از حضور زنان ژاپنی در محیط کار استقبال نمی شود!

یوهان بلوری برگردان حوا بختیاری

باید بین بچه دار شدن و موقعیت شغلی، یکی را انتخاب کرد

از هر سه زن ژاپنی شاغل دو نفرشان وقتی مادر می شوند از کار دست می کشند . رسیدگی به بچه ها، نبود دورنمای شغلی و وجود تبعیض ها از جمله دلایل متعدد انصراف و کناره گیری از محیط کار به شمار می رود .این موضوع کشور را در موقعیت نگران کننده ای فرو برده : با پیر شدن جمعیت، مجمع الجزایر ژاپن نزدیک به ۴ , ۶ میلیون نفر از شاغلین خود را تا سال ٢٠٢۵ از دست خواهد داد .

خانم موری توموکو (Mori Tomoko) ٣٧ ساله، زنی فعال و موفق است . او در توکیو زندگی می کند و در بخش تجاری یک گروه هتلداری بزرگ امریکایی کار می کند . او با افتخار می گوید : اخیرا ترفیع گرفته و از کادر های شرکت شده « ساعات کاریم افزایش یافته ولی خوشحالم. شرکتم به من اطمینان کرده .» او که مدتی پیش ازدواج کرده ، دوست دارد تا قبل از چهل سالگی صاحب فرزند شود . اما با خجالت عنوان می کند که« این مسئله می تواند مانعی در برابر پیشرفت شغلی اش محسوب شود .»

به نظر می رسد امروز زنان ژاپنی هنوز هم باید بین اشتغال و مادر شدن یکی را انتخاب کنند . خانم موری سعی می کند مسئله را این قدر ها دشوار جلوه ندهد و می گوید :« اگر بتوانم هم از حمایت دولت و هم پشتیبانی شرکت برخوردار شوم بزرگ کردن یک بچه امکان پذیر خواهد بود..» . ولی بعد خودش تردید هایی را مطرح کرده و در پایان از پرداختن به موضوع طفره می رود . در ژاپن زنی که مادر می شود شانس کمی دارد که مسئولیتی در محیط کار به عهده اش گذاشته شود چون روسای شرکت ها عقیده دارندکه فکر و ذکر زن ها زیادی متوجه مسائلی است که در خانه اتفاق می افتد.

با وجود این که زن های ژاپنی هیچ وقت تا این اندازه به تحصیلات عالیه روی نیاورده بودند ، ۶٠% آن ها بعد از تولد اولین فرزندشان دست از کار می کشند. طی سی سال، موقعیت شغلی زنان بد تر شده: تنها ٢،۴۴% آن ها شغل ثابت و تمام وقت دارند، در صورتی که در سال ١٩٨۵این رقم بالغ بر٧،۶۶ % بود. به موازات این ، نسبت آن هایی که شغل نیمه وقت دارند سیر صعودی داشته، و از ۵ ، ٢٨ % در سال ١٩٨۵ به ٩،۴٣ % در سال ٢٠١۵ رسیده .

دولت آقای شینزو آبه تایید کرده رسیدگی به این موضوع را یکی از اولویت هایش قرار خواهد بود . در ماه مارس ٢٠١۴، آقای نخست وزیر شورایی برای ارتقا شغلی زنان ایجاد کرد. قبل از این نیز در ماه آوریل٢٠١٣، بیانیه ای که در آن اقدام در جهت جامعه ای که زنان در آن می درخشند را به تصویب رساند و جریانی تحت عنوان افزایش اشتغال زنان « Womenomics» را به راه انداخت، با هدف رسیدن به حضور ٣٠% زنان در مشاغل پر مسئولیت تا سال ٢٠٢٠ .

نسبت شاغلین زن در حال حاضر ۶۴% ( با در نظر گرفتن کار نیمه وقت، در برابر ٨۴% شاغلین مرد می باشد . خانم Takegawa Keiko،رئیس کل دفتر دولتی برابری جنسیتی خاطر نشان می کند که« اگر فعالیت زنان با مردان برابر بود ، نیروی فعال ١۴% افزایش می یافت» .

« آزار و اذیت مادران »

بدون شک بعد از تصویب قانون برابری جنسیتی در سال ١٩٨٧ ، زنان ژاپنی برای تسخیر دنیای حرفه ای وارد عرصه شدند. میزان فعالیت شغلی در سال ١٩٨۵ ، ۵٣% بود . اما به محض بچه دار شدن از گردونه کار و فعالیت خارج می شوند و تنها ١١% آن ها عهده دار مناصب دارای مسئولیت هستند .

در سال ٢٠١١، دانشگاه ویژه زنان توکیو نظر سنجی را در میان پنج هزارنفر از دانشجویان انجام داد تا متوجه شود چه عاملی باعث انصراف وکناره گیری آن ها از کار می شود . خانم Osawa Machikoرئیس دانشگاه چنین شرح می دهد : « اولین دلیل و بالا تر از سایر گزینه ها کمبود دورنمای شغلی عنوان شده. آن هایی که بلند پرواز تر هستند جزو اولین هایی هستند که کناره گیری می کنند .» موضوع بعدی با ٣٢% آرا ، تربیت بچه ها است که با کمبود جا در مهد کودک ها دشوار و پیچیده شده ، و ٣٨% مسئله پرستاری از والدین سالخورده است که اکثرا بر عهده ی زنان است .

این وضعیت تبعیض های آشکاری را به نمایش می گذارد که نتیجه آن قرار گرفتن ژاپن در رده صد و چهارم از بین ١۴٢ کشور در رتبه بندی مجمع جهانی اقتصاد در زمینه برابری حقوق زن(٢) و مرد می باشد. زنان که محدود به انجام وظایف خرد و کم مسئولیت هستند، می دانند که با شایستگی و قابلیت های برابر، یک مرد همیشه جلوتر از یک زن قرار می گیرد و این مسئله برایشان تلخ و ناگوار است .

خانم Muta Kazue متخصص جامعه شناسی تاریخی و بررسی های رفتاری در دانشگاه اوزاکا آشکارا عنوان می کند که :«جامعه ژاپن دچار مشکل ساختاری تحقیر و کمبود احترام و توجه به زنان است .ارتقا کار زنان با وجود این که موضوع سیاست های رسمی است، اما زنان را به سختی به عنوان بازیگران تمام و کمال در عرصه ی اشتغال به حساب می آورد . در صد قرار داد های موقت در حال افزایش است … فقر زنان یک مشکل واقعی است همین طور موضوع آزار(٣) و اذیت زنان .

سال هاست که این خانم جامعه شناس از حقوق زنان دفاع می کند . در سال ١٩٨٩، از کارمند زنی حمایت کردکه از یکی از همکاران مرد خود به دلیل ناسزا گویی ، اهانت و پخش شایعات در مورد زندگی خصوصی و روابط جنسی اش، شکایت کرده بود – این اولین مورد آزار و اذیت جنسی بود که علنا در ژاپن مطرح شد و رای حقوقی در مورد آن صادر شد . در جریان این دعوای حقوقی لغت sekuhara ( آزار و اذیت جنسی) عنوان شد .

طبق گفته ی پلیس، ٢١٠٨٩ مورد از آزار جنسی در سال ٢٠١٣ گزارش شده ، یعنی دوبرابر افزایش نسبت به سال ٢٠٠٢. بنا بر ارزیابی سازمان غیر دولتی Matahara Net ، به دلیل داشتن برنامه برای بچه دار شدن یا داشتن فرزند خرد سال از هر چهار زن یکی در محیط کار قربانی آزار و اذیت می شود. با این که مرخصی بعد از زایمان وجود دارد ، در عمل تعداد کمی از آن استفاده می کنند (١٧%) چون از طرف روسا تحت فشار قرار می گیرند . عبارت خاصی درست شده به نام matahara « آزار و اذیت مادران».

در سال ٢٠١۴، هنگامی که یک خانم ٣٧ ساله ژاپنی تصمیم گرفت انجمنی برای دفاع از زنان قربانی تاسیس کند این عبارت هم سر زبان ها افتاد . خود خانم Osakabe Sayaka بنیان گذار Matahara Net هم در دوران بارداری و با درد شکم، از طرف کارفرما مجبور به انجام ساعات اضافی روزانه شده بود . فشار ها و استرس باعث شد دو بار پشت سر هم سقط جنین کند .او توضیح می دهد : « در ژاپن، زن هایی که می خواهند از مرخصی زایمان استفاده کنند انگشت نمای کار فرما شده و مورد تمسخر همکاران قرار می گیرند ، تا جایی که بشکنند ». بعد از سقط جنین دوم ،او استعفا داده و شکایت کرد . « خیلی غمگین بودم. از برخورد شرکت خشمگین و عصبانی بودم. آن ها من را دروغگو خطاب کرده و سعی کردند مسائل را در دادگاه تحریف کنند . در صورتی که من قربانی بودم .»

از وقتی در جلسات متعدد سخنرانی عمومی شرکت می کند ، زنان زیادی که شرایط مشابه او را تجربه کرده اند، لب به سخن می گشایند . تا به حال صد و هشتاد نفر شرح ماجرا و تجربه شخصی خود را در اختیار این سازمان غیر دولتی قرار داده اند که حاکی از برخورد و رفتار های برخی کارفرمایان بوده : دشنام گویی و سخنان توهین آمیز، اخراج های ناعادلانه و به ناحق و… این دست رفتارها در میان کارمندان موقتی بیشتر دیده می شود (حدود نیمی از کارمندان ) و همین طور در برخی از مشاغل : پرستارها، مربیان امور تربیتی، بهیاران، کارکنان دفتری. به گفته ی این خانم جوان : «این تنها بخش قابل رویت این کوه یخی است، ما هر روز مراجعین بیشتری می پذیریم از هر سن و از هر قسمت و بخش کاری. اکثر آن ها تصور نمی کنند که قربانی آزار و اذیت قرار گرفته اند .» در کشوری که « نه گفتن » در آن کار دشواری است و خیلی ها در سکوت تحمل کرده و دم نمی زنند .

خانم Osawa چنین نتیجه می گیرد: همین که این مادران آینده، کارشان را قطع می کنند « انتخاب دیگری به غیر از این که به روند شغلی شان خاتمه دهند ، ندارند . بعد از تولد بچه وقتی می خواهند مجددا کار کنند ، تنها می توانند به مشاغل موقتی روی بیاورند. قابلیت و صلاحیت هایشان باطل شده و به حساب نمی آید ».

دولت، زنان ژاپنی را دعوت کرده تا پیش دستی کنند ، ولی اکثرشان آماده نیستند .آن ها قابلیت ها و توانایی هایی دارند ولی نمی دانند چگونه آن ها را ارائه کرده و برجسته کنند .» خانم Osawa که تحصیلاتش را در امریکا انجام داده و در سال ١٩٨٧ درست موقع رای گیری در مورد قانون برابری جنسیتی به ژاپن برگشته ، نخستین کنفرانس هایی که در دانشگاه داده را به خاطر می آورد. « وقتی به خارج از کشور رفتم، اعتماد به نفس بالایی کسب کردم که زنان ژاپنی به شدت از آن بی بهره اند . »

در دانشگاه ویژه زنان ، برنامه ی خاصی برای حمایت از مادران جوان که خواهان بازگشت به بازار کار هستند در نظر گرفته شده . خانم Osawa Machiko چنین توضیح می دهد : « ما به آن ها کمک می کنیم تا دوباره به عرصه کار باز گردند . از سال ٢٠٠٨تا به حال سیصد نفر توانسته اند شغل ثابتی پیدا کنند . ولی نمی توانیم جوابگوی تمام درخواست ها باشیم .» در سال ٢٠١٣، برای مقابله با مشکل مهد کودک ها ، دولت افزایش ظرفیت مهد ها را تسریع کرد . به گفته ی خانم Takegawa : « طی دو سال ٢٠٠ هزار جای اضافی در مهدها به وجود آمد . ما امیدواریم این رقم را تا سال ٢٠١٨ دو برابر کنیم .» علی رغم این داده ها به نظر روزنامه اقتصادی Nikkei Shimbun، مورخ ٣٠ سپتامبر ٢٠١۵ ، با وجود این برنامه، باز ٢٣٠٠٠ بچه در لیست انتظار مهد ها خواهند ماند .

به موازات این ، طرح عملیاتی دولت در رابطه با کل شرکت های خصوصی ژاپن که بیش از سیصد کارمند دارند در اواخر سال ٢٠١۵ به اجرا گذاشته شد . این شرکت ها تا اول آوریل ٢٠١۶ فرصت دارند تا طرح عملیاتی سازنده خود را در رابطه با بهبود وضعیت زنان شاغل ارائه دهند . تلاش های آن ها در این زمینه به مدت ده سال مورد بررسی قرار گرفته و در صورت لزوم طرح تمدید خواهد شد. ما نمراتی را در نظر گرفتیم که به آن ها امکان می دهد مورد ارزشیابی قرار گیرند . ایده ها و نظرات آن ها باید بلافاصله به اجرا گذاشته شوند. برای شرکت هایی که کمتر از سیصد کارمند دارند « الزامی وجود ندارد ولی از آن ها خواسته شده در این رابطه تلاش کنند .»

این ابتکار عمل بعد از شکست برنامه ی دیگری که در سال ٢٠١۴ برای چنین شرکت هایی تهیه شده بود شکل گرفت . وعده ی پرداخت ٣٠٠ هزار ین (نزدیک به ٢۴٠٠ اورو)برای هر کارمند زنی که کادر شود ، تعیین شده بود .انتظار می رفت که صد ها کاندید وجود داشته باشد ، ١٢٠ میلیون ین هم برای این امر در نظر گرفته شده بود . اما در پایان این برنامه، آخر ماه سپتامبر ٢٠١۵ ، هیچ شرکتی خود را نامزد نکرد. آقای Kawaguchi Akira استاد و پژوهشگردانشگاه Doshisha کیوتو و متخصص در مورد برابری جنسیتی چنین توضیح می دهد : « جبران مالی در نظر گرفته شده برای پذیرش این ریسک جزئی بود خواسته شده بود که فورا زنانی را برای احراز پست هایی با مسئولیت معرفی کنیم در حالی که آن ها نخست نیاز به آموزش و تعلیم داشتند» طرحی که برای امسال ریخته شده خیلی امید وار کننده تر است و هر کس می تواند در سطح خود راه حلی را ارائه کند . شرکت ها با اعلام عمومی برنامه هایشان خود را موظف به تحقق آن ها خواهند دید.»

آقای Sakuma Hidetoshi، مدیر کل Chiba Bank به همراه ٢٧ مدیر کل از شرکت های بزرگ ابتکار عملی به خرج داده و بیانیه ای را تدوین کرده که بر نقش پویا و فعال زنان در اقتصاد تاکید دارد . این ابتکار عمل که به موازات برنامه دولت شکل گرفته سعی در شکستن تصویر مرد سالارانه کارفرمایان ژاپنی دارد . از ماه ژوئیه ٢٠١۵، اقداماتی صورت گرفته : امکان حفظ مشاغل یا کاهش و تنظیم ساعات کاری برای زنان بعد از مرخصی زایمان از شرکتCross Compagny ؛ ایجاد واحد های آموزشی ازشرکت Mitsubishi، یا تشویق مالی کارمندان – زن یا مرد- که سر ساعت کارشان را ترک کنند از شرکت Johnson johnson با پرداخت مبلغ نمادین ۵٠ ین اضافی ( کمتر از ۴٠ سانتیم اورو) در روز …

این نکته آخر می تواند تعجب آور به نظر بیاید اما طبق یک ویژگی و خصوصیت ژاپنی ، کارمندان موظف هستند تا وقتی روسایشان در محل کار حضور دارند محل کار را ترک نکنند حتی اگر کار روزانه شان به اتمام رسیده باشد . نزدیک به ٢٠% کارمندان مرد ٣٠ تا ۵٠ ساله شصت ساعت یا بیشتر در هفته کار می کنند. Kawaguchi Akira معتقد است رمز تحرک و پویایی جدید برای مردان و همین طور زنان در کاهش ساعت کاری نهفته، او می گوید : « متوسط ساعت کار هفتگی ، ۴۵ ساعت است و باید ١٠ساعت اضافی هم به شرکت ادا کرد. خیلی زیاد است !» خانم Takegawa می گوید : «چنین دامنه زمانی خستگی به بار آورده و به تحقق وظایف آسیب می رساند».

شمار ازدواج ها شدیدا کاهش یافته

یک برنامه کاری انعطاف پذیر تری می تواند به طور غیر قابل انکاری در جهت برقراری تعادل میان شغل و خانواده هم برای مادر و همین طور پدر، برآید. در حال حاضر پدر یک ساعت از روز را به کانون خانواده اختصاص می دهد در مقابل دو ساعت و دوازده دقیقه برای یک پدر کارمند فرانسوی (۴) . تصویر یک مرد سر کار و زنی که در منزل مشغول است در ذهنیت مردم هنوز خیلی جا افتاده و موجه است . از ماه آوریل ٢٠١۴، مرخصی برای مراقبت از بچه به هر دو نفر از والدین پیشنهاد می شود و کمک هزینه ها افزایش یافته : ۶٧% از آخرین حقوق به جای ۵٠% . با این وجود تنها ٣،٢% پدر ها از آن استفاده می کنند. هنگام تولد نوزاد در ٨۵% موارد مادر ها دست از کار می کشند .

مانع اضافی دیگر برای روند کاری زنان : انتقال همسر به واحد دیگر شرکت یا به شهری دیگر است که برای ارتقای شغلیش ضروری است . هنگامی که یک شهروند توکیو به دنبال ارتقا شغلی است باید پیشنهاد شغلی در شهرستان را بپذیرد . خانم Osawa اضافه می کند : زنان هم بدون داشتن راه حل شغلی مجبور به همراهی با شوهرانشان می شوند .»

زنان که در برابر این قید و بند ها تسلیم هستند کمتر ازدواج می کنند: امروزه ٣،۵% برای ١٠٠٠ نفر در سال در مقابل ١٠ برای ١٠٠٠ در سال های ١٩٧٠ . این میزان باعث کاهش درصد زاد و ولد هم شده : ۴٢،١ بچه برای هر زن در مقابل ٢،٢ در سال ١٩٧٠ . زیرا در ژاپن فرزندان به ندرت خارج از چهارچوب ازدواج متولد می شوند ( کمتر از ٢%) .

خانم Osakabe موضوع معنی داری را بازگو می کند او که به واسطه فعالیت در انجمنش در ماه مارس ٢٠١۵ از دست خانم میشل اوباما جایزه بین المللی شجاعت زنان را دریافت کرده ،اقرار می کند که در جریان مراسم نمی دانسته باید از گرفتن این نشان افتخار خوش حال باشد یا عمیقا آزرده. « این جایزه به زنان کشورهای در حال توسعه اختصاص یافته و من نمی فهمیدم که به عنوان یک ژاپنی چرا باید آن را دریافت کنم. بعد وقتی رتبه بندی جهانی در مورد برابری جنسیتی را دیدم و این که ژاپن در رده های آخر قرار گرفته با خودم گفتم : « درست است، باید پذیرفت که در مورد این مسئله، ما در حال توسعه هستیم .»

١-Statistiques publiees par le bureau de l’egalite des sexes aupres du bureau du cabinet (dirige par le premier ministre), Women and men in Japan 2015, Tokyo, www.gender.go.jp

٢-Le programme des Nations unies pour le developpement PNUD, qui produit un indice avec plusieurs variables, classe le Japon au 26e rang ( la France est au 12e rang).

٣-Nippon.com, 13 avril 2015( en japonais).

۴-Cecile Brousse, Travail professionnel, taches domestiques, temps libre : quelques determinants sociaux de la vie quotidienne, Economie et statistique, n478-479-480, Institut national de la statistique et des etudes economiques (Insee), Paris, octobre 2015 .

نوشته Johann Fleuri روزنامه نگار در ژاپن

ترجمه حوا بختیاری

لوموند دیپلماتیک، آوریل ۲۰۱۶

انسان شناسی و فرهنگ ناشر رسمی نسخه فارسی لوموند دیپلماتیک در ایران است.