هویت شهری به عنوان شاخصترین نمود فضایی هویت جامعه، عهدهدار تعیین ارزشها، هنجارها و روابط انسانی در ساخت فضایی شهر است. یکی از مفاهیم مرتبط با جنبههای هویت شهری، تصویر ذهنی است که در اثر تجربه مستقیم محیط فیزیکی رشد مییابد. نشانهها در شهر به عنوان عاملی که از محیط اطراف خود متمایز هستند، درهویت بخشی به شهر و زیبایی موثرند و جهتیابی درشهر را تسهیل و آن را از یکنواختی درمیآورند و به خوانایی شهر کمک فراوان میکنند. ازمیان عناصر نشانه؛ مجسمه شهری، که حجمی سه بعدی و دارای فرم و بیان هنرمندانه است میتواند به عنوان یکی از المانهای نشانه شهری مطرح شود.
نوشتههای مرتبط
نشانههای شهری
نشانه عنصری طبیعی یا مصنوعی است که به لحاظ شکل و عملکرد با محیط اطراف متفاوت بوده و جهت القای حس مکان هدایتگری برای شهروندان مورد استفاده قرار میگیرد تقویت کردن این عناصر؛ بهعنوان نمود کالبدی ارزشهای معنایی و فرهنگی جامعه میتواند موجبات ارتقای تصویر ذهنی شهروندان و خوانایی فضای شهری را فراهم کند. ( ترکاشوند و مجیدی؛ ۱۳۹۲) نمادها و نشانههای شهری میتوانند مفاهیم و تجربیات محیطی را در محور تجسم بصری به مردم منتقل نمایند، به نحوی که گاه حتی از خود شهر پراهمیتتر جلوه مینمایند؛ چرا که بیانگر هویت، شخصیت و عصاره شهر در یک ساختار نمایان هستند.
مجسمههای شهری و خوانایی
رفتار انسان در شهر وابسته به میزان درک و شناخت او نسبت به محیط است. پدیده ادراک فرایندی ذهنی است که در طی آن تجارب حسی معنی دار میشود و از این طریق، روابط امور و معانی اشیا را درک مینماید. (دانشپور؛ ۱۳۷۹) هنگامی که انسان قصد دارد شهر را به صورت یک کل درک نماید نیاز به نشانههایی دارد که با توجه به آنها بتواند تصویر شهر را ذهن خود خوانا کند. برای خوانایی شهر عملکرد نمادین و اجتماعی مکانهای عمومی اهمیت مییابد. لینچ بیان میکند که مردم از طریق ۵ شکل اصلی یعنی راه، لبه، محله، گره و نشانه شهر را درک میکنند. از نظر وی نشانهها ۴ نقش عمده قابل تمیز بودن، ثبات به نظام شهری، به طور نمادین عمل کردن و ایجاد پیوستگی در محیط اطراف؛ را دارند که باعث خواناتر شدن هر چه بیشتر فضای شهری شده و به آن هویت میبخشند. ( تولایی؛۱۱۲) مجسمه شهری، حجمی سه بعدی و دارای فرم و بیان هنرمندانه است. بر اساس قانون شهرداری ها، همۀ مجسمههایی که خارج از محدودۀ یک ساختمان قرار میگیرد جزء سیما و منظر شهری محسوب میشود. عملکرد اصلی مجسمهها ایجاد حس مکان و هویت تعریف شده و القا روحیۀ خاص در فضا یا تقویت روحیۀ یک فضا است که در نهایت میتواند باعث خواناتر شدن شهر شود. از آنجا که خوانایی یکی از مهترین کارکردهای هویت است (دانشپور به نقل از لینچ؛ ۱۳۷۹) کاهش آن میتواند تهدید جدی برای برای هویت شهرها به شمار آید.
مجسمههای شهری ایران و ایجاد هویت شهری
شهر یک مفهوم انتزاعی و ذهنی نیست؛ بلکه نوع خاصی از سازمان یافتگی زندگی اجتماعی درانطباق با فضا است به همین دلیل سرشار از معنا، واقعیتهای کالبدی و تجربۀ انسانی بوده و رابطۀ عمیقی با انسانها ایجاد میکند. (مجیدی و ترکاشوند؛ ۱۳۹۲) فضای شهری ظرف و مکان بروز زندگی اجتماعی افراد جامعه است. تعامل اجتماعی انسان با محیط اطراف خود در کاملترین ابعاد خود در فضای شهری به منصه ظهور میرسد. هویت شهری را باید نوعی هویت جمعی به حساب آورد که کنشگران اجتماعی از جمله مهمترین محورهای تشکیل آن هستند. ( فکوهی، ۱۳۸۳) فضای متعارف زیست شده برای هر یک از این کنشگران میتواند به نوعی برای آنها ایجاد هویت کند. ورود مجسمههای شهری به عرصۀ فضاهای عمومی میتواند یکی از راهکارها برای خواناتر کردن محیط شهری در ایران باشد. هنر مجسمه سازی در فضاهای عمومی بصورت مستقیم با مردم ارتباط دارد و موجب اعتلای فرهنگ بصری شهروندان و ارتقاء کیفیت محیطهای شهری میشود. مجسمههای شهری همچنین میتوانند ویژگیهای مثبت و مهمی همچون هویت بخشی به فضاهای شهری، ایجاد تصویر ذهنی، انتقال پیامهای با ارزش و انتقال فرهنگ و تاریخ را در جامعه بعهده بگیرند و از طریق خلق فضاهای جذاب و با کیفیت باعث تعامل بیشتر شهروندان در فضاهای شهری شوند.مجسمههای شهری به علت تنوع در موضوع، عملکرد، شیوهها و اشکال، محدوده وسیعی را شامل میشوند. موضوع مجسمه شهری، معمولا پیکره یک انسان، حیوان، گیاه یا شئی است و جزیی از مبلمان شهری است که خارج از فضای بسته قرار گرفته است. (مجله اینترنتی معماری، ۱۳۹۵) مردم به تدریج با دیدن مجسمهها آن را در خاطرات جمعی خود ثبت میکنند و این در ساخت هویت شهری تأثیرگذار است. اگر مجسمه در فضای شهری بطور هماهنگ قرار بگیرد، مردم به خوبی با آن ارتباط برقرار میکنند و به این ترتیب افرادی که حتی سواد خواندن و نوشتن ندارند، بینندۀ این مجسمهها میشوند. مجسمههای شهری میتوانند با فضایی که در طول سالیان ایجاد میکنند، خود عامل ایجاد خاطرۀ جمعی شده و به مکانهای دارای بار هویت شهری تبدیل گردند. این عناصر کهن دارای هویت، به انسانهای آن محیط گذشتهای به قدمت خود میبخشند و ایجاد حس هویت، و تقویت احساس ماندگاری میکنند. (همان) مجسمهسازی شهری از این لحاظ نیز حائز اهمیت است که بهعنوان یکی از ارکان پایه در طراحی محیطی دارای توان ایجاد تعلق ذهنی، خوانایی شهری و در نهایت هویت شهری است. باید در نظر داشت که ساخت هر مجسمه و تندیسی در سطح شهر، باید از الگو و اصول مجسمهسازی پیروی کند و هیچ اتفاقی نباید براساس میل شخصی یا سلیقۀ یک فرد در مجسمه ظاهر گردد. مجسمههایی که از طراحی خلاقانه و هنرمندانهای برخوردارند میتوانند هویتبخش باشند. ولیکن متاسفانه در برخی موارد در شهرهای ایران شاهد نوعی به کارگیری سلایق شخصی در مجمسههای شهری هستیم از طرف دیگر جانمایی برخی از این آثار درست نیست، یا در فضای قابل دید عموم قرار ندارند یا زاویه دید آن خوب نیست. در برخی مواقع مضامین این مجسمهها نیز همخوانی با شهر و ساکنان آن نداشته و هویت شهر را مخدوش میکنند.
نتیجهگیری
انسان با دخل و تصرف در محیط اطرافش دست به تلاش برای احراز هویت میزند و میکوشد محیط را به گونهای ساماندهی کند که توقعات وی از فضا را برآورده سازد به این منظور در نخستین گام به جستجوی شرایط هویتمندی فضا بر میخیزد. هویتها برای استمرار حیات خویش در طول تاریخ نیازمند بازسازی خود و مؤلفههای تشکیلدهندۀ خویش بودهاند. نشانهشناسی میتواند با عناصری چون مجسمههای شهری خود را در فضاهای شهری منعکس کرده و با خواناتر کردن شهرها بهوسیلۀ حافظۀ تاریخی و جمعی در ایجاد هویت شهری موثر باشند. بهرغم اهمیتی که هویت شهری به عنوان یکی از جنبههای کیفی زندگی بشردر شهر و غنا بخشیدن به آن دارد همچنان در ایران مورد توجه زیادی نبوده است. با مطالعۀ عناصر متعدد به وجود آورنده هویت شهری نظیر مجسمههای شهری میتوان به بازنمایی هویت شهری در شهرهای کنونی ایران با توجه به رشد سریع و شتابان آنها کمک کرد.
منابع
- ترکاشوند، محمد و مجیدی، سحر؛ « هویت و این همانی با فضا» بازشناسی برخی نشانهها در فضاهای شهری؛ نشریه علمی – پژوهشی انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، شماره ۶، صفحات۵-۱۵؛ ۱۳۹۲
- تولایی؛ نوین، « شکل شهر منسجم»، نشر امیر کبیر۱۳۸۶، تهران
- دانشپور؛ عبدالهادی،« بازنمایی مفهوم هویت در فضاهای عمومی، تهران۱۳۷۹، پایان نامه برای مقطع دکترا
- فکوهی، ناصر, «انسان شناسی شهری» نشر نی تهران، ۱۳۸۳
- مجله اینترنی معماری شهری