میراث ناملموس ایرانی، ثبت شده‌ی جهانی (۱)

برگردان  آذر جوادزاده

از سال ۲۰۰۶ تا کنون (۲۰۲۱)، شانزده شاهکار میراث فرهنگی ناملموس ایرانی به ثبت جهانی یونسکو رسیده که شرح و توصیف آن ها به قرار زیر است:

۱- ردیف موسیقی ایرانی
ردیف موسیقی ایرانی در سال ۲۰۰۸ برای ثبت جهانی به همت خانه‌ی موسیقی و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران به یونسکو پیشنهاد شد و در سال ۲۰۰۹ در فهرست نمایندگان میراث فرهنگی ناملموس بشریت ثبت شده است.
ردیف موسیقی ایرانی مشتمل بر قطعات موسیقیایی ِ سنتی موسیقی کلاسیک ایران است که جوهره‌ی فرهنگ موسیقی ایرانی را تشکیل می‌دهد. بیش از ۲۵۰ واحد ملودی به چرخه‌هایی به نام گوشه، تنظیم و مرتب می‌شوند ، و یک لایه‌ی کیفیتی ِ زیرینِ زمینه‌ای را فراهم می‌کند که انواع جان‌مایه‌ی ملودیک در برابر آن‌ها به نظم آمده است. اگرچه عملکرد اصلی اجرای موسیقی سنتی ایران از طریق بداهه‌نوازی مطابق با روحیه‌ی نوازنده‌ی ساز و در پاسخ به مخاطب نواخته می‌شود ، نوازندگان سازهای ایرانی سال‌ها برای یادگیری و تسلط بر ردیف موسیقی ایرانی به عنوان مجموعه‌ای از ابزار موسیقی برای اجراها و ساخته‌های خود وقت صرف می‌کنند.
ردیف موسیقی ایرانی ممکن است در حوزه‌ی آوازی یا نوازندگی یک ساز باشد و روی سازهای متنوعی با تکنیک‌های مختلف از جمله بر سازهای زهی زخمه‌ای مانند تار، سه‌تار ، تنبور ، زیتر و سنتور و نیز ساز زهی کمانه‌ای ِ کمانچه و ساز بادی چوبی ِ نی اجرا می‌شود. ردیف موسیقی ایرانی از طریق آموزش شفاهی از استاد به هنرجو و سینه به سینه، منتقل می‌شود. ردیف موسیقی، هم تجسم زیبایی شناسی و هم فلسفه‌ی فرهنگ موسیقی ایرانی است. یادگیری ردیف حداقل در طول یک دهه با سختکوشی، تمرین و ممارست میسر می‌شود که در طی آن هنرآموزان قطعات موسیقیایی ردیف را حفظ می‌کنند و در یک فرایند تعالی و معناشناسانه‌ی موسیقی قرار می‌گیرند که گشایشی به فضیلت‌های انسانی و معنایی است. این گنجینه‌ی ارزشمند غنی در قلب موسیقی ایرانی نهفته است و نشان دهنده‌ی هویت فرهنگی و ملی مردم ایران است.

۲- موسیقی بخشی‌های خراسانی
موسیقی بخشی‌های خراسانی در سال ۲۰۱۰ توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران در یونسکو مطرح شده و در فهرست نمایندگان میراث فرهنگی ناملموس بشریت ثبت شده است.
در استان خراسان ، بخشی‌ها به دلیل مهارت در نواختن ساز دوتار مشهور هستند. آن‌ها اشعار و حماسه‌های اسلامی و عرفانی حاوی مضامین اسطوره‌ای ، تاریخی یا افسانه‌ای را بازگو می‌کنند. موسیقی آن‌ها معروف به موسیقی مقامی ، شامل قطعات همراه با ساز و آواز است که به زبان‌های ترکی ، کردی ، ترکمن و پارسی اجرا می‌شود. “نوایی” گسترده ترین مقام موسیقی بخشی ها است که با تنوع ، آواز ، بی‌ریتم ، همراه با اشعار “گنوسی” همراه است. نمونه‌های دیگر شامل مقام‌های ترکی: “تجنیس” و “گرایلی” ، مضامین مذهبی “شاخاتایی” و “لوی” ، یک مقام عاشقانه بی‌بدیل ، متعلق به کردهای کرمانجی خراسان شمالی است. بخشی‌ها یک رشته از نقاط را نر و دیگری را ماده می دانند. رشته مردانه باز می‌ماند ، در حالی که رشته‌ی ماده برای پخش ملودی اصلی استفاده می‌شود. موسیقی بخشی از طریق آموزش سنتی هنرجویان، فقط به اعضای خانواده یا همسایگان مرد محدود می‌شود یا به روش‌های مدرن منتقل می‌شود ، که در آن یک استاد طیف گسترده‌ای از هنرجویان هر دو جنس را در زمینه‌های مختلف آموزش می‌دهد. موسیقی بخشی های خراسانی به منزله‌ی انتقال تاریخ ، فرهنگ، اصول اخلاقی و دینی است. بنابراین نقش اجتماعی بخشی‌ها فراتر از نقش راوی ِ صرف است و آن‌ها را به عنوان قاضی، میانجی و شفابخش و همچنین محافظ میراث فرهنگی قومی و منطقه‌ای جامعه‌ی خود جلوه می‌دهد.

۳ – آیین پهلوانی و زورخانه‌ای
آیین پهلوانی و زورخانه‌ای در سال ۲۰۱۰ توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران به یونسکو پیشنهاد شد و در فهرست نمایندگان میراث فرهنگی ناملموس بشریت ثبت شده است.
آیین پهلوانی یک هنر رزمی ایرانی است که ترکیبی از عناصر اسلام ، عرفان و باورهای پارسی باستان است. این مجموعه تشریفاتی از حرکات ژیمناستیک و کالستیک با ابزاری از سمبل‌ سلاح های باستانی است که توسط ده تا بیست مرد انجام می‌شود. این آیین در یک زورخانه با یک ساختار مقدس گنبدی شکل و با یک عرصه‌ی هشت ضلعی غُرُق شده و در مقابل مخاطبان برگزار می‌شود. مرشد (استاد) که آیین پهلوانی را هدایت می‌کند، شعرهای حماسی و عرفانی را اجرا کرده و بر طبل جام، ضرب می‌کوبد. شعرهایی که مرشد می خواند آموزه های اخلاقی و اجتماعی را منتقل می‌کند و بخشی از ادبیات زورخانه‌ای را تشکیل می‌دهد. شرکت‌کنندگان در آیین پهلوانی ممکن است از هر قشر اجتماعی و مذهبی باشند و هر گروه با جامعه‌ی محلی خود ارتباط قوی دارد و برای کمک به نیازمندان تلاش می‌کند. در حین آموزش، هنرآموزان تحت نظارت پیشکسوت(قهرمان) از نظر اخلاقی و جوانمردی آموزش می‌یابند. کسانی که بر مهارت ها و هنرهای فردی مسلط هستند ، اصول مذهبی را رعایت می‌کنند و مراحل اخلاقی و عرفان را پشت سر می‌گذارنند؛ در نهایت می توانند درجه‌‎ی برجسته پهلوانی (قهرمان) را کسب کنند. گذر از این مرحله، نشاندهنده‌ی درجه و اقتدار در جامعه است. در حال حاضر ، ۵۰۰ زورخانه در سراسر ایران وجود دارد که هرکدام شامل تمرین‌کنندگان ، بنیان‌گذاران و تعدادی از پیشکسوت‌ها هستند.

۴ – هنر نمایشی آیینی تعزیه

هنر نمایشی آیینی تعزیه در سال ۲۰۰۹ توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به یونسکو پیشنهاد داده شد و نهایتا در سال ۲۰۱۰ در فهرست نمایندگان میراث فرهنگی ناملموس بشریت ثبت شده است.
تعزیه یک هنر نمایشی آیینی است که وقایع مذهبی ، داستان های تاریخی و افسانه ای و قصه های عامیانه را بازگو می‌کند. هر اجرا چهار عنصر دارد: شعر ، موسیقی ، آهنگ و حرکت. برخی از نمایش‌ها تا صد نقش دارند که به شخصیت‌های تاریخی ، مذهبی، سیاسی ، اجتماعی ، ماورا طبیعی ، واقعی ، خیالی و فانتزی تقسیم می‌شوند. تاریخ پیدایش تعزیه را به پیشینه سه‌هزارساله سوگ سیاوش پهلوان داستان‌های ملی ایران نسبت داده و این آیین را مایه و زمینه‌ساز شکل‌گیری آن دانسته‌اند. هر درام ِ تعزیه یک نمایش منحصر به فرد است و موضوع ، لباس و موسیقی خاص خود را دارد. اجراها غنی از نمادها ، قراردادها ، رمزها و علائم قابل فهم برای تماشاگران ایرانی است و در صحنه و بدون نور و تزئین اجرا می‌شود. مجریان همیشه مرد هستند و نقش های زنانه را نیز مردان بازی می‌کنند و اغلب بازیگران غیرحرفه‌ای هستند که از راه های دیگر تامین معاش کرده و بیشتر برای بازخوردهای معنوی هنرنمایی می‌کنند. در حالی که تعزیه نقش برجسته‌ای در فرهنگ ، ادبیات و هنر ایرانی دارد ، ضرب المثل های روزمره نیز از نمایشنامه های آیینی گرفته شده است. اجراها ضمن حفظ سنت های قدیمی ، فرهنگ ملی و اساطیر ایرانی به ارتقا و تقویت ارزش‌های دینی و معنوی ، نوع دوستی و بشردوستی تاکید می‌کند. تعزیه همچنین نقش بسزایی در حفظ صنایع دستی مرتبط مانند طراحی لباس ، خوشنویسی و سازسازی دارد. انعطاف‌پذیری آن موجب اتحاد و به زبان مشترک جوامع مختلف تبدیل شده و باعث ارتقا ارتباط ، وحدت و خلاقیت شده است. تعزیه با مثل ها و مثال ها، سینه به سینه از استاد به هنرآموز منتقل می شود.

منبع:
https://ich.unesco.org/en/RL/radif-of-iranian-music-00279
https://ich.unesco.org/en/RL/music-of-the-bakhshis-of-khorasan-00381
https://ich.unesco.org/en/RL/pahlevani-and-zoorkhanei-rituals-00378
https://ich.unesco.org/en/RL/ritual-dramatic-art-of-taziye-00377