احمد ابوزید:مطالعه میدانی از آفریقا تا ایران

محمد عبدالله برگردان هدی بصیری

تصویر: دانشگاه قاهره

احمد مصطفی ابوزید:انسان شناس عرب در سال ۱۹۲۱میلادی در شهر اسکندریه مصر به دنیا آمد.جزو اولین کسانی بود که در مصر به تحصیل انسان شناسی روی آورد.پس از اتمام تحصیلات اولیه در شهر اسکندریه مصردر سال۱۹۵۳ جهت تکمیل تحصیلات عالیه خود به دانشگاه آکسفورد رفت. این سالها جزو دوران پرفعالیت دانشکده ی انسان شناسی دانشگاه آکسفورد به شما می رفت چرا که دو انسان شناسی معروف انگلیسی در آن مشغول به تدریس بودند:رادکلیف براون و ایوانز بریچارد.تأثیر گذاری مکتب این دو در علوم اجتماعی کشورهای عربی از طریق احمد ابوزید بود چرا که او به شدت تحت تأثیر جریان فکریشان قرار گرفته بود.

احمد ابوزید یکی از انسان شناسان تأثیر گذار در عرصه ی تفکر این رشته در کشورهای عربی به شمار می رود. به طوری که مطالعات میدانی و انسان شناختی او بیشتر مردمان صحرانشین کشورهای عربی را در برگرفته است.آثار و تألیفات او به سه زبان عربی،انگلیسی و فرانسوی می باشد.مدتی نیز به عنوان استاد مهمان در دانشگاه های انگلستان و آمریکا به تدریس مشغول بوده است.وی سالها به عنوان کارشناس در سازمان جهانی کار در ژنو مشغول به کار بوده که فرصت خوبی را جهت تعمیق و گسترش مطالعاتش در کشورهای عربی و آفریقایی فراهم آورد.

وی در پایه گذاری بخش مطالعات اجتماعی در دانشگاه های لیبی و کویت سهم بسزایی داشت و همچنین بخش مستقلی را تحت عنوان مطالعات انسان شناسی در دانشگاه اسکندریه پایه گذاری نمود.تعداد قابل توجهی از نخبگان انسان شناسی در کشورهای عربی فارغ التحصیل این مرکز هستند و امروزه مشغول تدریس این رشته در دانشگاه های مختلف کشورهای عربی می باشند.

همکاری با مجله علمی”عالم الفکر” در کویت به عنوان مشاور علمی به مدت ۱۷سال و انتشار تألیفات و کتابهایی چون”المفهومات” و “الانساق” تنها بخشی از فعالیتهای او در این حوزه می باشد. وی در حال حاضر(سال۲۰۰۰میلادی) سرپرست اجرایی پروژه ی فرهنگی “رؤی العالم: نگاهی به جهان” می باشد.مطالعات میدانی او در این چارچوب شامل عشایر صحرانشین غربی مصر و صحراهای خاورمیانه و شمال و غرب آفریقا است.

همراه شدن نام او با بزرگترین طرح های مطالعات فرهنگی در کشورهای عربی و ده ها پژوهش و مطالعه میدانی در جهان ،کلید فهم اندیشه ای است که انسان را مرکز مطالعه می داند و در جهت حل مسائل مزمن جامعه از تلاشی دریغ نمی کند.

وی که در اسکندریه مصر دیده به جهان گشوده و آموزش دیده وابسته به خانواده ای است که نیمی از ابتدا مسیر پیشه و نیم دیگر مسیر کسب علم و معرفت را انتخاب کردند.پدربزرگ مادرش یکی از عالمان دینی الأزهر بود که کتابخانه ی بزرگ او گذران بخش زیادی از دوران کودکی و نوجوانی احمد را در آن رقم زد.او همچنین تحت تأثیر معلمان خود در مقاطع مختلف تحصیلی بود معلمانی که صبر و حوصله ی فراوانی با شاگردان خود خرج می کردند. آوردن مجلات خارجی برای دانش آموزان وتشویق آنها به خواندن تنها بخش کوچکی از خاطرات خوب احمد با معلمانش است.معلمانی که چهره ی برخی تا کنون نیز در ذهن احمد نقش بسته است.مجموع این عوامل باعث شد أبوزید در محیطی مساعد پرورش یابد محیطی که سرشار از دانش و فرهنگ و ترغیب به فراگیری و صرف ابتکار و خلاقیت در مسیر علمی بود.

تجربه ی حضور در یک مباحثه ی فرهنگی با حضور اندیشمندان بزرگ اروپا در یک مرکز مطالعات فرهنگی در مصر، طعم آشنایی با رشته های علوم انسانی را به وی چشاند.در اوایل دهه ۴۰میلادی حضورآندره ژید André Gide و ژان کوکتوJean Cocteau و تعدادی از نمایندگان پارلمان انگلیس جهت یک گفتگوی علمی- فرهنگی باعث رقم خوردن مرحله ی تازه ای در اندیشه ابوزید نوجوان گشت.بعد از آن روز بود که مطالعه مقالات و مجله های فرهنگی بخشی از زندگی روزانه ی او را تشکیل می داد.

او در مصاحبه ای با مصطفی عبدالله چنین می گوید:مردم را عنصری سازنده در تکوین شخصیتم می دانم . در آن زمان اخلاق و تهذیب حرف اول را در برخورد میان مردم می زد. در ابتدا تحصیل فلسفه را در دانشگا اسکندریه برگزیدم .در حین تحصیل بود که با دو تن از بزرگترین اساتید مصری آشنا شدم .دکتر مصطفی زیوار که مرا به مباحث روان شناسی علاقه مند کرد و مرحوم دکتر عبدالعزیز عزت که مرا در ابتدای مسیر علوم اجتماعی قرار داد.از خلال مطالعات خود در علوم اجتماعی بود که با دکتر محمد مندور استاد زبانهای باستان دانشگاه اسکندریه آشنا گشتم او به جای تدریس زبانهای باستان ،وقت کلاس را صرف ادبیات کلاسیک می کرد.همین مقدمه ی علاقه مندی ام به ادبیات لاتین و یونان شد.دکتر عبدالعزیز عزت مرا به خواندن مجموعه کتابهای دورکیم ترغیب کرد.در سال سوم دانشگاه بود که مجموعه کتابهای دورکیم را تماما به زبان فرانسوی مطالعه نمودم .کاری که تا امروز نه تنها دانشجویان دکتری بلکه اساتید آنها نیز از آن عاجزند.علوم اجتماعی تأثیری بیش از فلسفه در زندگانی من داشت.

معتقدم آدم بسیار خوش شانسی بودم زیرا در حین تحصیلم در دانشگاه اسکندریه ،استاد بزرگ انسان شناسی در انگلیس –رادکلیف بروان- برای اولین بار به عنوان استاد مهمان به مصر آمد.ارزش والای او نه از حیث تدریسش در دانشگاه آکسفورد بلکه از حیث این است که او یکی از پایه های انسان شناسی در جهان می باشد.در آن زمان دانشگاه اسکندریه بهترینهای جهان را جهت تدریس به مصر دعوت می کرد.رادکلیف بروان در دانشگاه اسکندریه دانشکده علوم اجتماعی را پایه گذاری کرد و من تنها دانشجوی آن در مقطع کارشناسی ارشد بودم.براون مرا به مطالعه آداب مرگ و تشییع جنازه در مصر راهنمایی کرد.به این ترتیب اولین مطالعه ی میدانی جدی ام با راهنمایی و زیر نظر رادکلیف براون آغاز شد.یکی از شرایط پژوهش این بود که حداقل به مدت یکسال در میدان مطالعه بسر برم .از خلال مشاهده و مطالعه ی میدانی ام درباره ی آداب تشییع جنازه توانستم ساختار جامعه ی مصری را کشف کنم.
براون بود که مرا جهت تحصیل به دانشگاه آکسفورد فرستاد.دو مطالعه ی میدانی عمیق در جوامع شرق آفریقا و دیگری درآبادی های صحرایی مرا شایسته ی کسب دو درجه ی علمی از دانشگاه آکسفورد نمود.جهت انجام مطالعاتم۱۳ماه در میدان زندگی می کردم.

زمانی که درجه ی دکتری خود را از دانشگاه آکسفورد تحصیل نمودم به مصر بازگشتم.در این حین یکی از دانشمندان جغرافیا – دکتر عباس عمار- که در دانشگاه قاهره در مقام استادی به تدریس مشغول بود به من تماس گرفت.او کسی بود که جهت مطالعات جغرافیایی خود از رفتن به دور افتاده ترین مناطق مصر ابایی نادشت.او از من جهت همکاری درسازمان جهانی کار در ژنو دعوت به عمل آورد.همین شغل بود که فرصت بیشتری را جهت مطالعه ی میدانی برایم فراهم نمود .مطالعه ای که شامل: جوامع صحرا گرد و کوچ نشین در کشورهای عربی و خاورمیانه تا کوچ نشینان ایران می شد.همچنین فرصت بیشتری را جهت حضور در میان قبایل آفریقایی و تماس و مطالعه ی از نزدیک آنان برایم فراهم آورد.

آثار احمد ابوزید:

.Abou_Zeid.A.M1959.”The sedentarization of Nomads in the western desert of Egypt”.UNESCo.international social science Journal.11.550-558.
.Abou_Zeid.19..”Age Systems in Tribal Africa”. Africa.
.Abou_Zedi.1963.”Tribal Populations in the Egyptian Western Desert and in the Syrian Desrt”.Bulletin of the Faculty of arts. Alexandria Univ.
.Abou_Zeid.19..”A Selected Annotated Bibliography: Nomadism and sedentarization “.Bulletin of the Higher Institute of Arabic Studies.Cairo.
. Abou_Zeid. 1963. Nomadism And Sedentarisation.(Mimeographed)Geqi Books(Introduction available rant labor and social structure in Kharaga Oasis. “In J.G.Peristiany(Ed).Mediterranean Countrymen.Paris: Mouton.
. Abou_Zeid.1965.”Honour and Shame among the Bedouins of Egypt.” in J.G.Peristiany(Ed).Honour and Shame: The Values of Mediterranean Sociey.Chiaco press.
. Abou_Zeid.1969.”The New Urban Revolution in the Arab Word.”Carreras Arab Lececture.Londan:Longman.
. Abou_Zeid.1974.”The Teaching of Anthropology in the Middle East.” In The State of the Social Science in the Middle East, Cairo: American University o Cairo.
. Abou_Zeid.19..”The concept of Time in Rural Societies.” In Time and Culture.Paris: UNESCO.
. Abou_Zeid.”New towns and Rural Development in Egypt.” Africa.49.283- 290.