باشد، ولی از آن زمان همه از او فاصله می‌گیرند…» و سپس در را می‌بندد.
احتمالا دولت چین، که هر ماه این فهرست را در سایت CreditChina.gov.cn به روز می‌کند، خود برای «جرائم اقتصادی» به آن مراجعه می‌کند. نمی‌دانیم چند نفر یا چند شرکت اسم‌شان در این فهرست است و تنها از مواردی که اخیرا اضافه شده خبر داریم. در سپتامبر سال ٢٠١٨، اسامی ٢٢٨٠٠٠ فرد و ۵۵٠٠٠ شرکت، به دلیل بازپرداخت نامناسب وام‌های دریافتی، مالیات، جریمه‌ها یا جرایم مالی، در این فهرست ذکر شده بود.
در شبکه اجتماعی Weibo، خاطیان، صرفنظر از تحقیری که در فضای عمومی نصیب‌شان شده، صحبت از مجازات‌هایی می‌کنند که به آن‌ها تحمیل شده: ممنوعیت موسسات برای شرکت در مناقصه‌ها، رزرو اتاق در هتل‌های شیک، ثبت نام فرزندان در مدارس برگزیده و در نوبت بعد از ظهر، رزرو یک ساله هواپیما یا قطار سریع. خارج شدن نام از فهرست مشروط به پرداخت تمام بدهی و یا جریمه است.
چند مایل آن طرف‌تر به سمت جنوب، بر سنگ بزرگی در کنار چهارراهی متروک، با حروف قرمز کنده‌کاری شده که دهکده مجاور در صف نخست اعتبار اجتماعی قرار دارد. مدیر، در عین حال، رئیس فدراسیون زنان همان جا است. با پایان یافتن سیاست ملی تک‌فرزندی، خانم ژیان‌خیا نیز از قید کنترل تحمیلی جمعیت آزاد شد. از ماه مه سال ٢٠١٨، کار او بررسی جزئیات گزارشات سه ارزیاب مورد اعتماد از اهالی روستا است که رویدادها، چه خوب و چه بد، را گزارش می‌دهند. «این اطلاعات را هجدهم هر ماه جمع‌آوری کرده و گزارش‌ام را بیستم برای رئیس روستا و بخش ارسال می‌کنم و بعد در روز بیست و پنجم برای بررسی و دادن امتیار جلسه می‌کنیم. برای آن که صحت وقوع اقدام شایسته‌ای را تائید کنید، لازم است دو عکس یا یک ویدئو از آن داشته باشید. و این وظیفه خود ارزیاب‌ها است که بر همه مراحل نظارت داشته باشند، چون در اینجا ممکن است از هر پنجاه نفر یکی هم تلفن همراه نداشته باشد.» او ادعا می‌کند که هیچگاه بدون اخطار امتیازی را از کسی کم نکرده است: «وقتی کسی آشغالی در پیاده‌رو می‌اندازد، پیش از این که کاری به رتبه‌اش داشته باشم، سه روز به او مهلت می‌دهم که آن جا را تمیز کند. هدف ایجاد مزاحمت برای مردم نیست، تنها می‌خواهیم قدری متمدن شوند. شعار ما برای خودمان ’هائو رن هائو شی‘ [آدم‌های خوب،کارهای خوب] است.»
آن سوتر، در انتهای پرچین ساخته شده از نی، دهکده مائو لیو ژیا قرار دارد. مردم شهر از خروسخوان صبح به منزل خانم ما یو لینگ، در شماره ۴۴، آمده‌اند که چند امتیازی نصیب‌شان شود. پانزده سال است که وی بر کانگ – تختی بتنی که از پایین گرم می‌شود- بطری آب و کنترل تلویزیون در دست، دراز کشیده است. بیماری عصبی، که ابتدا تنها مشکل کوچکی می‌نمود، به تدریج بدل به فلج چهاراندام شد. «در سال ١٩٩٨، تلویزیون شان‌دونگ نزد من آمدند و یک چرخ به من دادند. در آن زمان، هنوز می‌توانستم روی پای خودم بایستم. حالا حتی نمی‌توانم گردن‌ام را تکان دهم و خیلی درد دارم». دو سال است که افرادی خیر –که هیچ وقت هم همان‌های قبلی نیستند- ماهی دو بار، برای تمیز کردن خانه و صاحبخانه، به رونگ‌چنگ می‌روند. کار نیکی که چهار امتیاز دارد. گاه همین داوطلب‌ها برایش سینی راویولی می‌آورند، که شوهر او آن را در طبقه پایین فریز جای می‌دهد. «اما این جبران مبلغ ناچیز کمک بابت معلول بودن همسرم را نمی‌کند – ٣٠٠٠ یوان [٣٨۶ یورو] در سال که پس از رسیدن پسرمان به سن کار کردن قطع شد. بیمه سلامتی‌اش نه به پوشک می‌رسد و نه به وسایل پانسمان و داروهای ضدعفونی کننده که در مجموع زیاد است. یعنی ۶٠٠٠ یوان در سال.» خودش می‌گوید: «ما هیچ وقت از این روستا بیرون نمی‌رویم، مگر آن که بخواهیم با وانت به بیمارستان بخش برویم که پرستار بخش لوله ادرارم را عوض کند. این دیدارها باعث می‌شوند به خودم برسم و صحبت کردن با خانم‌هایی که از شهر می‌آیند را خیلی دوست دارم. برایم هم مهم نیست دلیل آمدن‌شان گرفتن امتیاز است.»
«یک رتبه برای همه چیز، بی‌معناست»
به نظر می‌رسد، در این قسمت از شان‌دونگ هم به همان اندازه روستا جنب و جوش برای کارهای مرتبط با رتبه‌بندی وجود دارد. در تنگ ژیا، امتیازهای بد و نام اسامی دارندگان آن‌های جمعه به صدای بلند در بلندگو اعلام می‌شوند. در روستای مجاور، مردم مجبورند هر چه زودتر به نزاع خاتمه دهند یا بدمستی نکنند ….، والا ارزیاب‌ها آن جا حاضر و ناظرند.
جرمی بوم، پژوهشگر آمریکایی در ییل و متخصص حقوق و قوانین در چین، صاحب وبلاگ ترجمه قوانین چین(٧)، تمام مقررات مربوط به اعتبار اجتماعی را جمع‌آوری و ترجمه می‌کند که کاری است سترگ. «کسی که قدم به رستورانی می‌گذارد، همه از پیش از رتبه پاکیزگی آشپزخانه‌های آن، که آژانس امنیت غذایی به آن داده، با خبرند. او لازم نیست بداند آشپز مادر بزرگ‌اش را چهار بار به بازار فرستاده یا بدون بلیط سوارد قطار شده است. همان طور که بانک‌دار مایل نیست بداند مشتری‌اش جزء بدترین جدا کننده‌های زباله هستند که تصمیم بگیرد به او وام دهد، هر چند به تمام این اطلاعات دسترسی دارد.» و جالب این که، «ممکن است روزی تحلیل جزئیات داده‌ها نشان دهد که متقلب بلیط قطار، می‌تواند قواعد بهداشتی را رعایت کند و یا کسی که محیط زندگی را پاکیزه نگاه نمی‌دارد، لزوما در بازپرداخت بدهی‌هایش کوتاهی نخواهد کرد. اما، فعلا، تنها این رتبه است که برای دولت معنا دارد.»
امروز فهرست‌های خوب‌ها و بدها پشت سر هم برای استفاده شرکت‌ها و مدیران دست اندر کار واردات-صادرات، ساختمان‌سازی، حمل و نقل‌های ریلی و هوایی، مشاوره‌ها، رویدادها و تبلیغات آماری، قانونی و دفترخانه‌ای، محافظت مضاعف از مالکیت معنوی و ترتیب دادن مراسم عروسی تهیه می‌شوند. اما، غیرشفاف بودن فرایند کار –که البته چیزی ندارد که بخواهد رشک غول‌های شبکه در ایالات متحده را برانگیزد- از نظر شهروندان، می‌تواند اعتبار اجتماعی را بدل به چیزی شبیه به کابوس سازد.
* اشاره به تور ماهیگیری
١- مجلس ملی خلق و کنفرانس قانون‌گذاری سیاسی خلق چین جداگانه یک بار در سال، در ماه مارس، تشکیل جلسه می‌دهند.
٢- مقاله « هنر باج گیری از فقرا در ایالات متحده»، لوموند دیپلماتیک سپتامبر ٢٠١۵
https://ir.mondediplo.com/article2376.html
٣-Lire Thibault Henneton, « Science et prescience de “Black Mirror” », dans « Écrans et imaginaires », Manière de voir, n° ۱۵۴, août-septembre 2017.
۴-Cf. Jamie Horsley, « China’s Orwellian social credit score isn’t real », Foreign Policy, Washington, DC, 16 novembre 2018.
۵-Cité par Celia Hatton, « China “social credit” : Beijing sets up huge system », BBC News, Pékin, 26 octobre 2015.
۶- در چین، سنتی قدیمی به مردم اجازه می‌دهد به همه، از سطوح بالا، از کمون تا کانتون گرفته تا شهردار و استاندار، اعتراض کنند. نگاه کنید به ایزابل تیرو، «گله‌گذاری‌های چینی‌ها نامه های دادخواهانه مردم چین »، لوموند دیپلماتیک، سپتامبر ٢٠١٠.
https://ir.mondediplo.com/article1597.html
٧-« Legal documents related to the social credit system », China Law Translate.
این مطلب در چارچوب همکاری رسمی میان انسان شناسی و فرهنگ و لوموند دیپلماتیک فارسی منتشر می شود.
