بازنمایی هویت فرهنگی در فضای باز شهری: نمونه موردی خیابان دارابی محله جوادیه تهران (بخش ۱)

چکیده

استفاده انسان از مکان برای بیان احساس مکانی یا هویت‌پذیری در سطوح محلی، منطقه‌ای، ملی، و جهانی مؤثر است. انسان با فرهنگ خود در شکل‌پذیری و نقش‌یابی مکان‌ها تأثیرگذار است. فرهنگ‌های گوناگون مکان‌های خاص خود را می‌سازند و کارکردهایی متناسب به آن می‌بخشند. ویژگی‌های فرهنگی جامعه همچون روحی در کالبد مکان نفوذ می‌کند، در آن تجلی می‌یابد و خود را در بستر مکانی و فضایی نمایان می‌سازد. در بین عناصر شهری، خیابان‌ها از مهم‌ترین عناصر هویت بخش شهر به شمار می‌روند. ‌روش تحقیق مقاله حاضر به صورت توصیفی‌- تحلیلی و روش جمع آوری اطلاعات به صورت میدانی- اسنادی می‌باشد که به عنوان نمونه یک خیابان از محله جوادیه تهران( خیابان دارابی) مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل، حاکی از این است که این خیابان دچار مشکل تضاد هویتی بین فضاهای سنتی و مدرن در روند رشد و تحول خود می‌باشد و ضرورت توجه به نشانه‌شناسی شهری برای بازنمایی مؤلفه‌های هویت فرهنگی در این محله ضروری به نظر می‌رسد که در ارتقای کالبدی- فضایی ارزش‌های شهری و فرهنگ محله بسیار قابل توجه می‌باشد.

• واژگان کلیدی: خیابان;فضای عمومی; فضای شهری; هویت فرهنگی

مقدمه و طرح مسأله

شهر جایی است که تعاملات شهری در آن به وقوع می‌پیوندد و مردم حس شهروندی نسبت به شهر خود دارا می‌باشند. بعبارتی آنچه شهر را می‌سازد ساختمانهای عظیم و پارکها نیستند ؛ بلکه مردم خود شهر با تمام سلایق و ویژگیهای منحصر بفرد مخصوص خودشان و در حقیقت هویت شهری و شهروندی آنها می‌باشد. خیابان به‌عنوان یک شریان ارتباطی زیر بنایی‌ترین عنصر در ساختار کالبدی هر مجموعۀ زیستی به شمار می‌آید. در شهرسازی ایران خیابان تنها به عنوان محلی برای عبور و مرور وسایل نقلیه نیست بلکه فعالیت‌های عمومی، پیاده‌روهای شلوغ و پرجنب‌وجوش، تبلیغات محیطی، سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی، کافه‌ها و غرفه‌ها، فضاهای مکث و فرصت‌های بسیار دیگری در خیابان کامل وجود دارد که با یک برنامه‌ریزی صحیح می‌توان از آنها حداکثر بهره‌برداری را کرد.خیابان‌های کامل می‌‌توانند نبض اقتصادی شهر باشند و اگر درست اجرا و بهره‌برداری شوند، می‌توانند در بحث هویت فرهنگی و مکانی محله نقش بسیارموثری داشته باشند.

یافته‌های تحقیق

• تعاریف
• هویت فرهنگی

منظور از هویت،‌ احساس تعلق به مجموعه‌ای مادی و معنوی است که عناصر آن از قبل شکل گرفته اند. هویت را فرایند پاسخگویی آگاهانه فرد،‌ قوم یا ملتی به پرسش هایی از حال حاضر و گذشته خود نیز می‌توان تعریف کرد(آزاد؛۱۳۹۳).

هویت یک سازه چندوجهی است که نحوه درک افراد از خود و نحوه درک آنها توسط دیگران را شکل می‌دهد.این شامل ترکیبی از ویژگی‌های شخصی، وابستگی‌های اجتماعی و زمینه‌های فرهنگی است که به طور جمعی احساس فرد از خود را شکل می‌دهند. هویت در هسته خود شامل مجموعه‌ای از خاطرات، تجربیات، روابط و ارزش‌هاست که به فرد در درک خود کمک می‌کند.این هویت شخصی می‌تواند شامل جنبه‌هایی مانند ویژگی‌های شخصیتی، دستاوردها، جنسیت، قومیت، ملیت و موقعیت اجتماعی باشد.

هویت فرهنگی به‌عنوان یک سازه پیچیده و در حال تحول، شامل ابعاد اجتماعی، ذهنی، تاریخی، نمادین و جهانی است که به فرد و گروه‌های اجتماعی امکان می‌دهد تا با درک عمیق و جامع‌تری از خود و موقعیت‌های فرهنگی‌شان در دنیای متنوع و در حال تغییر امروزی مواجه شوند. بدین ترتیب منظور از هویت فرهنگی، مجموعه‌ای از مولفه‌های فرهنگی هستند که به یک فرد یا به یک گروه، «شخصیت» می‌دهند و به عبارت دیگر او را از سایر افراد یا گروه‌ها «متمایز» می‌کنند تا از این راه وی بتواند وارد روابط میان کنشی با خود و دیگران شود و به عبارتی بتواند مسئولیت و توانایی «موجودیت» فیزیکی و ذهنی خود در نظامی که در آن حضور دارد را بر عهده بگیرد.(همان، ۲۴۰)

• هویت مکانی

هویت مکانی یکی از ابعاد هویت فردی است که در رابطه با محیط کالبدی پیرامون او شکل میگیرد و مولفه‌های طراحی محیطی در ایجاد آن نقش اساسی ایفا میکنند. نوربرگ شــولتس مطالعــه مــکان را مطالعــه رویدادهــا و حوادثــی کــه در آن اتفــاق مــی‌افتد، می‌دانــد و معتقد اســت کــه مجموعــه‌ای از رخدادهــا، شــکلها، رنگهــا و بافتهــا، شــخصیت یــک مــکان یــا هویــت آن را شــکل می‌دهــد. او ارتباطی بین معماری، مکان و هویت فرهنگی برقرار می‌کند و معتقد است تجربه مکان تجربه معنای مکان است (شولتس،۱۳۸۶).

• فضای عمومی

طبق تعریف یونسکو فضای عمومی، فضای باز و در دسترسی است که همه افراد صرف نظر از جنسیت و نژاد و سن و اعتقادات و سطح اقتصادی و اجتماعیشان می‌توانند از آن استفاده کنند(ویکی پدیا). در قرن بیستم میادین شهری تهران و شهرهای برزگ ایران مانند میدان بهارستان در مقابل مجلس همواره فضاهای مبارزات سیاسی بودند. هرکس که این فضاها را کنترل می‌کرد ، شهر و جامعه را نیز تحت کنترل داشت. اگر چه پادشاهان از آن میادین به عنوان فضایی برای نمایش قدرتشان استفاده می‌کردند اما گروه‌های انقلابی نیز آنها را برای گردهمایی و مکانهایی برای اعتراض و تحت چالش قرار دادن حکام بکار می‌گرفتند. دو انقلاب مهمی که  تاریخ نوین ایران را شکل داده است؛ هر دو در فضاهای عمومی به‌وقوع پیوسته‌اند. بدین معنا پیوند محکمی بین جنبشهای اجتماعی و فضاهای عمومی شهر برقرار بوده است. در دوران مدرن ، یکپارچگی عملکردی شهرهای باستانی به طور کامل محو شده است. هم اکنون فضاهای عمومی شهر تبدیل شده‌اند به فضاهای پس‌مانده که برای پارک خودرواستفاده می‌شوند یا در بهترین حالت دارای عملکرد محدودی مانند گردشگری یا خرده فروشی شده‌اند.( مدنی پور؛۱۳۹۱؛۲۴۳) با این حال می‌توان با اندکی شور و هیجان و آمیختگی فضاهای انسان ساخت و هویتمند، قدرت پیشین را به آنها بازگرداند.

• فضای شهری

فضای شهری ،مکان اصلی وقایع و حوادثی است که نقشی خلاق در پیوند امروز با دیروز دارند و گفت و گویی خلاق میان امروز با فردا را سامان می‌دهند. فضای شهری مکان آمد و شد میان گذشته، حال و آینده است. چهار عنصر اساسی این فضا را این گونه برشمرده‌اند الف: ساکنان یا عابران ب: عناصر انسان ساخت ج: روابط د: زمان (حبییی ومقصودی،۱۴۰۲).

• خیابان

خیابان نوعی گذرگاه ارتباط دهنده است که معمولا عرضی بیشتر از کوچه دارد و اغلب قسمتی از بافت شهری می‌باشد که محل تردد یا عبور وسایل نقلیه یا عابرین است. لذا خیابان یکی از عناصر کالبدی ثابت انسان ساخت در فضای شهری محسوب می‌شود. جیکوبز معتقد است “نشانه یک ناحیه شهری موفق آن است که فرد در خیابان‌های مملو از بیگانگان آن احساس امنیت فردی و اطمینان کند”(جیکوبز؛۱۴۰۳،۳۰). خیابان‌ها همیشه عرصه‌ای برای فعالیتها عمومی افراد محسوب می‌شدند. خیابن فضایی است که می‌توان “دیگری” را دید و حق انتخاب همفکری یا مخالفت با افکار را به شکل آشکاری بیان کرد. خیابان گونه‌ای از فضای عمومی است که بیشتر از هر مکان عمومی دیگری می‌تواند به افراد ساکن در محله احساس تعلق مکان و هویت مندی بدهد.

جوادیه

• تاریخچه مختصر

محله جوادیه یکی از مشهورترین محله‌های جنوب شهر تهران است و با قدمتی نزدیک به ۷۰ سال از محله‌های قدیمی تهران نیز به حساب می‌آید. جوادیه در گذشته زمین زراعی بوده و بر خلاف محله­هایی چون نازی­آباد، علی­آباد و یاخچی ­آباد روستا نبوده و همچنین مالک تمامی زمین­‌های جوادیه شخصی به نام جواد فردانش بوده است. فرآیند ساخته شدن جوادیه پس از جنگ جهانی دوم آغاز گردید و جوادیه جزء اولین محله­های مهاجرپذیر تهران بوده است. در واقع می­توان گفت احداث خط راه­ آهن توسط آلمانی­ها و پس از آن ساخت انبار گندم (سیلو)، سازمان چای و انبار کالا زمینه را برای کارگرنشین شدن جوادیه مهیا کرد. مهاجرانی که در جستجوی کار به تهران مهاجرت می­کردند با جذب شدن توسط صنایع تازه تاسیس تهران از جمله سیلو، کشتارگاه، راه‌آهن، چیت‌سازی، روغن نباتی و سازمان چای، قند و شکر و … ، در جوادیه ساکن شدند.
زمین­‌ها توسط جواد فردانش به مهاجران بخشیده شد و همانطور که گفته شد محله به همت شخص فردانش آباد گشته و امکانات رفاهی آن نیز در حد نیاز تامین گردید. به دلیل نظارت شخص فردانش بر قطعه ­بندی املاک و خیابان ­کشی، محله جوادیه دارای معابر شطرنجی است که دسترسی‌های محلی را به خوبی تامین می­‌کرده است.
از آنجایی که اطراف جوادیه خالی از سکنه و فاقد امنیت بوده ؛ افراد برای حفظ امنیت خود و خانواده‌­هایشان به صورت قومی و خویشاوندی در قسمت­‌های مختلف ساکن می­‌شدند تا مورد حمایت اقوام خود قرار گیرند. زمین­های جوادیه از شخص آقای فردانش خریداری شده و نحوۀ خیابان­‌بندی و محدوده‌­های خانه­‌ها توسط ایشان مشخص می­‌گردید.
محل اسکان هر قومیتی بر مبنای شغل آنان مشخص شده بود. برای مثال بسیاری از آق­ قلعه­‌ای­‌ها در اداره قند و شکر مشغول به کار بودند و به همین دلیل اطراف اداره قند و شکر را برای اسکان خود برگزیده بودند. آق ­قلعه­‌ای‌ها در انتهای بیست متری جوادیه ساکن بوده و یکی از کوچه­‌های این قسمت نیز به همین دلیل به نام آق­ قلعه نام­گذاری شده بود. انتهای ده متری اول محل اسکان زنجانی‌ها و سرابی‌ها بوده است زیرا بسیاری از این افراد کارگران کشتارگاه بوده­ و به دلیل نزدیکی به محل کار این مکان را برای استقرار برگزیده بودند. احداث بزرگراه نواب باعث شد تا قسمتی از جوادیه از آن جدا شود و در سمت غربی بزرگراه قرار گیرد (سایت اینترنتی انجمن محلی جوادیه).

ادامه دارد…