چکیده
امروزه شناخت فضاهای یک شهر و طراحی صحیح آن راهی است به سوی سلامت مردم آن اجتماع. یکی از فضاهای مهم، فضاهای باز شهری و مدنظر این مقاله خیابان است که به عنوان فضایی شناخته‌نشده ولی با پتانسیل‌های بسیار، مورد بحث طراحان شهری، معماران و منتقدان رفتارهای اجتماعی است.
نوشته‌های مرتبط
کلیدواژگان: شهر، فضای باز شهری، خیابان، معابر، معلولان، حضور
یافته‌ها
خیابان‌ها چارچوب و بدنه و ساختار اصلی فرم هر شهر را تشکیل می‌دهند.خیابان‌ها درحقیقت جزئی از فضاهای عمومی شهر هستند که با ایجاد ارتباط بین بخش‌ها و فعالیت‌های مختلف یک شهر،همانند شریان‌ها در بدن، آن را زنده و پویا نگه می‌دارند. به عبارتی خیابان‌ها محل اتصال و ارتباط فضاها و فعالیت‌های شهری به یکدیگرند.نمونۀ واقعی زندگی ساکنین یک شهر اعم از فعالیت‌های عمومی و خصوصی در خیابان‌های آن وجود دارد. همین فعالیت‌ها است که همواره با هر چیز دیگری که نمایانگر ارزش‌های ساکنین یک شهر باشد سرانجام در کالبد شهر انعکاس پیدا خواهد کرد.با این دید لزوم بررسی مناسب سازی خیابان به عنوان یکی از فضاهای عمومی شهری برای ساکنان آن و بخصوص معلولان ضروری به نظر می‌رسد. «فضاهای باز شهری» و از بین آنها «خیابان» بخشی تاثیرگذار از محیط‌های شهری هستند که به دلیل اهمیت شان بر «نظام اجتماعی سکونت شهری»، تصمیم گیری در خصوص آنها یکی از دغدغه‌های اصلی برنامه‌ریزان و طراحان شهری است. فضاهای شهری، فضاهای زندگی اجتماعی شهروندان است و باید قابلیت استفاده برای تمامی گروه‌های اجتماعی، سنی و جسمی جامعه را داشته باشد. افراد معلول و کم توان یکی از گروه‌هایی هستند که در جوامع از دیرباز وجود داشته و یک ضرورت در طراحی شهرها محسوب شده که نیاز بیشتری را به حمایت اجتماعی دارند. نگاه فرودستانه به معلولین باعث شده تا این افراد هر روز در زندگی اجتماعی و مدنی خود در جامعه روز به روز گوشه گیر و ناتوان شوند، لذا توجه به مقوله معلولین و مناسب سازی فضاهای عمومی و باز شهری جهت برخورداری از امکانات شهری، از الزامات طراحی در شهرهاست که توجه معماران، برنامه ریزان و طراحان شهری را به ویژه در کارا‌تر کردن شهرها می‌طلبد. به علاوه شهرها به واسطه رشد و توسعه روز افزون خود، باید در بر آوردن نیازهای شهروندان مناسب‌سازی شده تا بتوانند زیرساخت‌های لازم برای افراد مختلف را تامین کنند چرا که فراهم نبودن زیرساخت‌های لازم برای افراد معلول و کم توان جسمی و حرکتی، دسترسی آنان به امکانات شهری را با مشکل روبه رو می‌سازد. مناسب‌سازی محیط به معنای فراهم ساختن مجموعه شرایط کاهش محرومیت‌ها و آسیب‌ها و نهایتاً تأمین آسایش حرکتی و اجتماعی معلولین، به طوری که معلولین قادر باشند آزادانه و بدون احساس خطر از محیط پیرامون خود، اعم از اماکن عمومی، معابر و محیط شهری استفاده کرده و از تسهیلات خدماتی با حفظ استقلال فردی خود بهره‌مند شوند. امروز در برخی شهرها، اقداماتی جهت مناسب‌سازی فضاهای شهری برای معلولین انجام گرفته است که متاسفانه به دلیل عدم یکپارچگی کافی کارایی مناسبی ندارند و اجرای اقداماتی که تا به امروز انجام شده نیز از ابزارهای کنترلی و نظارتی لازم برخوردار نبوده است. وجود تعداد زیاد معلولین در شهرها و همچنین محدودیت‌های حرکتی آنها در شهر مسئله‌ای است که دقت در الزام مناسب سازی محیط‌های شهری را برای افراد معلول در نظر باید گرفت. یکی از مشکلات کلیدی معلولین در شهرها را عبور و مرور و تردد آنها است ایجاد تداوم در مسیر حرکتی از نظر نوع وسایل نقلیه، نوع سفر و ایجاد امکانات لازم برای استفاده بهتر و راحت از وسایل حمل و نقل عمومی از الزامات اولیه طراحی در این حوزه است.امروز در شهرها؛ معلولین به دلیل وجود موانع زیاد حرکتی، امکان دسترسی و تحرک لازم برای استفاده از امکانات و خدمات شهری را ندارند و سازگار ساختن محیط شهری با نیازهای معلولین، در واقع بازگرداندن آنها به اجتماع، زندگی و فعالیت است. مناسب سازی معابر عمومی و اداری برای سهولت در رفت و آمد معلولان در تمام جوامع ضروری است و به پویایی این قشر کمک می‌کند .معلولان به عنوان افرادی که از یک حقوق شهروندی خاص برخورداند نمی‌توانند با خیال راحت و بدون مشکل در خیابان‌ها ، معابر و ساختمان‌ها تردد داشته باشند. طبق آمار جهان ۱۰ در صد از کل جمعیت معلول می‌باشند که حدود ۶۵۰ میلیون نفر را شامل می‌شود ویا به عبارتی دیگر از هر ۱۰ کودکی که در جهان به دنیا می‌آید یک نفر معلول متولد می‌شود. در ایران ۴/۲ جمعیت کل کشور معلول شدید می‌باشند.(مرکز آمار ایران به نقل از سایت آمار) به نظر می‌رسد در فضای شهری موجود مناسب‌سازی فضاها برای تردد معلولان پیشرفت قابل توجهی نداشته و به دنبال این کم‌توجهی، شاهد هستیم که معلولان در شهرها در زمان حضور در خیابان‌ها، معابردچار مشکلات جدی هستند و حتی در بسیاری از موارد برای تردد نیازمند کمک دیگران می‌باشند. مناسب‌سازی فضاهای باز شهری بخصوص خیابان و معابر برای معلولین به عنوان یک نیاز ضروری جامعه باید به صورت جدی انجام گیرد.کلانشهرهایی مانند کرج و تهران و….علی‌رغم رشد و توسعه شهری از نظر مناسب‌سازی محیطی برای افراد با نیازهای خاص هنوز در مراحل اولیه هستند. فراهم نبودن زیرساخت‌های لازم برای افراد معلول و کم‌توان جسمی و حرکتی، دسترسی آنان به امکانات شهری را با مشکل مواجه کرده است. شبکه معابر سواره و پیاده از جمله مواردی است که با مناسب‌سازی آنها و قرار دادن تجهیزات و وسایل لازم می‌توان بسیاری از مشکلات و موانع حرکتی معلولین و کم‌توانان جسمی و حرکتی را مرتفع نمود. محیط‌های شهری، فضای زندگی روزمره شهروندان است و باید توانایی پذیرش کلیه افراد و تأمین خدمات رفاهی مربوط به آنها را داشته باشد. مشکلات معلولان برای دسترسی به خیابان و معابر عمومی زیاد می‌باشد. در این مقاله کوتاه به چند مورد آن اشاره می‌شود.
- عرض کم خیابان‌ها بخصوص در مورد پیاده‌روها که محل اصلی عبور و مرور معلولان می‌باشند.
- عدم وجود خط‌کشی عابر پیاده
- پیوستگی جدول به پیاه‌رو و جوی آب
- نامناسب بودن پل
- پستی‌وبلندی در کف‌سازی.
- مشخص نبودن حریم پیاده‌رو و…..
معلولیت پدیده‌ای است اجتماعی و بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی بشری است، به گونه‌ای که هر انسانی در طول حیات خود به علل مختلف مثل بیماری و حوادث و یا با رسیدن به دوران سالمندی آن را تجربه خواهد کرد. ناهمواری‌های فراوان در سطح شهر خصوصا پیاده‌روها، پله‌های فراوان و پشت سر هم در اماکن عمومی، حفره‌هایی که به‌منظور کابل‌کشی و … حفاری شده و برای پر کردن آنها اقدامی صورت نگرفته، داربست‌های فلزی که به‌منظور ساخت‌و‌ساز در پیاده‌رو نصب شده، جوی‌های آبی که در فواصل زیادی پل دارند و بسیاری از موارد دیگر، از بزرگ‌ترین معضلات تردد معلولان محسوب می‌شوند. برای تحقق مناسب‌سازی فضای عمومی خیابان و معابر می‌توان به چند مورد اشاره کرد:
- خط‌کشی و جدول گزاری معابر در سطح شهر متناسب به نوع معلولیت، برگزاری جلسات هم‌اندیشی با معلولان برای استفاده هر چه بیشتر از نظرات و خواسته‌های آنان در انجام پروژه‌های در سطح محلات و حتی در سطح شهر.
- روشنایی سطح معابر و محلات و فضاهای تفریحی شهری.
- اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی مناسب از طریق هماهنگی با سایر دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط.
- روان‌سازی شبکه عبور و مرور از قبیل احداث بهسازی و ساماندهی پیاده‌روها و زیرساخت‌های عبور و مرور، طراحی و اصلاح هندسی معابر و تقاطع‌های موجود، طراحی و احداث رمپ و لوپ و …
نتیجه‌گیری
یکی از اهداف جامعه این است که معلولان را از ایزوله بودن و انزوا خارج کند و شرط اصلی برآورده شدن این هدف، سهولت در تردد در شهر است. پس نیاز اصلی ما تردد آسان و سهل در محیط‌های شهری است. یک فرد دارای معلولیت باید بتواند برای خرید روزانه خود از خانه خارج شود و بتواند کارهای روزمره‌اش را بدون دردسر انجام دهد. در حالیکه استاندارد نبود فضای باز شهری مانند خیابان باعث می‌شود که افراد دارای معلولیت، به افرادی منزوی و خانه‌نشین تبدیل شوند و از طبیعی‌ترین حقوق شهروندی، محروم شوند. خیابان در معنای امروزی به مفهوم فضایی شهری و محملی برای فرآیندهای اجتماعی- مکانی تلقی می‌گردد. از این رو برنامه‌ریزی و طراحی در آنها حساسیت و ظرافت خاصی را طلب می‌نماید. معلولان به‌عنوان شهروندان جامعه دارای حق‌وحقوقی هستند که باید به آنها توجه گردد. برای مناسب‌سازی محیط‌های شهری برای معلولان ابتدا بایست یکپارچگی و انسجام لازم در برنامه‌ریزی، اجرا، بهره‌برداری، نظارت و کنترل ضوابط و مقررات مناسب‌سازی بین سازمان‌ها و دستگاه‌های مسئول به وجود بیاید. همچنین از دیگر سو باید بهینه‌سازی و توسعه سازوکارها و ابزارهای نظارت و کنترل ازجمله تغییر در فرم‌های پروانه‌های ساختمانی، طراحی فرم‌ها و چک‌لیست‌های مناسب برای واحدهای اجرایی، بهینه‌سازی ضوابط و مقررات ملاک عمل نیز صورت پذیرد. و در نهایت اینکه مناسب‌سازی محیطی حق همه شهروندان بوده و نیازمند رویکردی جامع‌نگر و الزام‌آور به این مقوله می‌باشد. ایجاد بسترهای فضایی و کالبدی مناسب جهت استفاده همه اقشار جامعه از خدمات و امکانات عمومی، به منظور تحرک و جابجایی بهتر و دسترسی آسان‌تر در سطح شهر بسیار حائز اهمیت است.