درآمدی بر فضای بی دفاع شهری

درآمدی بر فضای بی دفاع شهری، مرتضی قلیچ، حسن عماری، ۱۳۹۲، تهران، تیسا
یکی از اصلی ترین ویژگی های جوامع بشری، دگرگونی و رشد کمی و کیفی آنهاست. اگر تنها بتوان یک قانون کلی بر ای جوامع انسانی برشمرد، بدون شک پویایی و دینامیسم رشد و تغییرات اجتماعی و به تبع آن تغییرات زیستی و فضایی است که بخش عمده مباحث و نظریات علمی را به خود معطوف داشته است. در این میان گذر اجتماعات انسانی از زندگی پراکنده و روستانشینی به سوی شهرنشینی متمرکز که امروزه شکل غالب سکونت انسانی در همه جای جهان محسوب می شود، یکی از عمده ترین و جهانی ترین تغییراتی است که انکار آن حتی از عهده عقل سلیم نیز خارج است؛ بنابراین جهانی که ما در آن زندگی می کنیم جهان شهری است. این رشد سریع شهرنشینی و شهرگرایی تقریباً تمامی کشورهای جهان اعم از توسعه یافته و در حال توسعه را شامل شده و آن طورکه از آمارها برمی آید حدود ۶۵ درصد از کشورهای در حال توسعه در شهرها ساکنند. به علاوه بنابر گفته سازمان ملل متحد، آغاز سده بیست و یکم میلادی هم‌زمان است با تکوین انقلاب شهری نوینی در جهان. برای نخستین بار در تاریخ بشر، بیشی از نیمی از مردم دنیا در شهرها زندگی می‌کنند و تا سی سال آینده تعداد شهرنشینان جهان دو برابر روستانشینان خواهد شد. شهرها امروزه نقاط عطف توسعه اقتصادی و اجتماعی‌اند. شهرها به رغم تمام دستاوردهای تمدنی، انسانی و توسعه ای که داشته اند امروزه مملو از عدم تعادل های فضایی، اجتماعی و زیست محیطی هستند که تمام فعالیت های انسانی و کالبدی را تهدید می کند؛ به طور ی که می توان مدعی شد شهرها زادگاه مسائل اجتماعی هستند.
گسترش شهرها همواره با مسائل و مشکلاتی همراه بوده که برخی از آنها عبارتند از: تغییر در الگوی اشتغال، جابه جایی مکان زندگی افراد و پیامدهای آن، به هم خوردن ساختار محله ها و وارد کردن تنش بر زندگی مردم، تأثیرات زیبایی شناختی، تغییر در الگوی دسترسی مردم به امکانات، تأثیرات بهداشت، ایمنی و فراغت، افزایش جرم و جنایت، تفکیک و گسست اجتماعی، آسیب پذیری در برابر بلایای طبیعی، خطرهای زیست محیطی، تأثیر مخرب فضاها بر جرایم و بسیاری از آسیب ها و مشکلات دیگر.
یکی از مهم ترین مسائل شهری به ویژه در کلان شهرها، مسئله «جرم» و «نامنی» است. همه ساله هزاران تن قربانی خشونت ها ی پیدا و پنهان می شوند. تهدیدهای ناشی از دریافت و احساس ناامنی به وسیله اقشار مختلف اجتماعی به خصوص زنان، کودکان و سالمندان، در بسیاری از فضاهای شهری کشور ما امری انکارناپذیر است. محققان عرصه جرم شناسی و مطالعات شهری به این نتیجه رسیده اند که با تأثیر گذاردن بر محیط فیزیکی و موقعیت بزهکار و بزه دیده، با هدف دشوار یا سلب نمودن امکان وقوع جرم و کاستن از جاذبه ها ی محیطی بزهکاری می توان از آمار جرایم کاست.
امروزه خشونت و ترس از خشونت، به‌عنوان نگرانی‌ای فراگیر در تمام جوامع مطرح شده است. نفوذ خشونت در زندگی روزمره در بسیاری از کشورها و شهرها به یک واقعیت تبدیل شده است؛ چنان‌که با عناوین خشونت بومی، رایج و حتی رها شده توصیف می‌شود. در چنین شرایطی، سیاست‌های دستگاه‌های مبارزه با خشونت که اغلب به‌طور مستقیم بر مجرم تمرکز دارند، چندان موفقیت‌آمیز نبوده و این امر موجب توجه به ابعاد تأثیرگذار بر وقوع خشونت و عوامل زمینه‌ساز شده است. یکی از عوامل تأثیرگذار که در دهه‌های اخیر مورد توجه شهرسازان، جامعه‌شناسان و روانشناسان محیطی قرار گرفته است، فضاهای شهری و بالطبع فضاهای بی‌دفاع شهری هستند (زندگی در شهر بی دفاع، همشهری آنلاین). فضاهای بی دفاع شهری از جمله فضاهایی هستند که به دلیل ویژگی های کالبدی و اجتماعی، فرصت بزهکاری و خشونت در آنها بالاست. این فضاها محصول تعامل پیچیده ای هستند که فقدان موانع نمادین و واقعی، عدم تعریف حوزه ای مشخص و امکانات نظارتی اعم از نظارت طبیعی اجتماعی و فیزیکی، موجب شده میزان جرایم و آسیب های اجتماعی در آنها قابل توجه باشد. موضوع رابطه بین فضای شهری و کنش های اجتماعی مانند جرم و خشونت از موضوعات جدیدی هستند که خارج از اسلوبهای درون رشته ای بررسی می شوند.
وجود مناطق جرم خیز در سطح شهر تهران از مهم ترین نگرانی های مسئولان سیاسی و اجتماعی و نیز امنیتی است. نتایج یافته های علمی در شهر تهران نیز بیانگر آن است که برخی مشکلات اجتماعی نظیر اعتیاد، سرقت، جرایم جنسی، دختران فراری و تشکیل مراکز فساد در برخی مناطق بیشتر از مناطق دیگر است. وجود و گسترش فضاهای بی دفاع در شهر تهران عامل مهمی در پایین آوردن کیفیت زندگی است، این فضاها در شهر تهران به دلیل رشد و گسترش فیزیکی و جمعیتی از یک سو و فرسودگی و تخریب مناطق قدیمی، بسیار افزایش یافته است . همچنین تجربه جهانی نشان می دهد که علاوه بر اینکه در تهران مکان های شهری بهتری نساخته ایم بلکه مکانهای شهری ساخته شده را نیز از بین برده ایم، به همین جهت فضاهایی بی هویت و ناآشنای زیادی به وجود آمده که این فضاهای ناآشنا و بی هویت شهر به موازات رشد خود از یک سو میتواند خشونت را افزایش دهد و از سوی دیگر خشونت و ترس به نوبه خود موجب واکنشهای روانشناختی و رفتاری شهرنشینان از جمله تمایل به کناره گیری از زندگی شهری ، عدم اطمینان به دیگران، دوری جستن از مکانهای خاص، اخذ تدابیر حفاظتی، تغییر فعالیتهای روز مره و عدم مشارکت در اعمال جمعی شود که این امر نیز به نوبه خود فضاها را ناامن تر میسازد (فصلنامه دانش انتظامی – سال سیزدهم – شماره اول، ۲۰۲).
می توان فرآیند شکل‌گیری فضاهای بی‌دفاع شهری را به سه سطح کلان، میانی و خرد تقسیم کرد. سطح کلان، شامل فرایندهای ساختاری جامعه است، که از تاریخ آن جامعه و ارتباطات جهانی و فرایندهای منطقه‌ای و تناقضات ناشی از برخورد این مقولات، سرچشمه می‌گیرد و در این سطح مجموعه‌ای از علل اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و به طور کلی ساختاری در پیدایش آسیب‌های اجتماعی شهری و استفاده نامناسب از فضاهای شهری دخالت دارند. همچنین در سطح میانی نیز تحلیل پیدایش فضاهای بدون دفاع، با نهادها و سازمان‌ها و تصمیم‌گیری‌ها ارتباط می‌یابد و در این سطح تاثیر مهاجرت به شهر اهمیتی بیشتر از سایر عوامل دارد. سطح خرد نیز بیشتر علل کالبدی و فضایی در پیدایش فضای بدون دفاع مطرح می‌شوند، فرم فضا و کالبد عامل مهمی در جان بخشیدن به فضاهای بدون دفاع شهری است (رویکرد محله محوری به کم رنگ شدن فضای بی‌دفاع شهری کمک می‌کند، شهر خبر).
به طور کلی هر فضای شهری گاه می تواند از نظر عملکردی و کالبد ی نقشی متفاوت داشته باشد. مسئله این است که بعضی از فضاهای شهری به دلیل شرایط کالبدی خاص یا ویژگی های عملکردی در آن فضا، می توانند از عوامل زمینه ساز جرایم شهری باشند. درصورتی که از آن عملکردها شناخت پیدا کنیم، می توانیم با برنامه ریزی درست فضای شهری این نوع از جرایم را کاهش داده یا از بین ببریم و در ایجاد شرایط مطلوب مؤثر باشیم.
در این بین ارزیابی صحیح کارکرد، ساختار و آرایش فضای شهر ی به ویژه در شهرهای بزرگ مانند تهران و مناطق جرم خیز آن و ارائه الگو ی مناسب، می تواند عملکردهای عناصر شهری را روان و پویا کند و موجب آسایش و احساس امنیت شهروندان شود و در ایجاد یک محیط زیست سالم و زندگی مطلوب شهری خصوصاً برای سرمایه گذاری موردنظر برنامه ریزان شهری و اقتصادی بسیار مؤثر افتد. به علاوه فضاهای شهری به مثابه عنصری اساسی در تعاملات و ارتباطات انسانی هستند. لوئیس مامفورد باور داشت روابط مهم درجه اولی در شهرها برقرار هستند که به نوآوری های اجتماعی می انجامند. از نظر مامفورد، زندگی شهری، خلاقانه و تماشایی بوده و شهر محل تمدنی ست که در طول قرن ها نوآوری هایی بی شماری را خلق کرده است. او در جایی می گوید ” شهر، تئاتری از کنش های اجتماعی است.” تمامی کارکردهای شهری به دلیل اینکه باید در صحنه زندگی خیابان شهر صورت گیرند، به گستردگی تشدید می شوند. فضاهای شهری بدین ترتیب ساز و کارهای لازم برای نقش آفرینی نظارت‌های اجتماعی را نیز مهیا می‌کنند. از جمله عوامل مهم و مؤثر در حفظ و رعایت هنجارها در هر جامعه، نظارت‌های اجتماعی است. نظارت اجتماعی به مثابه ابزاری غیرمحسوس ولی قدرتمند مانع از هنجار شکنی‌ها است و این خود از ارکان اساسی در پایداری شالوده‌های اجتماعی است. اندیشمندان اجتماعی معتقدند قبل از برقراری نهاد‌های نظارتی یا کنترلی همچون نیروهای نظامی یا قضائی، جوامع بشری از طریق نظارت اجتماعی حفاظت می‌شده‌اند و سپس با رشد و گسترش جوامع و بویژه شهرنشینی و تعدد و تراکم کنش‌ها و تعاملات و تسهیلات جدید ارتباطی استقرار نهاد‌های خاص نظارتی اجتناب ناپذیر گردید. نظارت اجتماعی به معنی نظارت عامه مردم بر اعمال رفتار یکایک افراد یا نهاد‌های اجتماعی است. به تعبیر دیگر آنجا که حضور مردم بیشتر و مؤثرتر است، احتمال بروز ناهنجاری کاهش می‌یابد و این امر در خصوص طیفی از اعمال یا رفتار‌های پیش‌ پا افتاده و ساده مثل پوشش فردی تا جرم و جنایت پدید می‌آید.
همان طور که گفته شد شهرها و کلان شهرها اغلب دارای فضاهایی هستند که بدان ها فضای بی دفاع گفته می شو د که این فضاها عبارتند از : فضاهایی که مستعد وقوع جرم و ناهنجاری های اجتماعی هستند. شهروندان نیز تمایل چندانی برای استفاده از چنین فضاها یی ندارند . گاه میتوان مدعی شد که کاربری روشن و مشخصی برای آنها تعریف نشده است. کتاب حاضر به واکاوی و شرح بسط این فضاها پرداخته و تلاش کرده تا اسلوب رویکردهای میان رشته ای را رعایت کند؛ زیرا گرایش به حوزه های چند رشته ای به ویژه در عرصه مطالعات شهری روز به روز آشکارتر می شود .
حوزه های شهری با مفاهیمی مانند فضای شهری، فضای قابل دفاع و فضای بی دفاع تاکنون مورد علاقه رشته های مختلفی بوده است . هرکدام از این رشته ها با رهیافت معرفت شناختی و روش شناختی خاص خودشان بعدی از ابعاد پیچیده شهری را به صورت منفرد مطالعه کرده اند. به هر حال آنچه بیش از هر چیز واجد اهمیت است مطالعه هم زمانی و بین رشته ای حوزه های متنوع شهر از جمله فضاهای شهری است.
اهمیت پرداختن به این موضوع با توجه به بحران شهرنشینی در ایران محسوس تر خواهد بود. اغتشاش فضایی و کالبدی حاکم بر نظام توسعه شهری حاکی از این است که رهیافتی جامع برای سامان دهی فضاهای شهری وجود ندارد. حال آنکه روان شناسان و صاحب نظران علوم محیطی در پژوهش های خود اثر شکلی مظاهر ناهنجاری را بر ایجاد الگوها ی رفتاری آسیب زا به اثبات رسانده اند.
فصل اول کتاب به تعریف مفاهیم اساسی اختصاص دارد و مفاهیمی مانند فضا، مکان، فضای شهری، فضای قابل دفاع و نیز فضای بی دفاع از منظر علوم مختلف بررسی خواهند شد . در انتهای فصل نیز مصادیق، ویژگی ها و شاخص های کالبدی، روان شناختی و نیز جامعه شناختی فضاهای بی دفاع شهری و چگونگی شکل گیری این فضاها تبیین و تحلیل خواهند شد. بدیهی است در تعریف مفاهیم مذکور، رویکرد میان رشته ای لحاظ می شود.
فصل دوم به نظریه های جامعه شناختی و جغرافیایی مرتبط با فضاهای بی دفاع شهری اشاره دارد. به بیان یان کرایب نظریه ها هرگز قادر نیستند پاسخی نهایی درباره رویدادها ارائه دهند و هریک از آنها تنها می توانند در روشن ساختن بخشی از واقعیت مؤثر باشند؛ اما کوشش اساسی ما در ارائه نظریه ها بیشتر به آنهایی معطوف می شود که اولاً به چگونگی شکل گیری فضاهای بی دفاع شهری پرداخته و ثانیاً پیامدهای آسیب شناختی این فضاها را
مورد توجه قرار می دهند . اگرچه در پاره ای از این نظریه ها می توان راهبردهایی را برای بهسازی این فضاها یافت.
فصل سوم، تجارب برخی از شهرهای جهان را در برخورد با فضاهای بی دفاع بررسی خواهد کرد. در این فصل ابتدا توصیفی از وضعیت شهرها قبل از اقدام از حیث بی دفاعی مطرح می شود و سپس از سیاست هایی یاد می شود که مسئولان و متولیان توسعه شهری در جهت رفع بی دفاعی به کار گرفته اند. ازآنجاکه سیاست فرهنگی به معنای تبدیل فضاهای بی دفاع بزرگ تر مثل پادگان ها و بنادر فرسوده به مراکز فرهنگی، در دستور کار این شهرها قرار گرفته است، در بخش نتیجه گیری به موضوع احیا و بازآفرینی شهر و محلات آن از طریق سیاست فرهنگی نیز اشاره هایی خواهد شد.
در فصل چهارم، از منظر جنسیت به فضاهای بی دفا ع نگریسته شده است. این فصل به تحقیقات صورت گرفته در زمینه ترس زنان در فضاها ی شهری در تهران و نیز راهبردها و تجارب جهانی پیرامون این موضوع پرداخته و راهبردهایی را در مورد نحوه بازسازی و ایجاد امنیت بر پایه تحقیقات موجود ارائه خواهد کرد.
فصل پنجم به وضعیت شهر تهران از لحاظ گستردگی فضاهای بی دفاع و ناامن براساس آمارها و پیمایش های موجود اختصاص دارد . مطالب این فصل از طریق منابع و مدارک موجود در سازمان زیباسازی شهرداری تهران و پایگاه داده های اجتماعی و فرهنگی معاونت فرهنگی و اجتماعی گردآوری شده اند. البته پژوهش های نیروی انتظامی در حوزه پیشگیری از جرم نیز اطلاعات نسبتاً خوبی در این زمینه محسوب می شدند که در حد امکان از آنها نیز استفاده شده است.
فصل پایانی به راهبردهای عملیاتی اخذ شده از نظریه ها و تجارب کشورهای مختلف می پردازد؛ راهبردهایی که به منظور کاهش آسیب های اجتماعی ناشی از فضاهای بی دفاع شهری و ایمن سازی این فضاها انجام شده است.

فهرست مطالب
پیشگفتار
فصل یکم: مفاهیم و تعاریف
مقدمه
فضا
فضای شهری
فضاهای بی دفاع شهری
تقسیم بندی انواع فضاهای بی دفاع شهری
ویژگیهای فضاهای بی دفاع شهری
تأثیرات اجتماعی فضاهای بی دفاع شهری
فضای قابل دفاع
مؤلفه های خلق فضای قابل دفاع و اهداف آن
قلمرو
کنترل دسترسی
حمایت از فعالیت های اجتماعی
نظارت
نتیجه گیری: فضاهای بی دفاع چگونه شکل میگیرند؟

فصل دوم: نظریه ها و رهیافت ها
مقدمه
رابرت زمر
آرکلارک
جان لنگ
دیوید چپمن
جین جاکوبس
کوین لینچ
راجر ترانسیک
آموس راپوپورت
اسکار نیومن
نظریه های جامعه شناختی
اروینگ گافمن
آنتونی گیدنز
نظریه های روان شناختی
نتیجه گیری
نقد و ارزیابی نظریه ها

فصل سوم: تجارب جهانی درباره کنترل فضاهای بی دفاع شهری
مقدمه
تجارب انگلستان؛ امن سازی در دو شهر متوسط
تجارب کشور کانادا
سیاست فرهنگی شهری و بازآفرینی شهری
ناکامی مدل اقتصادی قطره چکانی
تأثیر هم افزایی در صحنه هنرهای بومی
رویکرد جدیدی به تأثیر توالی
نتیجه گیری

فصل چهارم: زنان و فضای بی دفاع
مقدمه
جنسیت و ترس از جرم
مروری بر تحقیقات داخلی
تجربه تورنتو
تجربه دارالسلام
کنفرانس لندن و تجارب آن
تجربه ارتقای امنیت مرکز شهر کاونتری
زنان و انواع فضاهای عمومی
پیشنهادهای اجرایی

فصل پنجم: توزیع جغرافیایی فضاهای بی دفاع
مقدمه
نمونه هایی از فضاهای بی دفاع شهر تهران
پراکنش جغرافیایی فضاهای بی دفاع در شهر تهران
فضاهای بزرگ مقیاس
نمونه هایی از فضاهای بی دفاع مناطق حاشیه ای در خارج محدوده (حر یم) بر اساس منطقه
فضاهای کوچک مقیاس در مناطق حاشیهای

فصل ششم: راهبردهایی برای احیا و بهسازی فضاهای بی دفاع
مقدمه
راهبرد توسعه محلی
گسترش فعالیت نهادهای محلی
راهبرد ایجاد هماهنگی و همگونی فرهنگی اجتماعی
راهبرد اصلاح و بهسازی مبلمان شهری
راهبرد حفظ حیات شبانه
راهبرد حفظ تنوع کاربری ها و ایجاد کاربری های مختلط
راهکارهای سازمان رفاه برای تبدیل فضاهای بی دفاع شهری به فضاهای قابل دفاع
پیوست یکم
مشاهده و تحلیل میدانی شاخص های (چک لیست)
۱. مقیاس
۲. ازدحام
۳. فرم فضا (قابلیت نمایانی فرم)
۴. آلودگی نمادی (بررسی خلأ اطلاعات یا وجود اطلاعات محیطی گمراه کننده)
۵. آلودگی دیداری
۶. نور
۷. آلودگی محیطی
۸. آلودگی صوتی
۹. کنترل نفوذپذیری
۱۰ . دسترسی به خدمات حمل و نقل عمومی
۱۱ . کیفیت کلی سکونت در محلات مجاور فضا
۸ درآمدی بر فضای بی دفاع شهری
۱۲ . کیفیت فعالیت ها و کاربری زمین
پیوست دوم
مقدمه
تجربه فضا
جمعیت نمونه
ارزیابی دسترسی ها و کیفیت محیط
ارزیابی دسترسی به خدمات
ارزیابی پاسخ گویان از امکانات محله خود
ارزیابی پاسخ گویان از امکانات درمانی محله خود
ارزیابی کیفیت محیط
ارزیابی کلی محله

Email:malihedargahi@yahoo.com

ویژه نامه «انسان و فرهنگ» ویژه «شهر و فرهنگ» ، سال اول، شماره ۲، تیر ماه ۱۳۹۰
http://anthropology.ir/node/10240

پرونده آسیب شناسی کلان شهرها در ایران
http://anthropology.ir/node/17359