مروری بر آثار مربوط به عکاسی تاریخی خانم پریسا دمندان
عکس: مسجد امام اصفهان- عکاس: ارنست هولستر(Ernest Holtzer)- تاریخ: ۱۲/۱۰/۱۲۵۱
امروزه عکس به یکی از اصلی‌ترین ابزارهای ثبت تاریخ تبدیل شده است؛ روندی که با اختراع دوربین و استفاده از آن برای ثبت واقعیت‌های در دسترس آغاز شده و با رواج گسترده‌ی عکاسی مستند از حدود سال‌های جنگ جهانی دوم، می‌توان گفت به میزان قابل توجهی حافظه‌ی تاریخیِ بشریت را از سبک نوشتاری به سبک تصویری تغییر داده است (فکوهی، ۱۳۹۵). استفاده از فنون صوتی_تصویری برای مشاهده واقعیت‌های انسانی، به‌صورت عقلانی، از سال ۱۹۵۰ آغاز شد (خاشعی، ۱۳۹۲) و پس از آن بود که حوزه‌ای به نام «انسان‌شناسی تصویری» (Visual Anthropology) پدید آمد . بازنمایی واقعیات موجود به‌صورت بصری جهان اجتماعی، جهان تاریخی و جهان انسانی را به شدت تحت تاثیر قرار داد؛ تا آنجا که «سوزان سانتاگ» (Susan Sontag) منتقد مشهور عکس می‌گوید پیدایش عکس باعث یک انقلاب روحی و روانی در بشریت شده است (رحمانیان، ۱۳۹۲). بدین معنا که درک ما از واقعیات موجود و به خصوص واقعیت های تاریخی با وجود بازنمایی‌های بصری از آن‌ها، ماهیت کاملا متفاوتی یافته و این امر رابطه‌ی انسان با خود، با جهان اطراف و با تاریخ را به‌صورت عمیقی دچار تحول کرده‌است. علاوه بر این، رواج عکاسی باعث شد ثبت تصویریِ وقایع که تا پیش از آن به‌وسیله‌ی نقاشی و طراحی صورت می‌گرفت و مخصوص طبقات بالای جامعه بود، به فعالیّتی کم‌هزینه‌تر و عمومی‌تر تبدیل گردد؛ در واقع منطق عکاسی از ابتدا تا کنون در جهت ارزان کردن ابزارِ بازتولید واقعیت ( در برابر نقاشی) و راحت کردن استفاده و بهره‌وری از این ابزار برای عموم مردم بوده است (فکوهی، ۱۳۹۵) . این منطق سبب شد عکاسی و در پیِ آن تاریخ، به حوزه‌ی زندگی مردم عادی و روزمرگی‌های آن‌ها ورود کند و میراث تاریخیِ بشریت وارد مرحله‌ای جدید شود؛ همانگونه که دکتر داریوش رحمانیان، پژوهشگر و استاد تاریخ دانشگاه تهران عنوان می‌کند که «اگر تاریخ جدید مردمی شده، در این فرآیند پیدایش دوربین عکاسی و فیلمبرداری تاثیر قاطعی داشته است» (رحمانیان، ۱۳۹۲).
عکاسی در ایران تنها سه سال پس از از اختراع عکاسی در جهان در سال۱۸۴۲ آغاز شده است و در دوران سلطنت ناصرالدین شاه (۱۸۴۸-۱۸۹۵) از همان سال‌های آغازین موردتوجه شاه قرار گرفت. او با آگاهی از ارزش استنادبخشی عکس عکاسانی را در دربار به اختیار گرفت که وظیفه‌شان ثبت تصاویر مورد توجه شاه بود (کسیری، ۱۳۹۵). توجه ناصرالدین شاه به عکاسی سبب شد تصاویر مستند زیادی از رویدادها، اشخاص مهم، مردم عادی، مشاغل، آداب و رسوم و ابنیه و مناظر قابل توجه در زمانه خود به ثبت برسد و مجموعه‌های ارزشمندی را برای آیندگان به ارث بگذارد. عامل مهم دیگری که در ثبت تصویر در قرن نوزده در ایران مؤثر بود رفت‌وآمد جهانگردان، تجار و چهره‌های سیاسیِ خارجی به کشور بود (کسیری، ۱۳۹۵) که با خود دوربین عکاسی و تجهیزات مربوطه را به همراه آورده و به عکسبرداری از ایران و ایرانیان می‌پرداختند.
ارنست هولستر (Ernest Holtzer) یکی از اولین و مهم‌ترین افرادی است که با دوربین خود تصاویر زیادی را در ایران ثبت کرده است. او یک مهندس آلمانی بود که به استخدام انگلستان درآمده و برای مأموریت به ایران اعزام شده بود. هولستر به ایران علاقمند شده و در اصفهان با یک دختر ارمنی ازدواج کرد؛ همانجا نیز ماندگار شد. او در اوقات فراغت خود به عکاسی می‌پرداخت و طی اقامتش در ایران هزاران عکس از نقاط گوناگون تهیه کرد که اغلب آن ها در فاصله ی سال‌های ۱۸۷۳ تا ۱۸۹۷ از اصفهان و منطقه‌ی ارمنی نشین جلفا (Julfa) گرفته شده‌است (دمندان، ۲۰۰۳). هولستر در کنار عکسها اطلاعات زیادی در مورد زمینه‌ی آن‌ها به دست آورد و به نگارش این اطلاعات پرداخت. کوشش و تلاش این مرد برای تفحص درتاریخ دوران انحطاط قاجار و تحقیق دراوضاع اقتصادی و اجتماعی و دانش عوام در آخرین دهه‌های قرن نوزدهم میلادی را که هم در یادداشت‌هایش و صد بار بیشتر در عکس‌هایی که از طرز زندگی و کار اصفهانیان و مشاغل‌شان و تجارتشان و کشاورزی‌شان و فرهنگ‌شان باقی گذاشته، بسیار ارزشمند است (عاصمی، ۱۳۹۲). گنجینه نگاتیوهای او سال ها پس از مرگش یافت شده و اولین بار در سال ۱۳۵۵ به کوشش محمد عاصمی بخش زیادی از عکسها و یادداشت‌های هولستر در کتابی تحت عنوان « ایران در یک صد و سیزده سال پیش» به چاپ رسیدند. حدود ۹۸ درصد این عکس ها مربوط به شهر و مردم اصفهان بودند.
پس از هولستر نیز افراد زیادی به ثبت اصفهان از دریچه‌ی دوربین‌های خود پرداخته و ابعاد مختلف زندگی و فرهنگ مردم اصفهان را بازنمایی کرده‌اند. خانم پریسا دمندان (Parisa Damandan) عکاس و پژوهشگر تاریخ عکاسی و متولد شهر اصفهان است. او که دانش‌آموخته رشته عکاسی از پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران می‌باشد، به فعالیت‌های ارزشمندی در مورد تاریخ عکاسی در شهر خود اصفهان پرداخته؛ از جمله جمع‌آوری نگاتیوها و آرشیوهای عکاسان قدیمی این شهر و نجات آن‌ها از نابودی . دمندان جرقه‌ی این فعالیت را در عشقش به پرتره‌نگاری و همچنین فرهنگ زادگاهش اصفهان عنوان می‌کند (دمندان، ۱۳۹۶). او همچنین عکس‌های ارزشمند هولستر را بازبینی و ترمیم نموده و در یک مجموعه به چاپ رسانده است. آثار او موجب غنا و ارتقای گنجینه عکاسی اصفهان گردیده است و اطلاعات قابل‌توجهی در مورد فرهنگ عامه مردم اصفهان و چگونگی تغییر آن در طول زمان در اختیار قرار می‌دهد. در ادامه مروری خواهیم داشت بر کتب حاصل از تلاش‌های خانم دمندان در ثبت تاریخ عکاسی شهر اصفهان. او چهار کتاب در این زمینه به چاپ رسانده است:
- چهره‌های اصفهان
- هزار جلوه زندگی
- بچه‌های اصفهان
- امان‌الله طریقی
- چهره‌های اصفهان
عنوان کامل: چهره های اصفهان، سیر تحول عکاسی پرتره نگار در اصفهان
نویسنده و گردآورنده:پریسا دمندان
تعداد صفحات: ۲۸۰
ناشر: موسسه فرهنگی پژوهشی چاپ و نشر نظر
چاپ اول: ۱۳۷۷
کتاب چهره‌های اصفهان مجموعه‌ای از پرتره‌های یکصدسال اخیر در شهر اصفهان را عرضه می‌دارد. این کتاب حاصل پژوهش میدانی خانم دمندان و بزرگترین مجموعه عکس جمع‌آوری‌شده از نگارخانه‌ها و عکاسی‌های اصفهان است. او از سال ۱۳۷۰ و در ادامه کار پایان‌نامه خود، کار بر روی تاریخ عکاسی را در شهر اصفهان شروع کرده و بیش از ده سال در حال جمع آوری نمونه ها، عکسها و نگاتیوهای فراموش شده بوده است. قدیمی‌ترین عکسها در این مجموعه مربوط به دوران حکومت ناصری است. عکس‌های موجود در این کتاب نه فقط از رجال و درباریان و طبقات بالای جامعه، بلکه از مردم عادی کوچه و بازار، سربازان، پزشکان، محکومان و خدمه نیز می‌باشد. همین نکته است که چهره‌های اصفهان را به یک کتاب همه‌جانبه در مورد تاریخ تصویری اصفهان تبدیل می‌کند؛ در سیر تاریخی این عکسها می‌توان ردپای تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را بر زندگی مردم عادی مشاهده نمود و این موضوع اهمیت مردم‌شناختی این کتاب را گوشزد می‌کند.
دمندان برای جمع‌آوری این مجموعه عکس به عکاس‌های قدیمی اصفهان مراجعه می‌کرد و طبق گفته‌ی خودش در گفتگو با آن‌ها به دنبال نشانه‌های مفید می‌گشت: « مراجعه به عکاسان قدیمی شهر اصفهان بسیار سودمند بود، چرا که در زمان جوانی با عکاسان نسل پیش از خود آشنایی نزدیکی داشتند و هر جمله از خاطراتشان می‌توانست بخشی از این حکایت قدیمی را روشن کرده یا سرنخی در اختیارم قرار دهد» (دمندان، ۱۳۸۴). از جمله عکاسانی که دمندان برای کار خود اطلاعات مفیدی از آن‌ها کسب کرده آقایان طریقی، پاتگرهانیان، جلا و شمس بودند که با روایت‌های مربوط به استادان و پدران عکاسشان او را در این مسیر هدایت کردند. همچنین مراجعه به سازمان‌هایی مثل بنیاد مستضعفان و جانبازان اصفهان که در آن‌موقع اموال و آلبوم‌های عکس خانواده‌ی ظل‌السلطان پسر ناصرالدین شاه را در مصادره داشت و اتحادیه عکاسان اصفهان که سوابق شکل‌گیری صنف عکاسان را در اصفهان در اختیار داشت (دمندان، ۱۳۸۴) کمک شایانی به وی نمود.
این عکس‌های تاریخی در کنار یادداشت‌های خانم دمندان در مورد زمینه‌ی عکس‌های موردنظر و بررسی ژست‌های موجود و تکنیک‌های به‌کار رفته در آن‌ها، چهره‌های اصفهان را به کتاب ارزشمندی در رابطه با تاریخ تصویری اصفهان تبدیل کرده است.
- هزار جلوه زندگی
عنوان کامل: هزار جلوه زندگی، تصویرهای ارنست هولستر از عهد ناصری
پژوهشگر: پریسا دمندان
تعداد صفحات: ۴۹۰
ناشر: سازمان میراث فرهنگی کشور
چاپ اول: ۱۳۸۲
کتاب هزار جلوه زندگی گزیده‌ای از عکس‌های ثبت‌شده توسط ارنست هولستر مهندس آلمانی است که موضوعاتی چون هنر و معماری، آداب و رسوم و فرهنگ، تجارت، کشاورزی، صنعتگران، نظامیان، رجال، علما و اقلیت‌های مذهبی را شامل می‌شود. اولین بار گنجینه عکس‌های هولستر در کتابی به نام « ایران در یکصد و سیزده سال پیش» که توسط محمد عاصمی تدوین شده بود به چاپ رسید اما از آن‌جایی که این کتاب به سرعت نایاب شد و به چاپ‌های بعدی نیز نرسید، خانم دمندان پس از دستیابی به عکس‌های باقیمانده و ترمیمشان، آن‌ها را تحت عنوان جدیدِ «هزار جلوه زندگی» به چاپ رساند. عمده تصاویر این کتاب مربوط به شهر اصفهان است اما تصاویری از بناها و اماکن دیدنی شهرهای قم، تهران و کاشان را نیز در بر دارد.
انگیزه هولتسر از این تلاش ارزشمند را باید در یاداشت‌هایش جست‌وجو کرد در آنجا که می‌نویسد: «از آنجا که ایران و اصفهان در آستانه یک تحول فرهنگی قرار داشتند و از چند سال پیش _ زمان سلطنت ناصرالدین شاه و پسرش ظل‌السلطان_ به این طرف عوامل بیگانه و اغلب سبک‌های اروپایی در این کشور نفوذ کرده‌اند، عمارات کهن، عادات و آداب (حتی طرز لباس پوشیدن) تدریجا از بین می‌روند؛ به طوری که تا چند سال دیگر از آنچه که شاردن (Chardin) و تاورنیه (Tavernier) _ جهانگردان فرانسوی که در دوره صفویه از ایران و اصفهان دیدن کرده و شرح سفرهایشان را منتشر کرده‌اند_ به وصف آورده‌اند اثری پیدا نتوان کرد و در این صورت گفته‌های آن‌ها مورد تردید قرار خواهد گرفت و مردود خواهد شد. از این گذشته، طی دوران اقامت خود فرصت یافتم از مناظر و ساختمان‌ها و میدان‌های جالب عکسبرداری کنم خوشحالم که این عکسها، یادگاری از بسیاری عمارات کهن است که بعدها خراب شدند و از بین رفتند.» (یزدان‌پناه به نقل از هولستر، ۱۳۸۹)
هولستر بسیار ریزبینانه و با دقت فراوانی به ثبت و ضبط اصفهانِ قرن نوزده پرداخته و در کنار عکس‌های دیدنی‌اش، یادداشت‌هایی نیز برجا گذاشته که در آن‌ها به شرح زمینه‌ی عکسها می‌پردازد. در کتاب هزارجلوه زندگی به کوشش خانم دمندان می‌توان آنچه که امروزه از این عکسها و یادداشت‌های ارزشمند باقی مانده را مشاهده کرد.
- بچه‌های اصفهان
عنوان کامل: بچه های اصفهان، پناهندگان لهستانی در ایران ۱۳۲۴ – ۱۳۲۱: پرتره نگاری های ابوالقاسم جلا
نویسنده و گردآورنده: پریسا دمندان
تعداد صفحات: ۲۹۶
ناشر: موسسه فرهنگی پژوهشی چاپ و نشر نظر
چاپ اول: ۱۳۸۹
کتاب بچه‌های اصفهان مجموعه عکسی را راجع‌به پناهندگان لهستانی نمایش می‌دهد که در خلال جنگ جهانی دوم و بین سال‌های ۱۳۲۱ تا ۱۳۲۴ در اصفهان زندگی کرده‌اند. این عکسها بخشی ازمجموعه‌ی بزرگ نگاتیوهای کشف شده توسط «پریسا دمندان» در استودیوی عکاسی «شرق» ابوالقاسم جلا در شهر اصفهان هستند. این مجموعه شامل ۶۷ قطعه عکس از این پناهندگان است که بیشتر آن‌ها را کودکان و نوجوانان تشکیل می‌دهند؛ کودکان و نوجوانانی که در سال‌های بی‌پناهی، با استقبال و مهمان‌نوازی مردم ایران و به‌خصوص مردم اصفهان مواجه شدند. این کودکان که بعد ها در کشورهای گوناگون پراکنده شدند، خاطرات خود را در کتابی با عنوان «اصفهان، شهر بچه های لهستانی» منتشر کردند (پورمحسن، ۱۳۹۴). حضور لهستانی‌ها در اصفهان در هنر و ادبیات دو کشور نمودهای فراوانی داشته‌است، از جمله مجموعه «بازگشت به اصفهان» که در سال ۱۹۴۸ توسط استیلانساو بالیسکی (Stilansao Balisky) سروده شده است:
«چون گله ای که به دره ها باز می گردد/ به اصفهان سرازیر می شوید/ خود را از یاد می برید/ و در هندسه آبی رنگ شهر گردش خواهید کرد/در میان میدان‌ها که سپیدانه غنوده اند/ و بازارهای آواز خوان/ ضرباهنگ قلبتان را با بانگ ساعتی که زمان را می‌نوازد/ از یاد خواهید برد/ لیک در شگفتی‌های آنان/ و در تنهایی‌تان/ احساس نزدیکی بیشتری به خود خواهید کرد/ آسمان پایین تر خواهد آمد/ گنبدها با آب زمرد شسته خواهد شد/ و آنگاه شما دیده های خوشنودتان را بر آن‌ها می افکنید/ و به‌راستی شادمان خواهید بود.» ( امیری به نقل از بالیسکی، ۱۳۹۶)
کتاب حاضر با برداشت آزاد از کتاب بچه های لهستان اصفهان و ترجمه گوشه های از دفترهای خاطرات آن ها و عکس های «ابوالقاسم جلا» تهیه و تنظیم شده است. این کتاب نخستین بار در هلند به چاپ رسید و پس از آن در سال ۱۳۸۹ در ایران منتشر شد.
- امان‌الله طریقی
عنوان کامل: امان الله طریقی (زندگی نامه و آثار عکاس و نقاش پرآوازه اصفهان)
نویسنده و گردآورنده: پریسا دمندان
تعداد صفحات: ۱۱۲
ناشر: موسسه فرهنگی پژوهشی چاپ و نشر نظر
چاپ اول: ۱۳۹۵
این کتاب شرحی بر زندگینامه و آثار استاد امان‌الله طریقی عکاس و نقاش پرآوازه و از مفاخر اصفهان و ایران می‌باشد. خانم پریسا دمندان که در جریان پژوهش برای به‌دست آوردن عکس‌های تاریخی شهر اصفهان با استاد طریقی آشنا شده و افتخار ملاقات با ایشان را پیدا می‌کنند، گردآورنده و مؤلف این اثر هستند.
منابع:
- دمندان، پریسا؛ ۱۳۸۴؛ چهره‌نگاران اصفهان؛ کتاب ماه هنر، آذر و دی ۱۳۸۴
- کسیری،مهری؛ ۱۳۹۵؛ عکاسی مستند ایران در قرن نوزدهم؛ فصلنامه تحقیقات جدید در علوم انسانی، سال سوم، شماره سیزدهم، پاییز ۱۳۹۵
- خاشعی، رضا؛ ۱۳۹۲؛ انسان‌شناسی تصویری، تفکر مردم‌شناختی مبتنی بر سکانس؛ فصلنامه رادیو تلویزیون، سال نهم، شماره ۲۰، پاییز ۱۳۹۲
- فکوهی، ناصر؛ ۱۳۹۵؛ درس‌گفتارهای کلاس انسان‌شناسی تصویری مقطع کارشناسی دانشگاه تهران، مبحث عکس.
- عاصمی، محمد؛ ۱۳۹۲؛ ارنست هولتسر، تلگرافچی اصفهان نشین؛ روزنامه دنیای اقتصاد؛ شماره ۳۰۶۹؛ ۳۰ آبان ۱۳۹۲.
- ایران‌مهر، امید؛ ۱۳۹۲؛ گزارشی از نشست عکس و تاریخ، توده‌گرایی با دوربین؛ وبسایت تاریخ ایرانی، کد گزارش: ۲۳۲۹؛ ۱۱ تیر ۱۳۹۲
- امیری، عادل؛ ۱۳۹۶؛ لهستان غایب در اصفهان ناپیدا؛ روزنامه اصفهان زیبا؛ شماره ۳۰۶۶؛ ۱۵ آبان ۱۳۹۶.
- قصری، حامد؛ ۱۳۹۵؛ آن روزها عکاسخانه هالیوود ( گفتگو با پریسا دمندان به بهانه چاپ کتابی از آثار امان الله طریقی در نشر نظر)؛ روزنامه نسل فردا، شماره ۵۱۶۹، ۲۸ تیر ۱۳۹۵.
- یزدان‌پناه، حسن؛ ۱۳۸۹؛ زاینده رود به نگاتیو سر می زند؛ شانزدهم تیر ۱۳۸۹ http://alghesse.blogfa.com/post/23
- پورمحسن، نیوشا؛ ۱۳۹۴؛ بچه‌های اصفهان؛ شهر کتاب آنلاین