در بخش ۱ به تعریف مفاهیم بنیادی موزه، موزه‌شناسی، موزه‌نگاری و نخستین موزه پرداختیم و در ادامه به مفاهیم بنیادی دیگر در این زمینه خواهیم پرداخت.
بنیانگذاران رشته موزه‌شناسی: زِبینِک. زد استرانِسکی[۲] یکی از چهره‌های کلیدی در دانش موزه‌شناسی است و نام او ارتباط تنگاتنگی با ظهور موزه‌شناسی به عنوان یک رشته دانشگاهی دارد. استرانِسکی در سال ۱۹۲۶ در جمهوری چک به دنیا آمد و در سال ۱۹۶۲ برای موزه موراویا در برنو و سپس در دانشگاه پورکینز (دانشگاه مازاریک کنونی) در برنو شروع به‌کار کرد و بیشتر دوران حرفه‌ای خود را در آنجا گذراند. به‌طورخاص او کسی بود که به ابتکار یان جیلینک[۳]، رئیس ICOM و مدیر موزه آنتروپوس در برنو، یک بخش موزه‌شناسی را در دانشگاه پورکینز تأسیس کرد. تأثیر موزه‌شناسی از برنو قابل‌توجه بود. استرانسکی یکی از اولین اعضای کمیته بین‌المللی موزه‌شناسی یا «[۴]ICOFOM» است که در سال ۱۹۷۷ تأسیس شد و او به یکی از تأثیرگذارترین اعضای آن بدل شد. شهرت بین‌المللی برنو به لطف افتتاح مدرسه تابستانی بین‌المللی موزه‌شناسی در سال ۱۹۸۷ که با همکاری یونسکو سازماندهی شد، بیشتر شد. این مدرسه موزه‌شناسان را از سراسر جهان جذب می‌کرد.
نوشته‌های مرتبط
نقش زِبینِک استرانِسکی در توسعه موزه‌شناسی قابل توجه بود، زیرا بیشتر فعالیت‌هایش بر ادغام این رشته در سیستم دانشگاهی در بسیاری‌از کشورهای اروپای‌شرقی آن زمان و ارائه موزه‌شناسی متمرکز بود. استرانسکی در طول زندگی حرفه‌ای خود، تلاش‌هایش را بر تعریف و گسترش مفاهیم به‌ویژه «موزهای و موزهای شدن» متمرکز کرد تا درک بهتری از ویژگی بسیار خاص موزه به‌عنوان وسیله‌ای برای نزدیک شدن مردم به واقعیت شکل بگیرد. به لطف ICOFOM، تدریس و همچنین مقالات متعدد، استرانِسکی بر نسل‌های آینده موزه‌شناسان نه‌تنها در اروپای‌شرقی، بلکه آلمان، اتریش، هلند، فرانسه و بسیاری از کشورهای آمریکای‌لاتین تأثیر گذاشت. در نوامبر سال ۲۰۱۵ در دانشگاه ریودوژانیرو به منظور تجلیل از او، کنفرانسی برگزار شد.[۵]
موزهای شدن[۶]
موزهای شدن با یک مرحله جداسازی یا وقفه ایجاد می‌شود؛ آثار یا هرچیز واقعی، از بافت اصلی خود جدا می‌شوند تا به عنوان یک مدرک، گویای واقعیتی باشند که پیش از این به آن تعلق داشته است و البته مطالعه شوند.
بدین‌ترتیب «اثر موزهای» دیگر یک شیء برای استفاده یا مبادله نیست، بلکه اینک مدرکی معتبر از واقعیت است که شاید بتوان گفت به‌نوعی حذف شده اما این حذف از واقعیت، تقریبا شکلی از جایگزینی است. اثری منفک از بافتی است که از آن گرفته شده که البته به طور بالقوه قابلیتی بیش‌از جایگزینی برای واقعیتی ندارد که قرار است مدرک آن باشد. این انتقال، به واسطه‌ی جدایی از محیط اصلی، به‌ناچار زمینه‌ساز فقدان برخی اطلاعات می‌شود،. این موضوع به وضوح در کاوش‌های باستان‌شناسی غیرقانونی که در آنها بافت آثار در‌حال حفاری کاملا گم شده، قابل‌مشاهده است. بههمیندلیل موزهای شدن، به‌عنوان یک فرآیند علمی، لزوما اقدامات ضروری موزه را در‌بر‌می‌گیرد:
- حفاظت و نگهداری (گزینش، اکتساب، مدیریت مجموعه، حفاظت و مرمت)
- پژوهش (شامل فهرست‌بندی و ارتباط )
- نمایشگاه، انتشارات، غیره
- فعالیت‌های گزینشی، جمع‌آوری و نمایش آثار موزهای
شاید به اختصار بتوان گفت در حالت ایده‌آل؛ موزه ای شدن، تصویری را ارائه می‌دهد که به‌مثابه جایگزینی است برای واقعیتی که این آثار از بین آنها انتخاب شده است. این جایگزینی پیچیده یا این سبک از واقعیت (که در موزه ساخته شده است) مفهوم موزهای بودن را دربردارد. به عبارت دیگر موزهای بودن، ویژگی خاصی است که واقعیت را مستند می‌کند، اما به هیچ‌وجه خودِ واقعیت نیست.[۷]
معماری[۸]
معماری؛ شیوه طراحی و روش ساخت‌وساز ساختمان‌ها و دیگر سازه‌های کالبدی است که دیگر رشته‌های طراحی در پیوند با آن مانند طراحی شهری، معماری‌منظر، طراحی داخلی و … طراحی محیط را به‌وجود می‌آورند. حال با توجه به تعریف فوق باید گفت «معماری موزه»؛ هنر طراحی و ساختن یک مکان به منظور ایجاد فضا برای کارکردهای موزهای به ویژه نمایش و ارائه، حفاظت و مرمت پیشگیرانه‌ی فعال، اقدامات حفاظتی، مطالعه، مدیریت، و جذب بازدیدکنندگان است.
از زمان تاسیس موزه‌ی مدرن در پایان قرن هجدهم و آغاز قرن نوزدهم، ساختمان‌های قدیمی به‌عنوان یک میراث کهن برای کارکردهای موزه تغییرکاربری دادند، بههمیندلیل شیوه‌خاصی از معماری رشد و گسترش یافت که البته هم‌راستا با نیازهای چنین‌مکانی ازجمله حفاظت و نگهداری، پژوهش و ارتباط مجموعه‌ها (ازطریق نمایشگاه‌های دائمی یا موقت) در ارتباط بود.[۹] از‌سوی‌دیگر بررسی آفرینش‌های معماری در عصر حاضر نشان می‌دهد حتی اگر اکثر معماران ملزومات برنامه‌ی موزه را نیز درنظر بگیرند، بسیاری از آنها همچنان اثری زیبا را به ابزاری عالی ترجیح می‌دهند.[۱۰]
مجموعه[۱۱]
در لغتنامه‌ی دهخدا در تعریف مجموعه چنین آمده است: «جمع‌شده وگردآمده و گردآورده و فراهم آمده». حال با توجه به این تعریف می‌توان گفت کلکسیون یا به طورکلی مجموعه؛ گروهی از اشیاء یا آثار ناملموس (مصنوعات، آثار هنری، نمونه‌ها، اسناد، مدارک و غیره) است که به‌طور خاص نگهداری می‌شود که از‌یک‌سو فرد یا یک مؤسسه، آنها را در محیط ایمن انتخاب، گردآوری، طبقه‌بندی کرده است و از آنها حفاظت و نگهداری می‌کند یا از‌سوی‌دیگر باتوجه به عمومی یا خصوصی بودن مجموعه، آنها را با عنوامین یا شیوه‌های مختلف نمایش می‌دهد[۱۲].
آموزش[۱۳]
در لغتنامه‌ی دهخدا آموزش چنین تعریف شده است: «اسم مصدر از آموختن، عمل آموختن و تعلیم معنی شده است.»
به طور کلی، آموزش به معنای تربیت و پیشرفت است که البته به ظرفیت‌های هر فرد با ایجاد بستر مناسب برای انجام این امر نیز بستگی دارد. حال با توجه به این تعریف می‌توان گفت آموزش موزه مجموعه‌ای از ارزش‌ها، مفاهیم، دانش و فعالیت‌ها به منظور تضمین رشد بازدیدکننده تعریف شود. زیرا آموزش؛ فرآیند فرهنگ‌پذیری است که بر شیوه‌های آموزش و پرورشی، توسعه، تکمیل و اکتساب دانش نوین متکی است.[۱۴]
شورای بین‌المللی موزه‌ها
شورای بین‌المللی موزه‌ها (ایکوم[۱۵]) با شعار « موزه‌ها مرز ندارند [ بلکه ] یک شبکه‌اند » تنها سازمان تخصصی موزهای و موزه‌داران در سطح جهانی است‌که به ارتقاء و محافظت از میراث‌های طبیعی و فرهنگی کنونی وگذشته و همچنین محسوس و نامحسوس، می‌پردازد. این سازمان مردم‌نهاد که در سال ۱۹۴۶ پایه‌گذاری شد تقریبا سی هزار عضو در ۱۳۷ کشور جهان دارد.
ایکوم که یک سازمان غیردولتی است، استانداردهای حرفه‌ای و اخلاقی را برای فعالیت‌های موزه وضع و اجرایی می‌کند. همچنین به‌عنوان انجمن کارشناسان، توصیه‌هایی را در مورد مسائل مربوط به میراث فرهنگی ارائه و ظرفیت‌سازی و دانش را ارتقاء می‌دهد. درواقع ایکوم صدای متخصصان موزه درعرصه بین‌المللی است که آگاهی فرهنگی عمومی را از طریق شبکه‌های جهانی و برنامه‌های همکاری افزایش می‌دهد.
از‌سوی‌دیگر باید به این موضوع توجه داشت که موزه در ایران پدیده‌ای نسبتا جدید است زیرا واژه‌ی «موزه» درپی سفرهای ناصرالدین‌شاه قاجار به اروپا وارد زبان فارسی شد. ناصرالدین‌شاه قاجار برای نگهداری جواهرات سلطنتی در مجموعه‌ی کاخ‌های گلستان بنایی ساخت که «تالار موزه» نام گرفت. (۱۲۹۶ ق) همان‌طور که در بالا ذکر شد، ایکوم در بسیاری از کشورهای جهان فعالیت دارد ازجمله در ایران. ایکوم به‌عنوان تنها نهاد موزهای وابسته به شورای بین‌المللی موزه‌ها در راستای اهداف خود وظایفی را برعهده دارد که در کشورهای مختلف با توجه به شرایط آن منطقه متفاوت است. اهداف ایکوم در ایران عبارتند‌از:
- فراهم کردن زمینه برای معرفی، اطلاع‌رسانی و افزایش آگاهی نسبت به موزه با توجه به مفهوم بین‌المللی موزه و معرفی موزه‌های ایران در سایر کشورها.
- ایجاد بستر مناسب برای ارتقاء، انتقال، بهر‌برداری وغیره از دانش مرتبط با موضوعات مربوط به موزه در سطح کشور
- فراهم کردن زمینه مناسب برای توسعه کمی و کیفی موزه‌های تخصصی، محلی، ملی، مستقل و… در سطح کشور و منطقه.
- حمایت از حقوق و منافع موزه‌ها، به‌کار‌گیری کارشناسان حرفه‌ای و تلاش برای آسیب‌شناسی و جلوگیری از تخریب موزه‌ها و محوطه‌های میراث فرهنگی.
- فراهم کردن زمینه مساعد برای همکاری متقابل مانند برگزاری نمایشگاه‌ها و کارگاه‌های مشترک، پژوهش و… در سطح ملی و بین‌المللی از طریق ارتباط با موسسات و انجمن‌های ملی و بین‌المللی مانند دانشگاه‌ها، مراکز و موسسات علمی و پژوهشی و موزهای، کمیته‌های ملی سایر کشورها، شورای بین المللی و موسسات بین‌المللی موزهای.
انواع موزه[۱۶]
در جهان موزه‌های متنوع و گوناگون با کارکردهای متفاوتی وجود دارد ازمجموعه‌های بزرگ در کلانشهرها تا موزه‌های کوچک که شامل یک یا چند مجموعه خاص می‌شود. این گروه موزه‌ی هنر، هنرهای‌زیبا، هنرکاربردی، صنایع‌دستی، باستان‌شناسی، مردم‌شناسی، قوم‌شناسی، تاریخ، تاریخ فرهنگی، تاریخ‌نظامی، علم، فناوری، موزه کودکان، نقشه، تاریخ طبیعی، سکه‌شناسی، گیاه‌شناسی، علوم طبیعی و تمبرشناسی و‌کاخ موزه‌ها و موزه‌ی مجازی را در برمی‌گیرد. در ادامه به‌برخی از این موزه‌ها اشاره می‌کنیم.
- موزه هنر[۱۷]
نهاد یا بنایی است که به نگهداری، نمایش و بررسی آثار هنری یا اشیاء عتیقه اختصاص دارد.[۱۸]
- موزه مجازی[۱۹]
موزه مجازی، مجموعه‌ای از تصاویر ضبط‌شده دیجیتال، فایل‌های صوتی، اسناد متنی و سایر داده‌های تاریخی، علمی یا فرهنگی است که از طریق رسانه‌های الکترونیکی قابل‌دسترسی است. موزه مجازی؛ اشیاء واقعی را در خود جای نمی‌دهد بنابراین فاقد ماندگاری و کیفیت منحصر‌به‌فرد است[۲۰].
معروف‌ترین موزه‌های جهان
از معروف‌ترین موزه‌های جهان می‌توان به موزه لوور[۲۱](پاریس)، موزه ارمیتاژ[۲۲] (سن‌پترزبورگ)، موزه بریتانیا[۲۳](لندن) اشاره کرد.
مهم‌ترین موزه‌های ایران می‌توان از موزه ایران‌باستان، موزه آذربایجان، موزه رضا عباسی، موزه آبگینه، موزه فرش، موسسه فرهنگی موزه‌های بنیاد شامل موزه زمان، موزه پول، کاخ‌موزه رامسر، موزه خودروهای تاریخی ایران، موزه هنرهای معاصر، کاخ‌موزه نیاوران و موزه اداری سفیر نام برد. البته باید به این موضوع مهم نیز اشاره کرد علاوه‌بر موزه‌های دولتی شاهد موزه‌های خصوصی در ایران هستیم که با همت افراد فرهنگ‌دوست راه‌اندازی و اداره می‌شوند.
منابع:
- رویین پاکباز/ دایره‌المعارف هنر سه جلدی/ چاپ اول انتشارات فرهنگ معاصر/ ۱۳۹۵
- محمد معین / فرهنگ شش‌جلدی معین/ چاپ اول انتشارات امیر کبیر/۱۳۵۱
- حسن عمید / فرهنگ دو جلدی عمید / انتشارات امیر کبیر / ۱۳۵۵
- مفاهیم کلیدی موزه‌شناسی (ترجمه‌ی نسخه‌ی اصلی از سایت ایکوم ایران)
https://www.icom-iran.com. Accessed FEB 30, 2024/ Available at URL: .Icom-iran
- لغت‌نامه دهخدا
Dehkhoda. Available at URL: https:// www.dehkhoda.ut.ac.ir.
Accessed FEB 25, 2024.
- دانشنامه بریتانیکا
Britannica. Available at URL: https://www.britannica.com
Accessed FEB 25, 2024.
- لغت‌نامه لاروس
Encyclopedie. Available at URL: larouss
https://www.larousse.fr/encyclopedie/divers/Larousse/128890
Accessed March 2, 2024.
[۱] Museology and museography
[۲] Zbynēk Z. Stránský
[۳] Jan Jelinek
[۴] International Council of Museums یا به اختصار (ICOM) تنها سازمان تخصصی موزهای و موزه‌داران در سطح جهانی است که به ارتقا و محافظت از میراث‌های طبیعی و فرهنگی کنونی و گذشته، محسوس و نامحسوس می‌پردازد.
[۵] منبع: https://icofom.mini.icom.museum
[۶] Musealia(اشیاءموزه) اشیاء منقول معتبری هستند که به عنوان شواهدی غیرقابل‌انکار، توسعه طبیعت و جامعه را نشان می‌دهند
[۷] مفاهیم کلیدی موزه‌شناسی؛ ص ۷۹
[۸] Architecture
[۹] مفاهیم کلیدی موزه‌شناسی؛ ص ۲۴
[۱۰] مفاهیم کلیدی موزه‌شناسی؛ ص ۲۹
[۱۱] Collection
[۱۲] مفاهیم کلیدی موزه‌شناسی؛ ص۳۰
[۱۳] Education
[۱۴] مفاهیم کلیدی موزه‌شناسی؛ ص ۴۰
[۱۵] ICOM) International Council of Museums)
[۱۶] Types of museums
[۱۷] Art Museum
[۱۸] دایره المعارف هنر، ص۱۴۲۶
[۱۹]Virtual Museum
[۲۰] بریتانیکا
[۲۱] Louvre Museum
[۲۲] State Hermitage Museum
[۲۳] British Museum