ماهیگیری در بندر ماهشهر
مردم‌نگاری تصویری یک سفر دریایی از اسکله صیادی خور سمایلی
اشاره
انسان در طول تاریخ خود همواره شیوه‌های گوناگونی را برای بقا و معیشت آزموده است. گردآوری و شکار از طبیعت یکی از قدیمی‌ترین شیوه‌هاست که هنوز در برخی مناطق پابرجا است. هرچند شیوه‌های گردآوری و اهداف آن دستخوش تغییراتی شده است. با این حال شناخت این شیوه‌ها همواره برای انسان‌شناس‌ها دارای اهمیت بوده است. شیوه‌های کار و معیشت با سایر جنبه‌های زندگی انسان در پیوند است، بنابراین هم از نظر انسان‌شناسی شهری، برای شناخت شهر و مناسبات آن، شیوه‌های تولید، توزیع، مصرف و مناسبات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی پیرامون آن و هم در انسان‌شناسی اکولوژیک با در نظر گرفتن جنبه‌های زیست محیطی، شناخت توانمندی‌ها، خطرات و آسیب‌های اکوسیستم، مطالعه سازگاری فرهنگ با محیط، این مسیر دارای اهمیت می‌باشد. آلودگی دریاها امروز خطری جدی برای همه جهان می‌باشد، هرچند که میزان آن در مناطق مختلف بسته به وضعیت مسلط در آن منطقه دارد. همچنین تاثیر برنامه‌ریزی‌های کلان بر جنبه‌های مختلف زندگی ماهیگیرها نیز می‌تواند تضادهای موجود در جامعه را نمایان سازد.
کار حاضر یک مردم‌نگاری تصویری برای شناخت زمینه‌های فرهنگی و بسترهای زندگی شهری در بندرماهشهر می‌باشد. در زمینه‌فرهنگ‌های مادی و شناخت جنبه‌های فیزیکی و فنی شهر، مردم‌نگاری تصویری می‌تواند از بهترین گزینه‌ها باشد. از این رو مردم‌نگاری تصویری را برای درک ملموس‌تر وضعیت برگزیده‌شده است. این پژوهش به واسطه یک سفر دریایی و حاصل طی کردن مسیر ناهموار و سفر به میان آب‌های کرانه‌های جنوب، به همراه یکی از ماهیگیرهای بندرماهشهر که ماهیگیری تنها شیوه معیشت او می‌باشد، به نام مسلم عبداللهی است. مسلم عبداللهی علاوه بر ماهیگیری، شاعر و نوازنده سه‌تار است. او هم شعر فارسی و هم شعرهایی به زبان محلی می‌نویسد که فضای شعر او با دریا درهم آمیخته است. مدت زمان این سفر دریایی یک روز بود، سفر از بعد از ظهر آغاز شد، شب را درون قایق و روی دریا گذراندیم و حدود ظهر روز بعد از دریا بازگشتیم. همه عکس‌های این مجموعه توسط نگارنده متن حاضر اسماعیل قنواتی برداشته شده است.
نوشته‌های مرتبط
خور سمایلی
یکی از خورهای منشعب از خورموسی در جنوب بندرماهشهر است که میان بندر مجیدیه و بندر صادراتی ماهشهر واقع شده است. خور سمایلی بندر صیادیی‌ست که دارای دو اسکله برای پهلوگیری قایق های ماهیگیری و لنج‌ها می‌باشد. این خور یکی از آبراه‌های مهم صیادی منطقه است و به‌دلیل شاخه‌های فرعی و عمیق مناسب، انبوه قایق‌های ماهیگیری، پوشش گیاه‌های دریایی و پرنده‌های دریایی اطرف، خورسمایلی فضای منحصر بفرد و بسیار زیبایی دارد. چنین جاذبه‌هایی موجب گشته جمعیت‌های زیادی برای ماهیگیری یا تفریح به ساحل این منطقه بروند. البته با وجود استعدادهای طبیعی در کنار این خور هیچگونه سامندهی بهینه‌ای در ساحل به‌چشم نمی‌خورد. همچنین با وجود تجمعات انسانی در این محدوده، مسیر رفت و آمد بسیار ناهموار و کم عرضی وجود دارد که عبور مداوم ماشین‌های سنگین برای بارگیری از مخازن نفتی مجاور خطرات زیادی برای ماهیگیران و سایر مردم به دنبال دارد. همچنین در خورسمایلی امکانات رفاهی یا بهداشتی نه تنها برای عموم بلکه حتی برای صیادانی که بطور مداوم در آنجا مشغول به کار هستند وجود ندارد. این می‌تواند باعث گسترش آلودگی، بیماری و به‌خطر افتادن سلامتی صیادان و دیگر جمعیت‌های مرتبط گردد. ماجرا وقتی حادتر می‌شود که بدانیم حتی شیوه‌های مناسبی برای جمع‌آوری پسماند در محل موجود نمی‌باشد. تنها یک سطل برای زباله در آنجا وجود دارد که معمولا کسی برای تخلیه آن نمی‌آید و این باعث شده است تنها راه دور ریز زباله‌ها به دریا باشد. آن هم در منطقه‌ای که تجمعات روزانه زیادی را در خود داشته است و به‌شیوه‌های گوناگون این آب‌ها با زیست و بهداشت و سلامتی مردم شهر در ارتباط می‌باشد. مستقیم‌ترین شکل این ارتباط مواد غذایی است که از همین دریا به‌دست می‌آید. به این خطرات و آلودگی‌ها می‌توان آلودگی پسماندهای صنایع انبوه پتروشیمی را نیز افزود که از سمتی دیگر درون دریا می‌ریزد. در میان تمام مناطق ساحلی موجود در بندر ماهشهر، خورسمایلی از محدود قسمت‌هایی‌ست که امکان استفاده از ساحل را به مردم این منطقه می‌دهد، البته آن هم به صورت محدود! باقی مناطق ساحلی در اختیار نهادها و سازمان‌های دولتی یا صنایع گوناگون قرار دارند و بدین شکل حق بر منابع طبیعی از مردم منطقه سلب و به حق انحصاری در دست مراکز خاصی بدل شده است.
عکس شماره ۱: جاده خور سمایلی، بندر ماهشهر
جاده‌ای که به خور سمایلی می‌رسد از کنار انبوهی از مخازن، تجهیزات صنعتی، ایستگاه شرکت گاز، بندر صادراتی شرکت نفت و همچنین یک پایگاه نظامی متعلق به نیروی دریایی منطقه سوم سپاه پاسدارن می‌گذرد. اگر این مسیر ثروتی عظیم برای صنایع نفت به همراه دارد، برای صیادان ماهشهری، ناهمواری شاخص‌ترین مشخصه‌ی آن است.
عکس شماره ۲: ورودی بندر صیادی خور سمایلی، بندر ماهشهر
عکس شماره ۳: قایق‌های پهلو گرفته در کنار اسکله خور سمایلی، بندر ماهشهر
عکس شماره ۴: انتقال وسایل به قایق برای رفتن به دریا، بندر ماهشهر
تصویر شماره ۵: درخت‌های حرا و پرندگان، خورسمایلی، بندر ماهشهر
تصویر شماره ۶: ماهیگیری با تور، ماهیگیر در حال تور انداختن، بندر ماهشهر
ماهیگیر لبه قایق می‌نشیند، جاشو تور را کم‌کم باز می‌کند و به دریا می‌اندازند، قایق حرکت می‌کند تا تمام تور کامل در دریا انداخته شود. در سفر ما ماهیگیر تور را دو بار به دریا انداخت یک بار در ابتدای کار یعنی ساعات ابتدایی بعد از ظهر و پس از چند ساعت آن را جمع کرد و ماهی‌ها را از تور جمع‌آوری کرد. سپس برای بار دوم تور را به دریا انداخت که در حوالی غروب بود، بعد از آن لنگر زده و شب را در دریا توقف کردیم و ماندیم. در ساعات ابتدایی صبح در حالی که نور روز چشم‌انداز زیبایی می‌آفرید، توری را که شب قبل انداخته بودیم، ماهیگیر به روش متفاوتی که در ادامه، خواهیم دید جمع کرد.
تصویر شماره ۷: در حال کمک کردن به ماهیگیر برای پهن کردن تور، بندر ماهشهر
تصویر شماره ۸: ماهیگیر به مرور تور را جمع می‌کند، بندر ماهشهر
ماهیگیر به حالت ایستاده تور را به درون قایق می‌کشد و ماهی‌ها را جدا می‌کند. ماهی‌ها را به سبدی منتقل می‌کند و بعد آن را به جعبه‌ای درون قایق می‌ریزند.
تصویر شماره ۹: در حال جمع آوری تور و استراحت همراهان، بندر ماهشهر
تصویر شماره ۱۰: خفاش ماهی، صید ناخواسته، بندر ماهشهر
تصویر شماره ۱۱: در حال جدا کرد خرچنگ از تور، بندر ماهشهر
تصویر شماره ۱۲: ماهیگیر ماهی غیر خوراکی را آزاد می‌کند و به دریا برمی‌گرداند، بندر ماهشهر
تصویر شماره ۱۳: صید ناخواسته، کوسه، بندر ماهشهر
کوسه از آبزیانی است که در این منطقه مصرف خوراکی ندارد ولی به‌طور ناخواسته کوسه‌های کوچک به تور می‌افتند. این اتفاق زحمتی برای ماهیگیر ایجاد می‌کند، زیرا آزاد کردن کوسه‌ها خطرناک است و ممکن است شما را گاز بگیرند. ماهیگیر پایین تنه کوسه را می‌گیرد و سر آن را به لبه قایق می‌زند، کوسه از حال می‌رود و در این فرصت او را آزاد کرده و به دریا می‌اندازد. با اینکه می‌شود کوسه را درون تور رها کرد تا به حال خود بماند و جان بدهد ولی ماهیگیر بدون دخالت یا اظهار نظر ما هر بار با جدیتی که نشان می‌داد بخشی از روال کاری اوست، زحمت آزاد کردن کوسه‌ها را به خود می‌داد و آن‌ها را رها می‌کرد.
تصویر شماره ۱۴: ماهیگیر در حال بیهوش کردن کوسه برای آزاد کرد آن، بندر ماهشهر
تصویر شماره ۱۵: کوسه آزاد شده درون دریا ابتدا مکثی در آب کرده و به سرعت از محل دور می‌شود، بندر ماهشهر
تصویر شماره ۱۶: صید ناخواسته، جلبک، بندر ماهشهر
ماهیگیری با تور یکی از روش‌هایی است که عواقب زیست‌محیطی بسیاری دارد. این شیوه از ماهیگیری باعث تحمیل فشارهای زیادی به زیست بوم منطقه می‌شود. صیدهای ناخواسته باعث از بین رفتن پوشش گیاهی دریا، از بین رفتن ماهی‌ها و گونه‌های آبزی در معرض خطر می‌گردد. در نتیجه گیر کردن جلبک‌ها در تور گاهی چنان تور ما سنگین می‌شد که بالا کشیدن آن بسیار دشوار بود. در بسیاری از جاهای جهان نسبت به ماهیگیری با تور حساسیت‌هایی بوجود آمده و روش‌های جایگزینی ایجاد شده است. یکی از این روش ها در بندر ماهشهر “بندیله” نام دارد که در ادامه با آن آشنا خواهیم شد.
تصویر شماره ۱۷: ماهیگیر در حال آماده کردن بندیله، بندر ماهشهر
تصویر شماره ۱۸: طعمه زدن به بندیله، بندر ماهشهر
تصویر شماره ۱۹: شکل گرافیکی استفاده از بندیله برای ماهیگیری
بندیله یا قلاب بندیله، نوعی ابزار ماهیگیری است که از قدیم استفاده از آن در بندرماهشهر مرسوم بوده است. بندیله، یک بند خیلی بزرگ می‌باشد که در دو طرف آن انشعاب‌هایی وجود دارد و به هر انشعاب یک قلاب وصل است. ماهیگیر با فواصلی به این بند وسایلی وصل می‌کند که بر روی آب شناور بماند و در نتیجه آن، مسیر بندیله در آب مشخص باشد و باعث تداخل کاری با دیگر ماهیگیران یا رفتن قایق‌ها و شناوران به آن مسیر نشود. مسیریابی ماهیگیران خود موضوع بسیار قابل توجه‌ای است که مجالی مجزا را می‌طلبد. نکته جالب توجه دیگر استفاده از مواد بازیافتی مانند بطری‌ها برای استفاده به‌عنوان نشان شناور بود که ایجاد زباله را کاهش می‌دهد. روش ماهیگیری بندیله باعث می‌شود که از صیدهای ناخواسته مانند گیاهان، عروس‌های دریایی و … تا حد زیادی جلوگیری شود.
تصویر شماره ۲۰: ماهیگیرها در دریا به همدیگر سر می‌زنند، بندر ماهشهر
تصویر شماره ۲۱: ارتباط کاری ماهیگیرها، بندر ماهشهر
در طول سفر قایق‌های ماهیگیری با همدیگر ارتباط مداوم داشتند و از وضعیت دریا، آب و هوا، صید، نواحی مختلف دریا و موارد گوناگون همدیگر را مطلع می‌ساختند. همچنین در هنگام لنگر انداختن، به قایق هم می‌رفتند و چای و نوشیدنی می‌خوردند، گفتگو و شوخی می‌کردند و این رابطه صمیمانه فشار کار را کاهش می‌داد. در تصویر شماره ۲۱ یکی از قایق‌ها را می‌بینید که به سمت ما آمد و کمی بنزین از ما گرفت. کمک کردن در دریا چیزی متداولی است و به‌طور کل زنجیره‌ای از ارتباطات انسانی درون دریا وجود دارد که ماهیت خاص خود را داشته و معناهای مشخصی را می‌سازند.
تصویر شماره ۲۲: پرنده‌ای در حال شکار ماهی، بندر ماهشهر
در هنگام کار پرنده‌های زیادی اطراف قایق‌ها جمع می‌شوند. پرنده‌ها از آب ماهی می‌گیرند و همچنین ماهیگیرها به آن‌ها غذا می‌دهند. این ارتباط بین ماهیگیرها و پرنده‌ها پیوسته و مداوم است. در ادامه خواهیم دید که پرنده‌ها چطور از صید ماهیگیرها استفاده می‌کنند.
تصویر شماره ۲۳: طلوع خورشید در جزر دریا، بندر ماهشهر
تصویر شماره ۲۴: طلوع خورشید در جزر دریا، بندر ماهشهر
بندرماهشهر یکی از بزرگترین مناطق جزر و مدی دریایی می‌باشد. چیزی که در تصویر مشاهده می‌کنید، کمتر اثری از آب در آن دیده می‌شود. اما شب تا قبل از خواب ما در میان دریای پر از آبی بودیم که بخاطر طوفان مواج هم شده بود و خطر غرق شدن ما را به‌همراه داشت. در تصور شماره ۲۴ می‌توانید گوشه قایق و لنگر آن را ببینید ولی از آب خبری نیست. این ویژگی زیست‌محیطی امکاناتی را برای ماهیگرهای منطقه فراهم کرده و آن‌ها با شناخت آن روش‌هایی برای ماهیگیری ایجاد کرده‌اند.
تصویر شماره ۲۵: ماهیگیر در حال جمع کردن تور، بندر ماهشهر
توری را که دیشب ماهیگیر در میان حجم وسیع آب پهن کرده بود، صبح در میان خشکی جمع می‌کند. این اتفاق به‌همراه طلوع طلایی خورشید و بازتابش بر روی بستر خیس و درخشان دریا حیرت انگیز بود. البته ماهیگیر باید صبح زود هنگام طلوع بیدار شود و شروع به کار کند وگرنه پیش از او عده‌ای دست به کار خواهند شد و این شریک‌های زیرک کسی نیستند جز پرندگان دریایی!
تصویر شماره ۲۶: پرندگان در بالای سر ماهیگیر، بندر ماهشهر
پرندگان نیز به اندازه ماهیگیرهای بومی روش‌های گوناگونی برای صید ماهی آموخته‌اند. آن‌ها در بالای سر ماهیگیر منتظر فرصتی برای بردن ماهی‌هایی هستند که در تور افتاده‌اند.
تصویر شماره ۲۷: ماهیگیر ماهی‌های جمع شده را درون گونی می‌ریزد، بندر ماهشهر
تصویر شماره ۲۸: ماهیگیر در حال بازگشت، بندر ماهشهر
اگر کار جمع کردن ماهی‌ها در نبود آب آغاز شد، در هنگام پایان کار آب شروع به بالا آمدن کرده و دیده می‌شود که تمام وسعت منطقه‌ای که خشک به نظر می‌رسید، چطور دوباره مملو از آب گشته است. این سفر هیجان‌انگیز با رویدادهای شگفت‌انگیزی همراه بود که تجربه‌ای متفاوت از زیستن را ایجاد می‌کرد. اگر در طول زندگی خود در محیطی زندگی می‌کنیم که سراسر اطراف ما خشکی زمین است، زندگی کردن و حضور داشتن در محلی که تمام اطراف‌تان را آب فراگرفته است به‌کلی متفاوت خواهد بود. به‌ویژه وقتی این تفاوت با نوع نور، نوع هوا، نوع صداها و انواع دیگر ادراکات و احساسات درهم آمیخته می‌شود.