آشنایی با ژان دورینگ و معرفی کتاب “سنت و تحول در موسیقی ایرانی”

(تصویر: ژان دورینگ)

ژان دورینگ (Jean During) زاده ۱۹۴۷ میلادی، موسیقی‌دان و خاورشناس، مدیر بخش تحقیقات در مرکز ملی در پاریس است.وی سالیان متمادی از عمر خود را صرف تحقیق و شناخت فرهنگ و موسیقی ملل شرق، بخصوص ایران، آسیای میانه، افغانستان و آذربایجان کرده‌است. دورینگ از کارشناسان انگشت شمار موسیقی ایرانی در سطح جهان‏ است و تألیفات متعددی در این زمینه دارد.

زندگی‌نامه

ژان دورینگ در سال ۱۹۴۷ میلادی در فرانسه متولد شد. در ۱۳ سالگی به فراگیری گیتار پرداخت و در ۱۷ سالگی‏ موفق به تدریس گیتار کلاسیک غربی در کنسرواتور ملی تولوز شد و کنسرت‏های مختلفی به صورت فردی یا به ‏همراه ارکسترهای مجلسی برگزار کرد. به گفته خود وی پس از اخذ مدرک کارشناسی ارشد در رشته فلسفه، از طریق نوار و کتاب علاقه مخصوصی به موسیقی ایرانی پیدا کرد و در همان زمان تصمیم گرفت کشور فرانسه را به قصد آموختن موسیقی ایرانی ترک کند و در ایران اقامت گزیند. وی دو سال بعد موسیقی غربی را کاملاً کنار گذاشته و باشوق بسیار به نواختن تار و سه تار نزد بهترین استادان آن زمان از جمله علی اکبر خان شهنازی، نورعلی برومند، داریوش صفوت، یوسف فروتن، سعید هرمزی و احمد عبادی پرداخت.

در سال ۱۹۷۸ جایزه سه تار در مسابقه باربد را از تلوزیون ملی ایران دریافت کرد. در همین زمان ردیف میرزا عبدالله را آوانویسی نمود که بعدها این اثر تحت عنوان «ردیف سازی موسیقی سنتی ایران»، ردیف تار و سه تار میرزا عبدالله، در سال ۱۳۷۰ توسط انتشارات سروش به چاپ رسید.
در سال ۱۹۷۵ رساله دکترای خود را ارائه داد که در سال ۱۹۸۳ در پاریس چاپ شد. ترجمه این رساله در سال ۱۳۸۳ بنام «سنت و تحول در موسیقی ایران» توسط انتشارات توس در ایران به چاپ رسید.
سپس به مدت ۴ سال دوره آموزش فلسفه ایرانی را در انجمن حکمت و فلسفه با استادانی چون هانری کربن، ت. ایزوتسو، حسین نصر و حائری گذراند. پس از آن به مدت یک سال به تدریس فلسفه در دبیرستان رازی ‏مشغول شد. بعد از انقلاب اسلامی به فرانسه بازگشت و وارد مرکز پژوهش‌های علمی فرانسه شد. در سن ۳۹ سالگی با گذراندن دوره دکترای دولتی به اخذ عنوان پروفسور نائل آمد و پایان نامه‏اش در دو اثر مختلف به‏نام‏های «موسیقی و خلسه» و «موسیقی و عرفان در سنت اهل حق» به زبان فارسی ترجمه شده‌است.
وی همچنین برای نوشتن کتاب «موسیقی ایران؛ پرسش از سنت»، جایزه بخش مطالعات ایرانی چهاردهمین دوره کتاب سال جهانی را به خود اختصاص داد.
ژان دورینگ برای نسلی ازعلاقه مندان و حتی پی گیران جدی موسیقی ایران، یادآور پژوهش های جدی و عمیق درموسیقی ایرانی است. نت نگاری وی از ردیف میرزا عبدالله به روایت نورعلی خان برومند،حرکتی قابل اعتنا در زمان خود بود. دورینگ نزدیک به یک دو دهه از صحنه موسیقی ایران غایب بود تا اواسط سال گذشته که به جای کریستف بالایی در انجمن ایرانشناسی فرانسه قرار گرفت. وی پس از اتمام مأموریت ۴ ساله اش به فرانسه بازگشت و هم اینک در پاریس به اتفاق همسر ایرانی اش، لیلی آتشکار زندگی می کند.

البته تحقیقات او منحصر به موسیقی ایرانی نبود. کتابی راجع به موسیقی آسیای میانه دارد که حاصل پنج سال اقامت در تاجیکستان است. همچنین در خصوص موسیقی آذربایجان، موسیقی بلوچهای کراچی در پاکستان و موسیقی کردی پژوهش هایی داشته است.

پرفسور ژان دورینگ اکنون مدیر تحقیقات در مرکز ملی تحقیقات در دانشگاه سوربن، نماینده انجمن فرانسوی موسیقی ملل و استاد دانشگاه استراسبورگ است.
وی تألیفات بسیاری در زمینه موسیقی خاورمیانه، قالب و محتوای این موسیقی، بخصوص ارتباط آن با جامعه، اندیشه و عرفان اسلامی دارد. ژان دورینگ از سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۶۰ در ایران به تحقیق و تحصیل موسیقی سنتی، و فلسفه و عرفان ایرانی اشتغال داشت و از سال ۱۳۶۴ زمینه تحقیقات خود را تا جمهوری آذربایجان، تاجیستگان، ازبکستان، بلوچستان و پاکستان گسترش داد. او تار، کمانچه، تنبور کرد و قیچک بلوچ (سنتی کراچی) را می‌نوازد.

تالیفات عمده دورینگ عبارتند از:
۱. حال؛ مفهوم سنت در موسیقی شرقی، لاگراس، وردیه،۱۹۹۴
۲. ردیف تار و سه تار میرزا عبدالله، تهران، سروش، ۱۹۹۱
۳. هنر موسیقی ایرانی، واشنگتن، پیچ پابلیشرز،۱۹۹۱
۴. مقدمه ای بر اونیوری، بلومینگتن، ۱۹۹۱
۵. موسیقی سنتی آذربایجان و علم مقام، بادن بادن، نشر کورنر، ۱۹۸۸
۶. سیر تحول موسیقی در ایران، پاریس، ۱۹۸۴
۷. مقاله موسیقی ایران و خاورمیانه در تقابل با فرهنگ غرب، ترجمه آزاده دانش نیا
….
وتنظیم کاست های فراوانی از جمله:
۱. تار مالک منصورف (موسیقی آذربایجان)، آهنگساز: مالک منصورف، تنظیم کننده: ژان دورینگ
۲. سماع مولویه در قونیه و تصانیف صوفیانه، تنظیم کننده: ژان دورینگ
۳. موسیقی قلندری بلوچستان (موسیقی نواحی ایران ۹)، خواننده: پهلوان بلند زنگشاهی، آهنگساز: محمد گامشازهی، تنظیم کننده: ژان دورینگ
۴. دوتار ماوراءالنهر (گزل مومن اوا)، آهنگساز: گزل مومن اُوا، تنظیم کننده: ژان دورینگ

کتاب “سنت و تحول در موسیقی ایرانی”
کتاب سنت و تحول در موسیقی ایرانی توسط ژان دورینگ در دهه ۵۰ ه.ش، به عنوان رساله دکتری وی تألیف یافت. بنا به گفته وی « یکی از اهداف این کتاب نشان دادن چگونگی تحول موسیقی سنتی است و این که موسیقی سنتی چگونه تغییر می یابد و چگونه گاهی تضعیف می شود و اجزاء آن از بین می رود.»
از زمان تألیف این کتاب چیزی حدود ۳۵ سال می گذرد و در طی این زمان بسیاری چیز ها تغییر کرده است و به نظر خود دورینگ: «تاریخ موسیقی ایرانی ورق خورده است و کار وی نمی تواند دقیقاً بازتاب واقعیت حاضر باشد.» از این رو این رساله چند بار توسط وی مورد بازخوانی قرار گرفت و تصحیحات و توضیحاتی به آن افزوده و یا برخی عبارات زیادی حذف شد.

این کتاب متشکل از یک پیشگفتار، مقدمه، چهار بخش اصلی و نهایتاً جمع بندی و فهرست منابع است.

مقدمه
دورینگ در بخش پیشگفتار و مقدمه رساله خود به بیان اهداف، ضرورت، طرح کلی، مشکلات و کاستی های تحقیق پرداخته است.

اهداف و ضرورت
وی اهداف اصلی تحقیق را موارد زیر بیان می کند:
۱. نشان دادن چگونگی تحول موسیقی سنتی و این که موسیقی سنتی چگونه تغییر می یابد و چگونه گاهی تضعیف می شود و اجزاء آن از بین می رود.
۲. نشان دادن آن که موسیقی سنتی که ظاهراً تغییر ناپذیر است، چقدر تحت تأثیر حرکت تاریخ است.
۳. روشن ساختن تضادهای موجود در اجراهای متفاوت و مخالف
۴. بیان سیر تحول قالب ها و سبک ها
۵. بیان چگونگی پیدایش ردیف، نه بر مبنای ملاحظات تاریخی بلکه بر مبنای اجرای موسیقی و تعیین جای این عوامل در موسیقی امروز و موسیقی قدیم
و در بیان ضرورت تحقیق، مسئله فرهنگ پذیری و اضمحلال سنتها را مطرح می کند که در جریان آن موسیقی غیر اروپایی وضعیتی حاد و وخیم یافته است. دورینگ مورد ایران را به طور خاصی ممتاز می داند، چرا که موسیقی آن بسیاری از وجوه سنتی را حفظ کرده و جریان فرهنگ پذیری در آن بسیار جدید است و سنت موسیقایی علمی در ایران سالم تر از اغلب کشورهای خاورمیانه مانده است.

طرح کلی کتاب و کاستی ها
همان طور دورینگ خود نیز تصریح می کند، قسمت عمده رساله به تحقیق و مطالعه درباره سازها و فن اجرای آنها اختصاص دارد تا به مسئله موسیقی به معنای کامل کلمه. وی دلیل این امر را این گونه توضیح می دهد: « موسیقی ایرانی چندان به صورت تجریدی وجود ندارد و بیش از هر چیز به ساز هایش، به خصوص به فن اجرای سازهایش بستگی دارد. اگر ویژگی های فنی نواختن سازها در نظر گرفته نشوند، تحقیق در باب زیبایی شناسی موسیقایی نامفهوم خواهد بود…فن اجراست که سبک را تعیین می کند و کوچکترین تعدیل و تغییر در فن اجرا یا صدا نتایج قابل ملاحظه یی در موسیقی به بار خواهد آورد. در باب سازها هم مسئله به همین نحو است؛ افزودن یک سیم اضافی یا شیوه خاص در گرفتن ساز یا نحوه کوک کردن ساز، فن اجرا را تغییر می دهد و به تبع آن سبک و موسیقی هم تغییر می کند.»
همچنین در این کتاب مسئله تاریخ موسیقی ایرانی مورد توجه نبوده بلکه بیشتر بیان سیر تحول قالب ها و سبک ها مد نظر مولف بوده است. از این رو، وی از پرداختن مفصل به وجه نظری این تحولات (زیبایی شناسی و…)خودداری کرده است. دورینگ دلیل این امر را این گونه توجیح می کند: « به نظر می رسد که نظریات و معیارهای زیبایی شناختی که عموماً در حدود پنجاه سال اخیر رایج بوده اند، در ایران به سرعت دور افتاده اند، در حالی که در دیگر کشور های همسایه همچنان موجب زیان هستند و به ترتیبی بسیار مزورانه به حفظ سنت ها لطمه می زند. نشان دادن این ذهنیت و عوامل زیبایی شناختی اش، و بررسی کمبود های آن لاجرم به نشان دادن بیهودگی و پوچی آن منتهی می شود.»

منابع و مشکلات
به گفته دورینگ «در این تحقیق، منابع صدایی مقام اول را دارا بوده اند و چند نوع منبع مورد استفاده قرار گرفته است:
• ضبط هایی که توسط سازمان های خارجی و ایرانی انجام شده اند. (صفحه و نوار)
• نوار هایی که خود مولف در محافل یا درس های موسیقی ضبط کرده است.
• ضبط هایی که از مجموعه ها خصوصی به دست آمده اندیِا بایگانی تلویزیون ملی ایران در اختیار مولف قرار داده است.»
اگر چه بخش عمده مراجع در این تحقیق شفاهی بوده است اما مولف از برخی تالیفات فارسی و حکایات و همچنین زندگینامه موسیقیدانان استفاده کرده است.
مشکل عمده منابع کتابشناسی این است که تعداد زیادی از مقالات و تذکره های ذکر شده در کتاب شناسی ها به موسیقی ایرانی نمی پردازد بلکه بیشتر به موسیقی ترک و عرب می پردازند.
با وجود این، کمبود منابع نوشتاری مانعی در کار دورینگ نبود و رفت و آمد مرتب به محافل سنتی و مکتبی موسیقی ایرانی باعث شد که برخی نقصان ها بر طرف شوند.

بخش های اصلی
قسمت اصلی کتاب از چهار بخش تشکیل شده است که عبارتند از:
• بخش یکم: بافت فرهنگی
• بخش دوم: سازها و فن اجرای آنها
• بخش سوم: وجوه نظری و صوری
• بخش چهارم: اجرا- زیبایی شناسی
بخش یکم: در این بخش دورینگ به بررسی اجمالی و مختصر وضعیت موسیقی در بافت فرهنگی و اجتماعی ایران می پردازد.
وی در قسمت اول این بخش به بیان انواع موسیقیدانان و طبقه و شأن آنها در جامعه ایران پرداخته و در آخر این دو بحث مهم را مطرح می کند که «موسیقی ایرانی را کجا می توان شنید؟» و «چرا و در چه شرایطی موسیقی سنتی نواخته می شود؟»
و قسمت دوم به توضیح نحوه تعلیم موسیقی در ایران اختصاص دارد.
بخش دوم: این بخش به طور کامل به بررسی سازها و انواع آنها، فن اجرا و نوازندگان آنها می پردازد. بدین صورت که ابتدا مولف به بررسی کامل شش ساز اصلی موسیقی سنتی ایران یعنی سه تار، تار، سنتور، نی، کمانچه و ضرب پرداخته و در ادامه به طور مختصر سازهای دیگر سنتی ایران از جمله دف، عود، قانون، چنگ و رباب را توضیح می دهد. در آخر دورینگ چند ساز غربی و چگونگی پذیرش آنها در موسیقی ایرانی را مورد بررسی قرار می دهد. وی در این بخش، در رابطه با هر ساز چند نکته اصلی را مورد بررسی قرار داده است که عبارتند از:
• شکل ظاهری ساز
• اجزای اصلی ساز
• انواع ساز
• نحوه ساختن ساز
• فن نواختن و طرز گرفتن ساز
• فن اجرا و سبک ها
• استادان
بخش سوم: در این بخش مولف وجوه نظری و صوری موسیقی ایرانی را بیان می کند. مانند: آوازها، دستگاه ها، ردیف ها و …
این بخش از پنج قسمت اصلی تشکیل شده است:
۱. دستگاه ها و آوازهای مختلف موسیقی ایرانی
۲. مفهوم ردیف؛ پیدایش، تحول، نقایص و امتیازات آن و همچنین بررسی مفهوم سنت
۳. محتوای ردیف، قاعده ها، طبقه بندی گوشه ها و رابطه وزن شعر و وزن موسیقی
۴. قطعات ضربی یا موزون شامل: رِنگ، پیش درآمد و ضربی ها
۵. وزن/ضرباهنگ
بخش چهارم: این بخش مربوط به اجرا و زیبایی شناسی موسیقی ایرانی است که در آن مولف به بررسی آرایه ها و سبک در موسیقی ایرانی می پردازد. این بخش شامل چهار قسمت اصلی می باشد:
۱. آرایه و اهمیت آن در موسیقی ایرانی و انواع آن
۲. سبک و اهمیت آن در موسیقی ایرانی
۳. ساختارها و قالب های سبک سنتی
۴. خصوصیت موسیقی سنتی

به طور کلی دورینگ، در این رساله، پس از بررسی بافت فرهنگی ایران‌زمین و معرفی انواع سازهای ایرانی و فن اجرای آنها به معرفی و تحلیل‏ وجوه نظری و صوری موسیقی ایرانی پرداخته و تأثیرهای عرفان، اساطیر تاریخ و فرهنگ را به طریق علمی و امروزی بر آنها نشان داده است.

منابع
• دورینگ، ژان، ۱۳۸۳،سنت و تحول در موسیقی ایران، ترجمه سودابه فضایلی، تهران، انتشارات توس.
• دورینگ، ژان، ۱۳۷۸، موسیقی و عرفان در سنت اهل حق، ترجمه سودابه فضایلی، اصفهان، نشر پرسش؛ انجمن ایران شناسی فرانسه در ایران
http://fa.wikipedia.org/farsnews.com
http://www.finaleshop.com/index.
http://samani.blogpars.com/?blogname=samani&post=57
http://sarbang.blogspot.com/2004/10/blog-post.html