اسرار نمادها در نقوش قالی ترکمن

دو کلمه کلیدی که پس از شنیدن نام اقوام ترکمن به ذهن متبادر می گردد “اسب و قالی” است. اما اگر آنقدر خوش شانس باشید که لاقل دو سه روزی مهمان این قوم مهمانواز باشید، در هنگام بازگشت از سفر، علاوه بر این دو کلمه راز آمیز با دنیای جدیدی از زندگی اقوام ترکمن نیز آشنا خواهید شد. در طی چند روز اقامتم در “روستای گرکز یکه سعود شهرستان راز و جرگلان خراسان شمالی” با توانمندی های بی نظیر این بخش از میهن عزیز آشنا شدم (تصویر۱).

در این میانه زندگی پر شور و حرارت ترکمن ، زن ترکمن اما نقش ویژه ای دارد از آن روی که وی  صنعتگر ماهری است که از سویی باید حواسش به نگهداری کرم های سپید ابریشمی باشد که فراهم نمودن برگ های درخت توت برای تغذیه بی امان و لاینقطع کرم های گرسنه کاری بس طاقت فرساست. آنهم موجوداتی به غایت حساس که اندک تغییری در محیط، متاثرشان کرده و چرخه تولید پیله ابریشم را با اختلال مواجه می سازد. برای چند دقیقه دیدن کرم های به نحو اسرار آمیزی سپید رنگ و در حال جویدن برگ درخت توت باید چندین و چند بار به نوغانداران[i] جواب پس بدهی که هیچگونه عطری استفاده نکرده ای وگرنه کرم ابریشم به قول خودشان قهر می کند و دست از خوردن یا تنیدن تار می کشد. شاید بی دلیل نباشد که دسته ای از گیاه اسپند که در گوشه کنار مزارع رشد می کند به عنوان چشم نظر در بالای درب ورودی سالن نگهداری کرم ها یا گاه در جلوی درب خانه ها به چشم می خورد.  سوی دیگر این فعالیت زن ترکمن، بافت قالی های بی نظیر ابریشمین است که در ناحیه دیگری نزدیک به یکه سعود به نام “روستای دویدوخ” صنعت بافت قالی های دو روی ابریشمی به حد تکامل وجود دارد. آنقدر طرح و رنگ و لطافت در لا به لای تار و پود این قالی ها جلوه گری می کند که انگار آمده ای به تماشای بوستانی از گل و موجوداتی را در متن گره های بافته شده تشخیص می دهی که می دانی هر کدام داستانی در ورای نقش خویش دارند.

در گذشته های نه چندان دور که خانواده های ترکمن در آلاچیق زندگی می کردند، استفاده از قالیچه های مخصوص دو رو بافته شده برای الصاق در محل در ورودی آلاچیق علاوه بر زیبایی مدخل ورودی، مانع ورود هوای سرد به داخل آنجا نیز می گردید. نوع خاصی از قالیچه دو رو که برای آویختن به در ورودی آلاچیق به کار
می رفت به نام “قالیچه انسی یا انگسی” مشهور بود. نمای ظاهری این قالیچه شبیه یک چهارباغ است که دو خط متقاطع آنرا به چهار قسمت تقسیم کرده است (تصویر ۲).

این نوع قالی ها در اغلب موارد با دو نوار متقاطع به شکل چلیپا که به آ نها هاچلی( خاجلی) می گویند به چهار قسمت تقسیم می شوند. ازجمله نقوش معروف موجود در انگسی ها می توان به نقش محراب، نقش درخت زندگی، نقوش شمع مانند و تزیینات S شکل در قسمت مرکزی قالی اشاره نمود. (عبدالله میرزایی: ۱۳۹۹، ۱۸۴).زن ترکمن به همان دقت که به اطرافش نگاه می کند یاد می گیرد که چگونه نمادهای سمبلیکی که به آن “گول” گفته می شود را بر روی قالی ببافد. طرح ها و نقش مایه هایی که در پس هر کدامشان کتابی از فلسفه و توضیح و شرح و تفسیر وجود دارد. نقش “ماری گل یا شتر پای” (تصویر ۳)

برای تقدس دادن به حیوانی که در نزد اقوام ترکمن به “اولیا” مشهور است ( فرانک کبیری: ۱۳۹۳، ۴۷) و حالا که بنا به آموزه های اسلامی صورت های انسانی و حیوانی از قالی رخت بر بسته اند نمادهای جایگزین جایشان را گرفته اند این نقش به وفور در قالی ها خودنمایی می کند. شتر پای ترکیبی است از شاخ قوچ، پرنده های در حال پرواز، نقشمایه بشقاب به ایجاز از مهمان نوازی ترکمن و نقش سه گوش دعا به عنوان چشم نظر. نقش مثلث سه گوش دعا حتی به شکل بسیار ساده که تنها از تکه پارچه ای مثلث شکل دوخته شده و در جوف آن ادعیه های اسلامی نهاده شده به دار قالی آویخته می شود تا برکت به کار بافنده بدهد. ( پریسا شاد قزوینی: ۱۳۹۹، ۳۸۶)  گاه این نمادهای تعویذی دور تا دور قالی جا خوش می کنند تا هر کدام به کاری آیند مثلا نقش “مار یار مارک” برای دفع بدیمنی ، نقش “سیچان یا موش پای” نماد رد پای دشمن شکست خورده ای که گریخته در جهت تداعی این باور که دشمنان این قوم ضعیف و زبون و شکست خورده اند. ( فرانک کبیری: ۱۳۹۳، ۴۵)

از جمله حیوانات مورد احترام در فرهنگ ترکمن قوچ است و از آنجایی که این حیوان نقشی اساسی در امر باروری گله داشت نماد شاخ قوچ یا قوچاق رد پر رنگی بر روی قالی یا نمد ترکمن دارد. نقش “آیینه گل” و “قوچوق” که در متن و حاشیه اکثر دست بافته های ترکمن مشاهده می شود بیانگر شاخ قوچ است که ایجازی از قدرت مردانگی، جنگاوری، باروری و خیر و برکت است. (الهام حیدرزاده: ۱۳۹۶، ۴۹)

گاه نقش های گول بازتابی از زیورآلاتی است که زن ترکمن یا کودکان به عنوان چشم نظر به خود می آویزند مانند طرح داغدان که  که برای کودکان از جنس چوب تراشیده شده می باشد به صورت گردن آویز یا تزیین در اطراف گهواره نوزاد مورد استفاده قرار می گیرد. این طرح برای زنان از جنس نقره است و زن بافنده ترکمن نقش این زیور را در تار و پود فرش گره می زند و نوعی از بافته به نام داغدان شکل می گیرد که بر سر در ورودی اتاق ها با همین موضوعیت چشم نظر آویخته می گردد (تصویر ۵).

طرح سینک یا بازوبند که در حاشیه قالی بافته می شود به عنوان نمادی از تمام اشیای حفاظت کننده و سالم نگه داشتن فرد در مقابل نیروهای شر و اهریمنی بر روی دستبافته های ترکمنی دیده می شود.

طرح طومار که نماد یکی از زیورآلات تزیینی زنان ترکمن می باشد. این شی تزیینی که از جنس نقره بوده به صورت لوله ای استوانه ای و توخالی طراحی می شود و سطح بیرونی آن با عقیق یا شیشه های رنگی تزیین شده و در داخل آن برگه های دعا نوشته قرار داده شده و به صورت گردن آویز مورد استفاده قرار می گیرد. ( پریسا شاد قزوینی: ۱۳۹۹، ۳۷۴)  نقش این زیور زنانه که به فرم طرح مثلثی بر بالای بافته هایی مانند آسمالیق بافته می شود در راستای همان کارکرد چشم نظر بودن و رد نیروهای اهریمنی است که می تواند سبب بروز بیماری در فرد یا به وجود آمدن گرفتاری در خانه و خانواده شود.

نقش “گل آیدی” نیز از جمله طرح هایست که هم در قالی هم به عنوان تزیین سرآستین یا یقه در لباس زنان به کار می رود. فلسفه دوخت این گل نه گلبرگ بر روی لباس زنان برکتی است که در وجود این گل نهفته و در زنان نازا باعث باروری آنان می گردد (تصویر ۶).

از دیگر نقوش بافته شده در قالی ترکمن نقش کژدم یا اژدهاست که در اصطلاح بافندگان به آن “ساری ایچیان” یا عقرب زرد گفته می شود. و در باور مردم محلی بدیمنی ، نفرت و کینه توزی را از خانواده و اهل آن دور
می کند. (تصویر ۴) (فرانک کبیری: ۱۳۹۳، ۴۵) نماد عقرب از جمله قدیمی ترین نقش هایی است که بر روی سفال های دوره باستان نیز یافت شده است. در حاشیه بشقاب سفالی به نام “زنی با گیسوان افشان” که از شهر سامرا در عراق کنونی در ۲۴۵۰ قبل از میلاد کشف گردید نقش تکرار شونده ای از عقرب در حاشیه آن یافت گردید.(Beatrice Laura Gof:1963,338)  در آیینی مذهبی برای مهر و موم کردن درهای ورودی برای بی اثر کردن تاثیر نیروهای اهریمنی از خون موجوداتی از قبیل خفاش و عقرب له شده استفاده می گردید. حتی در بسیاری از نسخ درمانی کتیبه های به دست آمده از کتابخانه آشور و نیز منابع بابلی در تمدن میانرودان از سوزاندن عقرب برای بخور دادن بیماران برای درمان تب و یا از زهر آن برای برطرف نمودن درد در بعضی از انواع بیماری ها استفاده می گردید. نماد عقرب-مرد که تلفیقی از بدن انسان و نیش و چنگک های عقرب بود به صورت مجسمه در جلوی در ورودی بناها، منازل و معابد استفاده می گردید.(Jeremy Black: 1992,127)

محققین باستان شناس بر این باورند که این مجسمه ها، کتیبه ها و نقش های عقرب-مرد سه نوع کارکرد
داشته اند: (Nadine Nys:2016,5)

• نقش مراقبت کننده که در این حالت عقرب دست ها یا نیشش را تا سر حد سر بالا آورده و آنها را به سمت بالا نگه داشته است.
• نقش محافظت کننده که معمولا دارای سر انسان یا بدن انسان می باشد و حالت دست ها شبیه به حالت خوشامدگویی نگه داشته شده است و اغلب در ورودی معابد از این نماد استفاده گردیده است.
• نقش ترساننده یا جنگنده که به شکل هیبریدی از بدن پرنده و دست ها و نیش عقرب می باشد. این نوع از حالت عقرب برای فراری دادن نیروهای اهریمنی و منفی مورد استفاده قرار می گیرد.

در نمونه های اکتشاف شده از منطقه جیرفت کرمان نمونه هایی از نماد عقرب کشف گردیده که اهمیت این موجود را در فرهنگ مردم آن روزگار نمایش می دهد.

نوعی از بافته های تزیینی زنان ترکمن که در مراسمات و جشن های خاص منجمله عروسی برای تزیین اسب یا شتر مخصوص حمل عروس به کار می رود “آسمالیق” نام دارد. این نوع از بافته به صورت جفتی و توسط خود عروس بافته می شود که به نوعی تبحر وی در امر قالی بافی را نیز به خانواده داماد نشان می دهد. نقش پرتکرار آسمالیق های عروس نقشی از کاروان قطاری از شترهاست که به دلیل خوش یمن بودن این حیوان در باور اقوام ترکمن بر روی دست بافته عروسی شگون دارد. گاه اسبی نیز در کنار این قطار شتر بافته می شود که نماد حیوانی است که داماد بر آن سوار شده و به دنبال عروس می آید. (آزاده یعقوب زاده: ۱۳۹۵، ۱۲۷)

از نمادهای گیاهی بافته شده در قالی ترکمن می توان به “یاشایش باغ” یا درخت زندگی اشاره کرد که در باور آنان از قداست بالایی برخوردار است. درخت اگر با پرندگانی توام باشد به نام “قوشلی باغ” مشهور است.

وقتی قدم بر فرش خانه مردم ترکمن می گذاری بعد از رد و بدل شدن احوالپرسی های معمول بلافاصله سفره ای پارچه ای گشوده می شود و هر آنچه که در خانه هست بی هیچگونه دریغ و مضایقه ای در وسط این خوان گسترده قرار می گیرد و تو می توانی در حالی که در پیاله های زیبای ترکمنی چای می نوشی در باغ گل های قالی به سیر و سیاحت بپردازی و از اینهمه مهربانی و هنرمندی و مهمان نوازی یکجا سیراب شوی.

[i] نوغان‌داری پروش کرم ابریشم به منظور تولید ابریشم است.

منابع:

• بررسی نقشمایه های جانوری در قالی ترکمن. فرانک کبیری ، پریسا امیر حاجلو. دو فصلنامه هنرهای کاربردی. شماره ۴. ۱۳۹۳
• نقش دین بودائی در دوره ایلخانی با تأکید بر آرای علاءالدوله سمنانی. محمد مشهدی نوش آبادی. مجله پژوهشهای تاریخی ایران و اسلام شماره ٢۶ بهار و تابستان ١٣۹۹
• نشانه های تصویری در آسمالیق های ترکمن. آزاده یعقوب زاده. جلوه هنر. شماره ۱۶. زمستان ۱۳۹۵.
• چتمه و باسمه ترکمن )مطالعه نگاره قوچ(. الهام حیدرزاده . دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی. آبان ۱۳۹۶
• مطالعه تطبیقی ساختار طرح در قالی های سجاد ه ای بلوچ و ترکمن. عبداله میرزایی . دو فصلنامه علمی نگارینه هنر اسلامی. شماره نوزدهم.  بهار و تابستان  ۱۳۹۹
• مطالعه نشانه شناسانه زیورآلات تومار زنان ایل تکه قوم ترکمن. پریسا شاد قزوینی. زن در فرهنگ و هنر، دوره ۱۲ ، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۹.
• Girtablullû and Co: A New Function of the Scorpion-Man in the Ancient Near East. Nadine Nys. Bible Lands e-Review 2016
• Symbols of Prehistoric Mesopotamia .Beatrice Laura Goff. Yal University Press. 1963.
• Gods, Demons and Symbols of Ancient Mesopotamia an Illustrated Dictionary. Jeremy Black and Anthony Green. The British Museum Press.
• ریشه یابی نقوش قالی ترکمن های ایران. وب سایت اطلس ترکمن.
• فرش ترکمن. دایره المعارف ترکمن بایراق.
• تصویر ۱ توسط نگارنده. تصاویر ۲ الی ۶ از سایت گلچه