صحنه دستگیری و کشته شدن دیکتاتور لیبی، صحنه رقت انگیزی است: کالبدی خونین، بدنی که گویی هنوز چند لحظه پیش از روانه شدن به گورستان بازندگان تاریخ، امپراتوری فراموشی و دوزخ دیکتاتورها، چندان به این امر باور ندارد؛ بدنی که نمی تواند بپذیرد تحسین کنندگان اجباری دیروزش، وقتی «کتاب سبز» انقلابش را در دست می گرفت با فریادهای شادمانه خود برای او، حنجره های خویش را به درد می آوردند، به جلادان امروزش تبدیل شده اند که او را همچون زباله ای زیر کفش های خاک آلودشان لگد کوب می کننند. مردمی خشمگین از تحقیری چهل ساله که اینک به میدان می آیند تا دیکتاتور را زیر پاهایشان له کنند و جشن مستی آوری را در این واژگونی برای خود ترتیب دهند، گلوله هایی که به هوا شلیک می شود، آغوش هایی که برای یکدیگر گشوده شده و اشک هایی که بر گونه ها جاری می شوند، شادمانی ای که در میان خاک و بادهای داغ و مسموم بیابانی، رو به آسمان پر می کشند.
قذافی ظاهرا تا آخرین روزها هنوز فراموش نکرده بود، لباس های فاخر خود را بر تن کند و موهای سپید و پوسیده اش را به رنگ سیاه جوانی در بیاورد؛ چهره در هم تنیده و خرد شده دیکتاتور، به خمیر سست و گندیده ای شباهت داشت که روی آن با زغال کثیف و پررنگی چشم ها و سبیل و دهانی ترسیم کرده باشند، خمیری در حال زوال که حتی به تکه های فاسدش نیز رحم نمی شد: مشت و لگدها از همه جا فرود می آمدند و خون از همه جای کالبد جاری بود. و این همه نه فقط نشانه هایی فیزیکی بلکه نمادهایی شناختی بودند؛ نشانه هایی از دورانی که به پایان رسید، پرونده ای که پس از چهل شال مهر باطل بر آن خورد: دستمال کثیفی که به دور انداخته شد.
قذافی، زیر مشت و لگد مردمی که تحسینش می کردند خرد شد، تا سرنوشتی محتوم را نشان دهد و پرسشی بدیهی را بار دیگر با پاسخی بدیهی تر کامل کند: آیا می توانستیم انتظار داشته باشیم کسانی همچون قذافی امروز، نظیر صدام دیروز، در دادگاه هایی علنی و شفاف به محاکمه کشیده شوند تا تمامی جنایتکاران دیگری را که در این مسیر چهل ساله همراهی شان کرده بودند را به جهان معرفی کنند؟ آیا می توانستیم شاهد محاکمه و مجازاتی عادلانه برای همه دست اندرکاران این دوران سیاه دیکتاتوری باشیم؟ آیا لااقل قربانیان می توانستند از کوچکترین حق خود یعنی اینکه عزیزانشان در چه شرایطی، چرا و چگونه در چرخ و دنده های این ماشین مرگ و درد، قربانی شدند، برخوردار شوند؟ آیا می توانستیم انتظار داشته باشیم که قدرت های بزرگ و نیروهای نظامی «ناتو» کاری را جز آنچه کردند، در لیبی به انجام برسانند و یار سیاسی چهل ساله خود را پیش از آنکه بتواند کلمه ای از دوستان سیاسی اش و کمک هایی که در همه انتخابات به آنها کرده بود، زندان هایی که برای شکنجه مخالفان در اختیارشان گذاشته بود، ترورها و آدم ربایی هایی که برای آنها سازمان داده بود و … بر زبان براند؟ ایا می توانستیم انتظاری جر این داشته باشیم که همه حشم های فرو خورده مردم در نزدیک به نیم قرن جنایت، جز نثار این لاشه در هم شکسته شوند؟
نوشته‌های مرتبط
نمادگرایی این صحنه، مناسکی را به یاد می آورد: قربانی و انتظاری که از این مناسک می رود: دور کردن خطر و چشم زخم دیگران. قذافی، و امثال او، این «رئیس» های بزرگ قبیله ای و ملی، که امروز جهان عرب به سقوط، تحقیر و تخریب آنها عادت کرده است، در نهایت جز جنایتکاری پیش پا افتاده نبود که در بازی قدرت جهانی، افتخار نشستن بر راس یک «دولت ملی»، انتشار «دستور العملی برای انقلاب جهانی»، پوشیدن جامگان فاخر عربی یا نظامی ، فرماندهی ارتشی به ظاهر قدرتمند، پر کردن حساب های بانکی بی شماری در سراسر جهان، تحصیل فرزندان در بهترین دانشگاه های عالم، و… را به دست آورده بود و در برابر این همه، باید به وظیفه ای تعریف شده، یعنی انجام کارهای پست و کثیف پشت پرده ای که نباید توهم سیاست پاکیزه جهانی را به زیر سئوال می بردند، را تضمین می کرد.
قذافی کشته شد، و سران قدرت های بزرگ، این «پیروزی» را به خود و به مردمانشان تبریک گفتند و از نیروهای نظامی خود برای هدایت عملیات در این جهت تشکر کردند. اما آنچه روشن نشد و شاید هرگز روشن نشود، چیزی بسیار ساده تر است: چه کسی به جز این جنایتکار پیش پا افتاده و کمابیش دیوانه، باید پاسخگوی چهل سال دیکتاتوری او و پذیرش این دیکتاتوری به مثابه یم «دولت ملی» در نظام جهانی باشد؟ چه کسی یا کسانی، چه ایدئولوژی و چه فرایندهای سیاسی و اقتصادی و نظامی ای در جهان باید پاسخگوی میلیون ها انسانی باشند که در تمام این سال ها، به صورت های مختلف از قتل و شکنجه تا زندان و تبعید، فدای این جنایتکار شدند؟ و چه کسی می تواند به واقع به مردمانی که امروز در سراسر لیبی در میان ویرانه های شهرها و خرابه هایی که به نام کشور برایشان باقی مانده است و در مستی سقوط دیکتاتور، جشن و پایکوبی می کنند، ضمانت دهد که در نظام جهانی کنونی، پس از چهل سال درد و رنج، آینده ای اندکی بهتر در انتظارشان است؟
شاید زمانی که آن مشت و لگدها بر آن لاشه نیمه مرده فرود می آمدند، کسی نمی دانست که قذافی مدتها است مرده است و آنچه در زیر دست و پاهای آنها له می شود، توهمی است که نسبت به آینده ای بهتر در نظامی قبیله ای، فاسد و نظام اجتماعی تحقیر شده و در هم شکسته دارند. شاید می توانستیم آرزو کنیم، یا حتی تصور کنیم که حق با آنها است که لگدهای محکم تری را نثار این مرد دیوانه بیابانی می کنند و کاش می شد تصور کرد این لگدها و این خشونت کاملا قابل درک، در فردای کشوری چون لیبی به یک دموکراسی پایدار، به فرو نشستن و خشم و تنش های قومی و قبیله ای ، به بر پا شدن نظامی اجتماعی و عادلانه، به پیدایی انسان هایی بردبار و آزاد اندیش و با فرهنگ منجر شود. اما افسوس که تجربه جهانی که در آن زندگی می کنیم، دستکم در چند دهه گذشته و چندین و چند واقعه مشابه، قدرت این خوش بینی و توهم را از ما می گیرد و در برابر جشمانمان سراب را به کویری خشک و سوزان بدل می کند.
پرونده ی «تحولات خاور میانه» در انسان شناسی و فرهنگ
http://anthropology.ir/node/10253
پرونده «ناصر فکوهی» در انسان شناسی و فرهنگ
http://anthropology.ir/node/9132