مجله گیلگمش
تصور از موزه برابر است با آثار موجود در آن؛ یعنی موزه میشود مجموعهای از اشیا که به واسطه ارزشهای تاریخی، فرهنگی و هنریشان گردآوردی شده و در معرض تماشا قرار گرفته اند. انسانها برای دیدن اشیا به موزه میروند، اشیایی جذاب و شگفتیآور که عامل جذب مخاطب به موزه هستند. موزه های گذشته که نمونه های آن موزه های باستان شناسی و مردم شناسی است تلاش میکردند با به دست آوردن اشیای تازه و نمایش آنها، به جذابیت خود برای جذب مخاطب بیافزایند. اما امروزه موزه دیگر محدود به اشیا، نگهداری و یا نمایش آثار نیست، بلکه مرکزی اجتماعی – فرهنگی با رویکرد خلاقانه است که در راستای جذب مخاطبان و گردشگران بیشتر و البته هدفمند فعالیت می کند.
نوشته‌های مرتبط
موزه در مسیر تکامل خود از زمان پیدایش تغییرات بسیاری داشته و نقشها و کارکردهای تازهای به خود گرفته است، تا جاییکه امروزه موزه مجموعه ای از تمامی نقشها و کارکردها است. اکنون موزهها به اهدافی چون سرگرمی، برقراری ارتباط، آموزش جامعه، پژوهش در حوزه های میراث طبیعی، فرهنگی و علمی و حتی فراتر از اینها به اهداف اجتماعی همچون همنوایی و پیشرفت جوامع میاندیشند. اینگونه است که موزهها پدیدهای اجتماعی محسوب میشوند و بخشی از جامعه امروز به شمار میروند؛ از اینرو موزهها در امروز جاری هستند و برای امروز تلاش میکنند، اگرچه روی در دیروز و فردا دارند، اما آنها وظیفه دارند به امروز جامعه خدمت برسانند. از همین منظر است که موزهها سعی میکنند تا روشهای بیشتر و متنوعتری را برای جذب و درگیر کردن مخاطبان به کار بگیرند. از منظری دیگر همین بهرهمندی امروزی جامعه است که موزه را در رابطه ای تنگاتنگ با گردشگری قرار میدهد. رابطه گردشگری و موزه رابطه ای دو سویه است که تحولات هر یک بر دیگری اثر میگذارد.
اما امروزه موزه در مفهوم اجتماعی خود دیگر محدود به اشیا، نگهداری و یا نمایش آنها نیست، بلکه مرکزی اجتماعی – فرهنگی است که فعالیتهای گوناگونی را به انجام میرساند؛ انواع فعالیتهای فرهنگی که بستری برای خلاقیت در موزه، تحقق اهداف آن و جامعه است. از همینرو است که امروزه شاهد اجرای برنامههای فرهنگی و هنری گوناگون و خلاقیت محور در موزهها هستیم.
رابطه موزه، خلاقیت و گردشگری
با توجه به آنچه که در همین مقدمه اجمالی آمد میتوان رابطه موزه، خلاقیت و گردشگری را به دو بخش تقسیم کرد: بخش نخست نوآوری در ایجاد موزه ها است؛ اینکه امروزه دیگر کارکرد موزه ها نه تنها به روایت رویدادهای تاریخی و باستانشناسی محدود نشده، بلکه به سالنهای نمایش و ویترینهای نگهدارنده آثار نیز محدود نمیشود. در دوره کنونی حوزه موضوعی موزه ها آنقدر گسترش یافته است که برای هر موضوعی میتوان به ایجاد موزه پرداخت، چراکه دیگر موزه ها محدود به میراث مادی بشر نیستند بلکه تا هر جا که اندیشه و دانش بشری پیش رفته امکان ایجاد موزه نیز فراهم شده است؛ به عنوان نمونه امروزه برای یک رمان، انواع توالت، یک حادثه تاریخی و یا داستان یک شهر نیز موزه ساخته میشود. این در حالی است که به نظر میآید موزههای کشور ما هنوز در همان منظر و شکل دیرینه موزه ها ماندهاند و تنها به مجموعه ای از آثار میاندیشند و هنوز بر مبنای هویت مجموعه ها و یا هویت سازمانهای پدیدآورشان جان میگیرند؛ این در حالی است که ایران ما سرشار از انواع پدیدههای فرهنگی مانند آداب و رسوم، صنایعدستی، سوغات، پوشاک، خوراکهای محلی، موسیقی و بسیاری جنبههای فرهنگی و یا اقلیمی گوناگون است که هریک از آنها میتواند منبع الهامی برای پدیدآمدن یک موزه باشد. کشوری که شهره به ادبیات و هنر است، آیا نباید برای هر یک از مشاهیر ادبی و هنریاش موزهای داشته باشد؟ اکنون در ایران شاهد چند خانه – موزه برای مشاهیر ادبی و هنری هستیم و آیا این تعداد همسان با سابقه و قابلیت میراث ادبی و هنری ایران حتی در دوره معاصرش است؟ تصور کنید اگر هر موضوع ریز فرهنگی مانند یک آیین و یا خوراکی و یا تنوع قومی و اقلیمی ایران، محور ایجاد یک موزه باشد، چه میزان بستر خلاقیت موضوعی وجود دارد؟
«موزه میراث روستایی گیلان» نمونه قابل توجه از خلاقیت موضوعی در موزهها است که از مرز اشیا عبور کرده و به خانه های روستایی گیلان به مثابه مجموعهای از آثار نگریسته است. «اکونوموزه بانو حیاتی کرمان» که مشاغل سنتی را موضوع خود قرار داده است نمونهای دیگر از خلاقیت موضوعی است که هنروران زنده و تبحرشان را موضوع خود قرار داده است؛ از این رو میتوان گفت که خلاقیت در ایجاد موزهها تنها محدود به انتخاب موضوع نیست.
فرصتسازی موزه ها برای گردشگری
امروزه شاهد شکل گیری انواع گوناگونی از موزهها هستیم. اکوموزه ها، سایت موزهها، موزه های سیار، موزه های باز و موزههای بدون شی از انواع موزه هایی هستند که از قالبهای مرسوم موزه عبور کرده و سبب جذابیت بیشتر این پدیده شده اند.
موزه ها چنانچه بتوانند نقش خود را در فرایند گردشگری به درستی ایفا کنند از فرصتهای این صنعت به شمار میروند؛ اینکه بتوانند به مثابه یک مقصد گردشگری شناخته شوند و لذت و خدمات لازم را به گردشگران عرضه کنند. افزایش موزه های متنوع از منظر موضوعی و یا از منظر شکلی سبب میشود که فرصتهای بیشتری در حوزه گردشگری ایجاد شود. برخی از شهرهای دنیا با نام موزه هایشان شناخته میشوند و حتی این موزه ها سبب رونق گردشگری در این شهرها شده اند؛ اما آیا موزه ای در ایران سراغ داریم که سبب شهرت و اعتبار شهری شده باشد؟ میتوان این سوال را به گونه ای دیگر هم طرح کرد که آیا موزهای سراغ داریم که تعطیلی یا نبودش به گردشگری یک شهر آسیب برساند؟
اگرچه خلاقیت موضوعی یا خلاقیت در نوع موزه ها میتواند سبب پیدایش موزه های متنوع در مجموعه موزه های کشور شود اما این نوع خلاقیت جاری و پایدار نیست، چراکه پس از پیدایش هر موزه دیگر خلاقیت آن موضوعیت ندارد. موزه هایی که بر اساس یک خلاقیت موضوعی و یا گونهای پدید آمدهاند را نمیتوان موزه ای خلاق تلقی کرد. خلاقیت در این موزه ها فقط در سطح ایده اولیه است، ولی موزه های خلاق، خلاقیت را در سیستم و ساختار فعالیت خود بروز میدهند. موزه های خلاق از یک فرصت فراتر رفته و به یک جاذبه گردشگری تبدیل میشوند.
رویداد محوری؛ رویکرد موزه های خلاق
موزه های خلاق در وهله نخست موزه هایی هستند که به فعالیت و برنامه های متنوع تمایل نشان میدهند. این نوع از موزه ها به این موضوع توجه دارند که تنها نمایش اشیا و گذاشتن آثار به همانگونه که هستند کافی نیست. موزه های خلاق موزه هایی پویا هستند؛ آنها باور دارند که پویایی در آثار نیست بلکه پویایی در برنامه های یک موزه تبلور می یابد؛ اینگونه است که این موزه ها به رویدادسازی رویکرد نشان میدهند. بر همین اساس استراتژی مدیریت اینگونه موزه ها رویداد محوری است. موزه های رویداد محور میدانند که یک نمایش برای همیشه کافی نیست. آنها یک پرسش را همیشه پیش روی خود قرار میدهند که چگونه میتوان مخاطبان را به طور متناوب به موزه کشاند؟ مخاطبی که یک بار موزه و آثارش را دیده است بهانه و دلیل دیگری میخواهد تا بار دیگر به موزه بیاید؛ از همین رو موزه ها تلاش میکنند تا با رویدادهای متنوع بهانه های جذب و پیوستگی را در مخاطبان خود ایجاد کنند. آنها شکل خود را دگرگون نمیکنند اما از خود برنامه های تازه ارائه میدهند تا به مثابه یک مرکز فرهنگی فعال برنامه های متنوعی را عرضه کنند. موزه های خلاق یا رویداد محور یک سازمان هستند نه یک ساختمان؛ این سازمان با تفکر و فعالیتهای خود ایجاد جذابیت میکند.
موزه های خلاق از تمامی عناصر و قابلیتهای موجود برای خلاقیت استفاده میکنند. خلاقیت این نوع موزه ها برای برقراری ارتباطِ بیشتر، جذب و خدماترسانی به مخاطبان است. موزه های خلاق به یک روایت و معنا از آثارشان بسنده نمیکنند؛ آنها مدام روایتهای تازه از آثار و مجموعه هایشان میسازند و هر بار از سویی به اثری نگاه میکنند؛ اینگونه است که آنها از ابزار و روشهای گوناگون برای تجلی روایتهای متفاوت استفاده میکنند.
راهنمایان خلاق
نمایشگاه مهمترین ابزار و فعالیت موزه ها است. یک موزه خلاق از انواع نمایشگاه های موقت بهره میبرد و سعی میکند با ایجاد نمایشگاه های متنوع اعم از موضوعی و یا شیوه های بیانی امکان عرضه گوناگون آثارش را فراهم کند. نمایشگاه ها فرصتی هستند تا آثار در مخازن موزه کمتر محبوس شوند و یا تنها از یک زاویه دیده نشوند، بلکه جنبه های گوناگونی از آنها ارائه شود. نمایشگاه ها موجب تنوع فضای موزه نیز میشوند و همین جذابیت فضایی و یا نمایش آثار کمتر دیده شده است که خود جذابیتی تازه فراهم میآورد تا مخاطبان و گردشگران را به سوی موزه بخواند.
هر نمایشگاه خود یک روایت است و حتی یک اثر میتواند به تنهایی یک نمایشگاه را تشکیل دهد.۱ نحوه معرفی اثر و یا روایتی که در بیان اثر و یا نقل آن ایجاد میشود خود جنبه دیگری برای ایجاد خلاقیت در موزه است. این روایتگری حاصل واسطه های بیانی اعم از گرافیک موزه، خلاقیت راهنمایان موزه و یا راهنمایان تورهای گردشگری است که میتوانند هر بار با روایتی و یا بکارگیری شیوه های نمایشی امکان روایت خلاقانه و جذاب را فراهم سازند. اینگونه است که خلاقیت فراتر از شکل موزه با حضور نیروهای انسانی و افرادی چون راهنمایان گردشگری که با موزه مرتبط هستند به فضای موزه وارد میشود و دیگر نمیتوان خلاقیت را محدود و محصور به سازمان و یا ساختمان موزه دانست.
خلاقسازی موزه ها با تورهای خلاقانه
موزه های خلاق در روایت و معرفی آثار به روایتهای انسانی مانند راهنمایان بسنده نمیکنند بلکه از فنآوریهای جدید و قالبهای هنری نیز برای روایت آثار بهره میگیرند، از همین رو هنرهای جدید نیز در موزه های خلاق جایگاه ویژهای دارند و یا میتوان شاهد روایتهای شنیداری و دیداری از آثار و موضوعات موزه در فضای مجازی و رسانه های گوناگون بود. این روایتهای فنآورانه امکان جذب و معرفی متنوع آثار و یا خود موزه را فراهم میکنند.
نمونه دیگری از فعالیتهای رویدادساز و یا خلاقانه موزه های خلاق، طراحی و برگزاری تورهای گوناگون در موزه است تا در زمانی مشخص تجربه و رویدادی جدید در موزه شکل بگیرد و از این طریق مخاطبان گوناگون جذب موزه شوند. برخی از موزه های جهان برنامه تورهای مشخصی را که از قبل تعریف شده است روی سایت خود قرار میدهند و مخاطبان میتوانند پیش از بازدید، این تورها را انتخاب کنند. در کشور ما، ایران، تاکنون برای برگزاری تور در موز ه ها کمتر اقدام شده است.۲
از زمینه های دیگرِ خلاقیت در موزه تولید محصولات فرهنگی با محوریت آثار موزه است که میتواند یک جاذبه در موزه و یا ارمغانی برای گردشگران باشد. محصولی که فرایند سفر را کامل کرده و آن را تداوم میبخشد.
تجربهگرایی موزه های خلاق
امروزه مهمترین محور خلاقیت در موزه ها فعالیتهای تعاملی است که مخاطبان را به عمل واداشته و از حضور آنها بهره میگیرد. این نوع فعالیتها بر تجربه مخاطبان متمرکز است. تجربه هایی که میتوانند بر اساس حواس متنوع آدمی و یا انواع گوناگون مخاطبان از کل جامعه طراحی و اجرا شوند. موزه های خلاق موزه های تجربهگرا هستند و این رویکرد در موزه ها میتواند به گردشگری تجربهگرا نیز یاری رساند. در این حالت موزه مقصد نیست، بلکه یک فرایند حضور و یک مرکز پویا است که هر بار مخاطبان و گردشگران خود را با رویداد و روایتی جدید روبرو میکند.
۱ در موزه ملک چند سالی است با ایجاد تالاری نمایشگاهی با عنوان تک اثر هر فصل به روایت یک اثر اختصاص پیدا میکند و هر بار با شناسایی جنبه های گوناگون اثر، فضای نمایشگاه همگام با سناریوی نمایشگاه چیدمان و آرایش میشود.
۲ در چند سال گذشته کتابخانه و موزه ملی ملک اقدام به برگزاری تورهای موضوعی همانند تور حاج حسین آقا ملک، تور صحنه و پشت صحنه، تور قصهگویی برای آثار و یا تور وقفگردی کرده است.
این مطلب در چارچوب همکاری های انسان شناسی و فرهنگ و مجله گیلگمش منتشر می شود.
