جستارنویسی

معرفی و نقد کتاب چگونه جستار بنویسیم: راهنمایی گام به گام برای همه سطح ها، همراه با جستارهای نمونه

دان شیاخ، ترجمه سلما رضوان جو، تهران: نشر آن سو: ۱۳۹۸، تعداد صفحات: ۱۸۴ صفحه

چاپ اول نسخه اصلی کتاب در ۲۰۰۷ بوده و عناوین این کتاب برگرفته از کتابهای مرتبط با «چگونه با کتابها»، شامل راه‌حل های سریع برای خطاهای رایج در انگلیسی، تفکر انتقادی برای دانشجویان، نوشتن تکلیف، راهنمایی عملی برای روشهای تحقیق و راهنمای مطالعه دانشجوان بزرگسال است. نویسنده در پیشگفتار در چند خط به خوانندگان توصیه کرده است که قبل از مراجعه به ۱۰ مقاله نمونه، پنج بخش اول کتاب را مطالعه کنند. او معتقد است این نمونه مقاله ها به عنوان مدل های عملکرد خوب ارائه می شوند و هر یک از آنها تجزیه و تحلیل دقیق یا سؤالاتی را دنبال می کنند که قصد دارند توجه شما را به مهارت های اصلی مقاله نویسی متمرکز کنند که باید از پنج بخش اول یاد گرفته باشید. با خواندن این نمونه مقاله ها همزمان با تحلیلی که در ادامه می خوانید، سود خواهید برد. فقط با این نوع توجه دقیق به ساختار و جزئیات می توانید امیدوار باشید که مهارت مقاله نویسی خود را ارتقا دهید.

یکسال پیش این کتاب را خوانده بودم و فکر می‌کردم چیز جدیدی یاد نگرفته‌ام، یعنی بهتر بگویم نوع نوشتار و ترجمه کتاب مرا جذب نکرد اما وقتی در سال ۱۴۰۰ در کارگاه نوشتار مردم نگارانه شرکت کردم از استاد کارگاه جناب اقای دکتر رحمانی شنیدم که این کتاب خوبی است هرچند ایشان بیشتر تأکید بر خواندن نسخه اصلی داشتند، بنابراین سعی کردم دوباره به کتاب خود مراجعه کنم و آن را با متن اصلی مقایسه کنم. انگار که همیشه لازم است همیشه نام یک کتاب خوب را از یک متخصص بشنویم تا دوباره به آن برگردیم و با دقت بیشتری آن را بخوانیم تا به نکات مهم آن که قبلاً دقت نکرده بودیم پی ببریم. از این رو امروز قصد کردم تا هم معرفی از این کتاب ارائه کنم هم کمی ترجمه آن را با متن اصلی مقایسه کنم و در نهایت فایل هر دو نسخه را ضمیمه متن خود نمایم تا خوانندگان بتوانند به راحتی از آن استفاده نمایند.

در مقدمه این کتاب چنین آمده است: « اگر بخواهید در دوران تحصیل نمرات دلخواهتان را به دست آورید، مهارت جستارنویسی ابزاری مهم است که می‌تواند به شما کمک کند؛ چه در دوران دبیرستان باشید یا در دوران دانشگاه. گرچه هیچ روش قطعی و معینی برای نوشتن جستار خوب وجود ندارد؛ توصیه‌ها و راهنمایی‌های عملی که در این کتاب به شما ارائه می‌شوند، کمک می‌کنند تا تمام آنچه برای کسب نمرۀ بهتر در درس مقاله‌نویسی باید بدانید را یاد بگیرید. این نتیجۀ مطلوب با به‌کارگیری چند قاعدۀ ساده ولی ارزشمند در مقاله‌نویسی به دست می‌آید. اگر بخواهید در امتحانی با زمان‌بندی محدود شرکت کنید یا اینکه قرار باشد مجموعۀ نوشته‌هایتان به صورت جستارهایی که در طول ترم تحصیلی به عنوان تکلیف درسی نوشته اید، ارزشیابی شوند، این روش‌ها به شما کمک خواهند کرد. اساساً اصول جستارنویسی در هر دو وضعیت کاربرد دارند، چه در سالن امتحان و با وقت محدود قرار داشته باشید یا در خانه و خوابگاه با وقت بیشتری در حال نوشتن جستاری به عنوان تکلیف درسی باشید.

بنابراین برای هر دو مورد، چه برای امتحان دادن و چه برای نوشتن تکالیف مستمر درسی، جستارنویسی مهارتی مهم است. در بیشتر رشته‌های تحصیلی داشتن مهارت در جستارنویسی برای کسب نمرۀ بالاتر مهارتی ضروری است. دانشجویانی که در این زمینه ضعیف‌ترند، امکان رسیدن به نمرۀ بالاتر را از دست می‌دهند؛ یعنی مهارت جستارنویسی به اندازۀ میران دانش دانشجو از موضوع رشتۀ تخصصی‌اش اهمیت دارد، نه اینکه صرفاً مهارتی حاشیه‌ای باشد و بتوان از یادگیری آن صرف‌نظر کرد. مهارت جستارنویسی از اجزای مهم موفقیت دانشجویان در همۀ سطح‌ها است».

یکی از مزایای این کتاب این است که در بین کتب مختلفی که درباره نوشتن تحقیق و مانند آن منتشر شده است این کتاب به نوعی به حل برخی مشکلات دانش‌آموزان یا دانشجویان در نوشتن کمک کرده است و با توجه به کمبود کتابهای خوب در این زمینه می‌توان گفت کتاب ارزشمندی است. دوم با خلاصه نویسی از ۱۲ قانون طلایی به طور واضح مشخص کرده است نویسنده باید به چه نکاتی در نوشتن توجه داشته باشد. در فصل‌بندی ۵ فصل اول مطالب لازم برای نوشتن جستار در فصول مختلف طوری کنار هم است که برای خواننده تازه کار که هنوز نمی‌داند نوشتن را باید چطور انجام دهد، مفید است زیرا انسجام منطقی بین فصول برقرار است ولی این انسجام بین فصلی کامل نیست که به آن خواهم پرداخت. همچنین آوردن مثالهای متعدد از رشته‌های مختلف در ده فصل سومین امتیاز کتاب مذکور محسوب می ‌ود زیرا می‌تواند مشکل بسیاری از دانشجویان را در رشته‌های مختلف حل کند و تا حد زیادی درک خوبی به خواننده بدهد و مشکلات نوشتاری وی را تا حدی رفع نماید اما برخی نکات از نظر ساختاربندی رعایت نشده است که از جذابیت آن کاسته است و ممکن است خواننده را دچار ابهام و سردرگمی نماید. درواقع شاید بتوان گفت این کتاب برای همه سطوح دانشجویی و برای همه رشته‌ها هم کامل نیست هم کاملاً مناسب نیست و سؤالات زیادی در ذهن چنین خوانندگانی باقی می‌ماند که در این کتاب به آنها پاسخ داده نشده است.

به طور مثال اولین فصل با عنوان «برنامه‌ریزی برای نوشتن جستار» شروع شده است که در آن سه زیرتیتر «سؤال مطرح شده چیست»، «برنامه‌ریزی»، «برنامه‌ریزی و نوشتن جستار به عنوان تکالیف درسی» و «امتحانات» آمده است. در اینجا چند نکته قابل تأمل است. ابتدا اینکه، بهتر بود ابتدا خوانندگان با مفهوم جستار، انواع جستار، مفاهیم مرتبط و تفاوت‌های آنها با هم و کاربرد آنها در موقعیت‌های آشنا شوند ولی نویسنده هیچ تعریفی از این اصطلاح یا تفاوتش با اصطلاحات دیگر نیاورده است. حال آنکه تعریف مفهوم اصلی در هر کتابی معمولاً تعریف آن است تا خواننده سریعتر بتواند ارتباط خوب با متن کتاب پیدا کند و شاید جذابیت لازم را نداشته باشد. کریستال (۱۳۹۸) در کتاب خود جستار را دقیق تعریف کرده است. بعد از مقدمه کوتاهی با تیتر «سوال مطرح شده چیست؟» شروع و با دو قانون طلایی ۱ و ۲  به این سؤال پاسخ داده شده است. در حالیکه بهتر بود این تیتر و توضیحات و مثالهای آن در فصل بعد از تعریف جستار و … می‌آمد تا به طور دقیق و مفصل مشخص کند اصلاً سؤال چیست و از کجا می‌آید و حتی برای دانشجویانی که برای نوشتن پروپوزال یا رساله به آن مراجعه کرده‌اند مشخص کند چطور می‌تواند مسآله را تشخیص دهد. و برنامه‌ریزی می‌توانست به عنوان فصل سوم کتاب مطرح شود. چون نوشتن جستار برای یک رساله در سطح کارشناسی، با ارشد و دکترا و نوشتن یک جستار ساده برای سطح مدرسه بسیار با هم متفاوت است.

این مشکل خود را در برخی فصول دیگر به خوبی نشان داده است از جمله، در فصل ششم نمونه یک جستار استدلالی آورده شده است در حالیکه در فصول قبل تعریف و دسته‌بندی مختلف از انواع جستارها و تفاوتها و شباهات آنها با هم نیامده است. تنها دو پاراگراف کوتاه درباره این نوع جستار در ابتدای فصل آمده است. با دیدن این عنوان برای خواننده این سؤالات پیش می‌آید که اگر الان جستار من استدلالی نبود باید چه کنم یا اصلاً این نوع جستار با جستارهای دیگر چه فرقی دارد؟ اصلاً چند نوع جستار وجود دارد؟ با اینهمه می‌توان گفت این فصل و این نمونه جستار به طور دقیق موشکافی و تجزیه تحلیل شده است به طوری که به خوانند نشان داده است اجزای یک جستار استدلالی چگونه است و در هر پاراگراف چه مطالبی آمده یا باید بیاید. یک نمونه دقیق و خوب برای یک جستار استدلالی است. در فصل سیزدهم نیز یک نمونه جستار تحلیلی آورده شده است که همان سؤالات پاسخ داده نشده در فصل ششم را دوباره به ذهن خواننده متبادر می کند که مگر چند نوع جستار وجود دارد که او نمی داند و چه تفاوت یا شباهتی بین انواع جستارهاست.

همچنین فصل شانزدهم «صحیح نویسی و دستور زبان فارسی» و فصل هفدهم «کتابشناسی و فهرست منابع» است و در هر فصل یک قانون طلایی بیان شده است نیز بهتر بود در فصول اول می‌آمد تا خواننده  بداند از همان ابتدا چطور باید جملات را بنویسید یا اگر از جایی نوشته چطور منبع نویسی نماید بعد به مثالها مراجعه کند. همچنین در باب فهرست‌نویسی در ده فصل (از فصل ۶ تا فصل ۱۵) حتی یک مثال از منبع‌دهی درون یا برون‌متنی وجود ندارد تا خواننده بتواند در آنها ارجاع دهی را ببیند.

در فصل اول در تیتر «برنامه‌ریزی» سه بخش «بند اغازین»، «شرح یا متن جستار» و «نتیجه‌گیری» آمده است و سپس دو زیر تییر «برنامه‌ریزی و نوشتن جستار به عنوان تکالیف درسی» و «امتحانات» دارد در حالیکه هیچ تیتری برای دانشجویان ندارد که بتوان گفت این کتاب برای همه سطوح نوشته شده است. زیرا  برای سطوح مختلف نوشتن جستار تفاوتهای ریز و دقیقی با هم دارد در این فصل قانون طلایی سوم چنین مطرح شده است: وقتی به عنوان تکلیف درسی جستار می نویسید بهتر است که قبل از نوشتن برنامه‌ریزی دقیقی برای جزییات آن تهیه کنید. کسی که این مطالب را می‌خواند به راحتی نمی‌تواند درک کند خب حالا برنامه‌ریزی دقیق را چطور برای جزییات متن فراهم کند، یعنی در عمل مشکل خواننده برای نوشتن و چطور نوشتن حل نمی‌شود و لذتی از خواندن کتاب به معنای واقعی حاصل نمی‌شود. درست است که پس از رسیدن به فصل ششم خواننده می‌تواند بهتر درک کند ساختار پاراگرافها باید چگونه باشد، اما باز هم این نکات بیشتر حالت صوری دارد و به محتوای مطالب و اینکه آنها را باید از کجا بیاورد اشاره‌ای نشده است. فصول دوم تا پنجم پس از این به ترتیب و سازمان یافته با مثالهای خوب آمده است و این نیز از مزایای دیگر کتاب است.

در فصل هفتم که نمونه از از یک جستار در رشته ادبیات آمده است گفته شده که این نوع جستارنویسی تنها روش جستار نویسی نیست اما بهتر بود با توجه به اینکه عنوان کتاب چگونه نوشتن جستار است به روشهای مختلف آن در فصل اول اشاره می‌شد مانند کتاب «راهنمای نگارش مرور نوشتارها و پیشینه پژوهش در حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی» پریرخ و فتاحی (۱۳۸۴) که در زمینه نوشتن پیشینه تحقیقاتی است و انواع نوشتن پیشینه را با مثال ذکر کرده است و همچنین کتاب آویارد (۱۳۹۰) در زمینه چگونگی انجام تحقیق مروری، نمونه های خوبی برای این کار هستند. در زمینه جستارنویسی نیز کتاب کریستال (۱۳۹۸) بهترین کتابی است که نویسنده می‌توانست به آن مراجعه و به آن استناد کند. با توجه به اینکه حتی یک منبع در کل متن و پایان کتاب وجود ندارد، اگر نویسنده به چند کتاب مشابه مراجعه می‌کرد مطمئناً کار بهتری خلق می‌شد. از طرف دیگر نوشتن متون در رشته‌های مختلف ریزه‌‌کاریهای خاص خود را دارد بنابراین بهتر بود در یک فصل تفاوت نوشتن متون در رشته‌های مختلف را شرح می‌داد تا خواننده بتواند بهتر تفاوتها و شباهتها را تشخیص دهد.

در مقدمه کتاب به خوانندگان سفارش ده ابتدا ۵ فصل اول را بخوانند بعد به مثالها مراجعه کنند. یعنی انتظار می‌رود تمام قوانین در ۵ فصل اول گفته شود و در فصول بعد فقط مثالها بیاید تا خوانند بتواند کاربرد قوانین را در مثالها ببیند. مثالهای ده فصل مثالهای خوبی هستند اما در هر برخی از از آنها مانند فصل هفتم قوانین دیگری مانند قانون طلایی ۱۰ که استفاده از ارجاعات و نقل قولهاست اضافه شده است.

در مجموع با کمی اغماض می‌توان گفت این کتاب بیشتر بر ساختار صوری متن تأکید کرده است تا محتوای متن و راهنمای واضح برای کمک به چگونه نوشتن و از کجا نوشتن. یعنی بخش صوری آن بیشتر توسط نویسنده تأکید شده است تا بخش محتوایی آن، اما در مجموع برای کسانی که یا خیلی مبتدی هستند یا تجربه‌هایی دارند اما مشکل ساختار بندی متن دارند، قابل استفاده است و برخی از خلاء های اساسی آنها را در نوشتن پر می کند. به نظر می رسد نویسنده فقط تجربایت خود را از نوشتن در این کتاب آورده است و به هیچ منبع دیگری در این زمینه مراجعه نکرده است. ترجمه کتاب هم می‌توانست از کیفیت بالاتری برخوردار باشد.

نویسنده در این کتاب به خوانندگان در ۱۰ فصل با نمونه های مختلف آموزش داده است که چطور مباحث تئوری آموزش داده شده در ۵ فصل اول کتاب را به صورت عملی در متن پیاده کنند. این کتاب شامل ۱۸۴ صفحه است با ۱۸ فصل که تیترهای هر فصل در اینجا آمده است:

مقدمه

فصل اول: برنامه‌ریزی برای نوشتن جستار

فصل دوم: پاراگراف آغازین

فصل سوم: بدنۀ جستار

فصل چهارم: پاراگراف پایانی

فصل پنجم: خلاصه ساختاربندی جستار

فصل ششم: نمونۀ جستار استدلالی (نمونۀ نخست)

فصل هفتم: نمونۀ جستار دربارۀ ادبیات (نمونۀ دوم)

فصل هشتم: نمونۀ جستار دربارۀ شعر (نمونۀ سوم)

فصل نهم: نمونۀ جستار دیگر دربارۀ شعر (نمونۀ چهارم)

فصل دهم: نمونۀ جستار دربارۀ مطالعات رسانه‌ای (نمونۀ پنجم)

فصل یازدهم: نمونۀ جستار دربارۀ تاریخ (نمونۀ ششم)

فصل دوازدهم: نمونۀ جستار دربارۀ رمان (نمونۀ هفتم)

فصل سیزدهم: نمونۀ جستار تحلیلی به کمک تفکر انتقادی (نمونۀ هشتم)

فصل چهاردهم: نمونۀ جستار در زمینۀ مطالعات فیلم و سینما (نمونۀ نهم)

فصل پانزدهم: نمونۀ جستار دربارۀ سیاست (نمونۀ دهم)

فصل شانزدهم: دستور زبان و صحیح‌نویسی

فصل هفدهم: کتاب‌شناسی فهرست کتب مرجع و منابع

فصل هجدهم: در جلسۀ امتحان

لازم به ذکر است اصل کتاب شامل ۱۹ فصل است که یکی از فصل های پایانی کتاب با نام املاء (spelling) در ترجمه حذف شده است زیرا ترجمه به زبان فارسی است و در این فصل استفاده از کلمات انگلیسی مانند بخشهای مختلف یک جمله یا کاربرد افعال اصلی یا مخفف و مانند اینها را توضیح داده است و شاید لزومی نداشته است که در فارسی به آن توجه شود. و همچنین نمایه (برای کلمات مختلف استفاده شده در متن کتاب) در ترجمه حذف شده است.

منابع

فتاحی، رحمت الله و پریرخ، مهری (۱۳۸۴)، راهنمایی نگارش مرور نوشتارها و پیینه پژوهش در حوزه های علوم اسنانی و اجتماعی (برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی، اعضای هیئت علمی و استادن راهنمای پایان نامه)، تهران: کتابدار وابسته به شرکت خدمات اطلاع‌رسانی کتابدار فرزانه.

آویارد، هلن (۱۳۹۰)، چگونه یک تحقیق مروری انجام دهم؟: راهنمای کاربردی انجام پژوهش ، پایان نامه و نگارش مقالات مروری در علوم اجتماعی و پزشکی، مترجمان: پوریا صرامی فروشانی ، فردین علی پور گراوند، تهران: جامعه شناسان.

کریستال، آرتور (۱۳۹۸)، فقط روزهایی که می‌نویسم: پنج جستار روایی درباره نوشتن و خواندن، مترجم: احسان لطفی، تهران: اطراف.