پس از انعقاد قرارداد ترکمانچای در پنجم شعبان ۱۲۴۳ه.ق(۲۲ فوریه ۱۸۲۸)، از طرف تزار روسیه نیکلای اول (۱۸۲۵-۱۸۵۵)، الکساندر سرگیویچ گریبایدوف که متصدی و منشی امور سیاسی ستاد فرماندهی روسیه بود و در طرح و تنظیم شرایط معاهده ترکمانچای سهم بسزایی داشت به سمت وزیر مختار روانه ایران شد.
From Tabriz to St.Petersburg:Iran’s Mission of Apology to Russia in 1829. George A.Bournoutian. California: Mazda, 2014. 333p.
از تبریز به سنت پترزبورگ: هیئت نمایندگی عذرخواهی ایران به روسیه در۱۸۲۹. جورج بورنوتیان. کالیفرنیا: انتشارات مزدا، ۲۰۱۴. ۳۳۳ ص.
پس از انعقاد قرارداد ترکمانچای در پنجم شعبان ۱۲۴۳ه.ق(۲۲ فوریه ۱۸۲۸)[۱] ، از طرف تزار روسیه نیکلای اول (۱۸۲۵-۱۸۵۵)، الکساندر سرگیویچ گریبایدوف [۲] که متصدی و منشی امور سیاسی ستاد فرماندهی روسیه بود و در طرح و تنظیم شرایط معاهده ترکمانچای سهم بسزایی داشت به سمت وزیر مختار روانه ایران شد. رفتار خشن و سخت گریبایدوف باعث قتل او در تهران شد و به دنبال آن عباس میرزا تصمیم گرفت فرزند خود خسرو میرزا را به همراه هیئت نمایندگی عالی‌رتبه‌ای برای عذرخواهی رسمی به سنت پترزبورگ اعزام کند. خسرو میرزای شانزده ساله هفتمین پسر عباس میرزا که جوانی برازنده و باهوش بود با رسوم اروپایی آشنایی داشت و مقداری هم زبان فرانسه می‌دانست به عنوان سرپرست هیئت نمایندگی از سوی دربار ایران تعیین شد.[۳]
همراهان خسرو میرزا در این سفر عبارت بودند از: میرزا محمدخان زنگنه امیرنظام[۴]، میرزا مسعود انصاری گرمرودی[۵]، میرزا صالح شیرازی[۶]، میرزا بابا حکیم[۷]، سمینو[۸]، مانپاقو، حسنعلی بیک، میرزا تقی[۹]، میرزا مصطفی افشار[۱۰] و… . خسرو میرزا و همراهانش روز شانزدهم شوال سال ۱۲۴۴ه.ق(۲۱آوریل ۱۸۲۹) از تبریز عازم تفلیس شدند و در تاریخ پانزدهم ماه ذیقعده ۱۲۴۴ه.ق(۱۹ می ۱۸۲۹) به تفلیس رسیدند. به دستور میرزا مسعود، منشی او میرزا مصطفی مأمورگردید حوادث و اتفاقات این مسافرت را از لحظه عزیمت از تبریز روز به روز و به طور مفصل و مشروح ثبت کند.[۱۱] نگارش این سفرنامه از ابتدای مسافرت آن‌ها از تبریز شروع و تا پایان مأموریت و بازگشت ایشان به تبریز ادامه یافت.
سفرنامه خسرومیرزا به سنت پترزبورگ نوشته میرزا مصطفی نصرالله است. در اصل نویسنده سفرنامه، نام «احوالات سفر میرزا مسعود» را بر آن گذاشت. به همین مناسبت این سفرنامه به نام «احوالات سفر میرزا مسعود[۱۲]»، همچنین «سفرنامه خسرو میرزا به پطرزبورغ»[۱۳] بعدها منتشر شد. میرزا مصطفی همان‌گونه که خود در ابتدای کتاب می‌نویسد مطالب را از روی دیده‌ها و نوشته‌های خود به رشته تحریر درآورده و یا در مجالسی که حضور نداشته مطالب را از میرزا مسعود دریافت کرده و نوشته و در پایان به تصحیح میرزا مسعود رسانیده است. سفرنامه به شش فصل تقسیم می‌شود: فصل اول چگونگی مسافرت از تبریز به سنت پترزبورگ. فصل دوم: اقامت در سنت پترزبورگ. فصل سوم: تعداد ولایات روسیه و تعداد اهالی و اوضاع آن‌ها و ویژگی‌های هر ولایت. فصل چهارم: کیفیت ولایات روسیه و رسوم مردم هر ولایت. فصل پنجم: توصیف مسائل و امور دولت روسیه. فصل ششم: جزئیات بازگشت از مسافرت. اما سفرنامه فاقد فصل پنجم و ششم است. آن‌گونه که از فحوای مطالب کتاب بر می‌آید، مطالب فصل پنجم در فصل سوم و چهارم ادغام شده است، ولی فصل ششم به کلی وجود ندارد.
جورج بورنوتیان، از ارامنه ایرانی مقیم امریکا، استاد تاریخ خاورمیانه، روسیه و اروپای شرقی در دانشگاه آیونا در نیویورک، سفرنامه خسرو میرزا را تحت عنوان «از تبریز به سنت پترزبورگ: هیئت نمایندگی عذرخواهی ایران به روسیه در ۱۸۲۹» از فارسی به انگلیسی برگردانده است. کتاب بورنوتیان بر اساس هر دو نسخه چاپی موجود سفرنامه خسرو میرزا در ایران ترجمه شده است.[۱۴]
امتیازات ترجمه این سفرنامه را به انگلیسی می‌توان در موارد ذیل بیان نمود:
الف) هر دو چاپ موجود سفرنامه، همه مطالب مورد اشاره میرزا مصطفی افشار را شامل نیست. بورنوتیان بر اساس برخی از منابع اصلی روسی فهرست روز به روز گزارش بازگشت از سفر را از سنت پترزبورگ به تفلیس ارائه می‌دهد که باعث تکمیل روایت موجود است (صص ۸۵-۸۹،۲۱۷-۲۲۴،۲۲۷-۲۵۰). اما مترجم در کتاب خود فقط فصل‌های اول و دوم را از سفرنامه فارسی انتخاب کرده که مربوط به توصیف مسافرت از تبریز و سرگذشت هیئت نمایندگی در روسیه است (صص ۲۵-۱۴۶،۱۵۵-۲۲۴)، فصل‌های سوم و چهارم که شامل فهرستی از اطلاعات عمومی درباره روسیه است در ترجمه بورنوتیان قرار نمی‌گیرد.
ب) چون تلفظ صحیح اسامی روسی برای ایرانیان دشوار بوده است، بنابراین هر دو چاپ سفرنامه در ایران فاقد اسامی صحیح صاحب منصبان روسی و شهرهای روسیه است. بورنوتیان با استفاده از منابع اصلی روسی، اسامی صحیح سربازان روسی و مدیران و نیز مناطق و اماکن روسی را معلوم می‌سازد (صص ۱۴۰-۱۴۶ ،۲۳۱-۲۳۵). به‌علاوه چون شهرهای مسکو و سنت پترزبورگ از ۱۸۲۹ نسبت به این زمان تغییر بسیار کرده‌اند، بورنوتیان برای معرفی مکان‌های جغرافیایی این دو شهر، با تهیه نقشه‌هایی متعلق به آن زمان، همه مناطق مورد اشاره میرزا مصطفی را تعیین کرده و ضمیمه کتاب خود ساخته است(صص ۱۴۷-۱۵۲،۲۲۵-۲۲۶ ).
ج) اگرچه میرزا مصطفی شرح سفر را روزانه از تبریز تا سنت پترزبورگ ثبت می‌کند اما فعالیت‌ها و نیز اماکن دیده شده مسکو و سنت پترزبورگ روز‌به‌روز ثبت نمی‌شوند، بلکه ترجیحاً خلاصه‌ای از آن ثبت شده است. اما بورنوتیان با استفاده از منابع روسی معلوم می‌کند که خسرو میرزا در بیشتر از دو ماه اقامت در سنت پترزبورگ، در کدام روز مؤسسه اسمولْنی، کلیسای جامع کازان و سنت ایزاک، مرکز ستاد فرماندهی ارتش روسیه یا بسیاری از جاهای دیگر را دیده است (صص۱۵۶-۱۵۹،۱۶۵-۲۱۰ ).
د) به دلیل آن‌که میرزا مصطفی در برخی از ملاقات‌های مهم خسرو میرزا حضور نداشت و خبرآن‌ها را از میرزا مسعود یا دیگران که حضور داشتند شنیده بود، گزارش او در این موارد یا دست دوم است یا شامل همه اطلاعات نیست. همچنین است شرح برخی باله‌ها، تئاترها، اُپراها یا شب‌نشینی‌هایی که خسرو میرزا در مسکو و سنت پترزبورگ در آن‌ها حضور داشت. اما بورنوتیان با استفاده از منابع روسی مربوط به زندگی فرهنگی و هنری سنت پترزبورگ در ۱۸۲۹ که مورد استفاده مورخان تاریخ فرهنگ است، اطلاعات مهم و منحصر بفردی را از حضور خسرو میرزا در این‌گونه مجالس در مسکو و سنت پترزبورگ ارائه می‌دهد (صص۱۷۱،۱۷۶،۱۷۸-۱۷۹،۱۸۰-۱۸۲۲۰۸،۱۸۴،۱۹۰-۱۹۱،۱۹۲،۱۹۶-۲۰۷).
هـ) جزئیات مهم مربوط به بیماری طولانی خسرو میرزا و سرگذشت هیئت در سفر بازگشت به مسکو و از آن‌جا به ایران که در نوشته میرزا مصطفی وجود ندارد در کتاب بورنوتیان به رشته تحریر درآمده است(صص۱۷۰،۱۹۷-۱۹۸،۲۰۰،۲۰۱،۲۲۹-۲۵۰ ).
و) همچنین فهرستی از هدایای شگفت‌آور ایرانیان، همچنین مبالغ نقد یا هدایای اعطایی به شماری از صاحب منصبان ایرانی که توسط میرزا مصطفی ذکر نمی‌شود درکتاب بورنوتیان آمده است (صص۲۰۸-۲۱۱،۲۱۳-۲۱۴ ).
کتاب بورنوتیان علاوه بر متن اصلی سفرنامه دارای نقشه‌های چندی است که در آن‌ها مسیرهای هیئت را از تبریز تا سنت پترزبورگ و بر عکس نشان می‌دهد(صص۱۴۷-۱۵۲،۲۲۵-۲۲۶ ). همچنین دارای تصاویر بسیار زیبایی از خسرو میرزا در جوانی و پیری و تصاویری از امیرنظام، محمدخان زنگنه، میرزا مسعود، میرزا صالح و میرزا بابا حکیم است(صص۱۵۳-۱۵۴ ).
سفرنامه خسرومیرزا برای روشن شدن وضعیت سیاسی ایران و روسیه در اوایل قرن نوزدهم، روابط و مناسبات دو کشور با یکدیگر، آشنایی با لغات، اصطلاحات و نوشتار فارسی آن دوره، آشنایی ایرانیان با مظاهر تمدن غرب و مقایسه آن با وضعیت ایران مأخذ مهمی است. میرزا مصطفی افشار به عنوان یک ایرانی که به غرب رفته و مظاهر تمدن غرب (از جمله علوم، صنایع و اختراعات، ماشین بخار، ماشین چاپ، مدارس، سپاه منظم) و نظم و ترتیب آن را مشاهده می‌کند، ابتدا از آن همه پیشرفت دچار حیرت می‌شود و سپس با شرح دقیق آن‌ها و حسرت از این‌که چرا ایران آن علوم، صنایع، اختراعات و پیشرفت‌ها را ندارد، آرزو می‌کند که کاش دولتمردان و هیئت حاکمه ایران به فکر ایجاد آن مؤسسات و سازمان‌ها در ایران بیفتند(صص۵۱-۵۲،۷۳-۷۴،۸۱-۸۲،۸۶-۱۰۳ ).
ترجمه انگلیسی بورنوتیان و یادداشت‌ها و حاشیه‌هایی که بر کتاب افزوده است، یک منبع مهم درباره مناسبات ایران و روسیه در اوایل قرن نوزدهم را در اختیار تاریخنگاران قرار داده است.
پی‌نوشت‌ها
۱. رک: میرزا فضل الله شیرازی متخلص به خاوری، تاریخ ذوالقرنین، ج دوم، به تصحیح و تحقیق ناصر افشارفر، (تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و کتابخانه، موزه و مرکزاسناد مجلس شورای اسلامی)، صص۶۷۱-۶۸۱ و نیز: مفتون دنبلی، عبدالرزاق، مآثرسلطانیه، تصحیح غلامحسین زرگری‌نژاد، (تهران: انتشارات روزنامه ایران)، ضمیمه شماره ۱۰ از تاریخ ذوالقرنین، صص۵۹۱-۶۰۴؛ سفرنامه خسرومیرزا به پطرزبورغ وتاریخ زندگی عباس میرزا نایب السلطنه، به کوشش محمد گلبن، (تهران،کتابخانه مستوفی،۱۳۴۹)، صص۶۶-۹۷.
۲. الکساندر سرگیویچ گریبایدوف (۱۷۹۴-۱۸۲۹) خواهرزاده ژنرال پاسکویچ و از شعرا و نویسندگان معروف روسیه بود. گریبایدوف دارای نامهها و یادداشت‌هایی است به زبان روسی که تحت عنوان «تألیفات گریبایدوف» در سال ۱۹۵۶ در مسکو به چاپ رسیده است. این کتاب ۷۹۸ صفحه‌ای حاوی کلیه آثار منظوم و منثور او اعم از اشعار، یادداشت‌ها، نامهها، داستان‌ها و نمایشنامه‌های او از جمله «غم عاقل بودن» است. اگرچه گریبایدوف نسبت به ایران و ایرانیان نظر خصومت‌آمیزی داشته است و نوشته‌های او خالی از شائبه نیست، با این حال پاره‌ای ازآن‌ها می‌تواند به روشن شدن بخشی از تاریخ سیاسی ایران یاری برساند. گزیده‌ای از این نامهها و یادداشت‌ها توسط رضا فرزانه به فارسی ترجمه و منتشرشده است. رک: رضا فرزانه، «نامه ها و یادداشت‌های گریبایدوف»، نشریه وزارت امور خارجه، دوره سوم، ش ۲، (شهریور۱۳۴۵)، صص۳۲۴-۳۶۴.
۳. نادر میرزا، تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز، با مقدمه، تصحیح وتحشیه غلامرضا طباطبایی مجد، (تبریز: ستوده، ۱۳۷۳)، ص۵۰.
۴. از ملازمان بلندپایه عباس میرزا و امیر نظام کل عساکرآذربایجان بود. در واقع اداره واقعی امورآذربایجان در اختیار او بود. در سال ۱۲۵۷ه.ق درگذشت. برای اطلاعات بیشتر رک: عباس اقبال آشتیانی، میرزا تقی خان امیرکبیر، به کوشش ایرج افشار، (تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۴۰)، صص۱۶-۲۴ و مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرون ۱۲،۱۳،۱۴ هجری، ج۳، (تهران،کتابفروشی زوار،۱۳۴۷)، صص۲۴۵-۲۴۶.
۵. درباره میرزا مسعود انصاری گرمرودی رک: اقبال آشتیانی، همان، ص۲۲۹؛ مجتبی مینوی، «اولین کاروان معرفت»، یغما، س۶، ش۵، (مردادماه۱۳۳۲)، ص۱۸۳.
۶. نخستین روزنامه‌نگار ایرانی رک: سفرنامه میرزا ابوالحسن خان ایلچی، میرزا محمدهادی علوی شیرازی، تصحیح محمدگلبن، (تهران: دنیای کتاب، ۱۳۶۳).
۷. حکیم باشی عباس میرزا بود رک: مینوی، همان، صص۱۸۳-۱۸۵ و شماره ۸، آبان ماه ۱۳۳۲، ص۳۱۸ و شماره ۹، آذرماه ۱۳۳۲، صص۳۵۱-۳۵۲؛ بامداد، همان، ج۴، صص۱۹۱-۱۹۳.
۸. ژنرال بارتلمی سمینو فرانسوی(ذوالفقارخان). او به کارهای نقشه‌برداری از نواحی آذربایجان و به‌ویژه سرحدّ ایران و عثمانی مشغول بود و نیز دستگاه چاپ سنگی را به ایران آورد. او درسال ۱۲۶۸ه.ق در تهران درگذشت. برای اطلاعات بیشتر درباره او نک: بامداد، همان، ج۲، صص۱۲۷-۱۲۹.
۹. میرزا تقی خان ملقب به امیرکبیر در دوره ناصرالدین شاه و صدراعظم او؛ مقتول به سال ۱۲۶۸. درباره او رک: اقبال آشتیانی، همان؛ آدمیت، فریدون، امیرکبیر و ایران، (تهران: خوارزمی، ۱۳۴۸).
۱۰. میرزا مصطفی افشار بن نصرالله منشی میرزا مسعود مستوفی انصاری گرمرودی و نویسنده سفرنامه. درباره او رک: بامداد، همان، ج۴، صص۱۰۳-۱۰۴.
۱۱. نک: جهانگیر میرزا، تاریخ نو، به سعی و اهتمام عباس اقبال، (تهران: کتابخانه علی‌اکبر علمی و شرکاء)، ص۱۲۸؛ رضا قلی خان هدایت، روضه الصفای ناصری، ج۹، (تهران: کتابخانه خیام،۱۳۳۹)، ص۷۱۶.
۱۲. این کتاب برای نخستین بار در ایران در سال ۱۳۴۵ از سوی وزارت امور خارجه تحت همان نامی که نویسنده آن بر روی کتاب گذاشته منتشر شده است. ولی وزارت امور خارجه برای توضیح در زیرآن اضافه کرده است: «گزارش سفر هیئت نمایندگی ایران به پطرزبورغ». رک: مصطفی افشار بن نصرالله، «احوالات سفر میرزا مسعود، گزارش هیئت نمایندگی ایران به پطرزبورغ»، نشریه وزارت امورخارجه، دوره سوم، ش۳، (شهریور ماه ۱۳۴۵).
۱۳. این کتاب همچنین تحت نام «سفرنامه خسرو میرزا به پطرزبورغ» به کوشش محمدگلبن در سال ۱۳۴۹ در تهران منتشرشده است (تهران: کتابخانه مستوفی، ۱۳۴۹). این کتاب پیش از پرداختن به سفرنامه، حاوی «تاریخ زندگی عباس میرزا نایب‌السلطنه» به قلم میرزا مسعود انصاری است که به بیان حوادث و اتفاقاتی می‌پردازد که منجر به جنگ‌های دوم ایران و روسیه و قراداد ترکمانچای شد. همچنین شامل حوادث ورود گریبایدوف و قتل او و اعزام هیئت عذرخواهی ایران به روسیه است.
۱۴. هم چاپ وزارت امور خارجه و هم چاپ محمدگلبن. از سفرنامه خسرو میرزا پنج نسخه دست‌نوشته موجود است که عبارت‌اند از: نسخه دست‌نوشته مجلس شورای ملّی ایران، نسخه دست‌نوشته کتابخانه ملّی ایران، نسخه وزارت امور خارجه ایران، نسخه دانشگاه سنت پترزبورگ و نسخه کتابخانه ملّی لندن.
* فاطمه اروجی عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه تبریز است.
این مطلب در چارچوب همکاری های انسان شناسی و فرهنگ و نشریه جهان کتاب منتشر می شود.
