میراث فرهنگی ناملموس همپای حیات بشری، تکوین و توسعه یافته و به عنوان یکی از مهم ترین ارکان ِ فرهنگ و تمدن بشری، مورد توجه جهانی قرار گرفته و اهمیت فزاینده می‌یابد. امروزه به گواه پژوهش‌ها و مشاهدات مختلف، می‌توان رد ِ پای میراث فرهنگی ناملموس را در تمامی مراحل رشد و تکامل انسان به روشنی رویت کرد. از وقتی انسان در سیر ِ تکاملی خود با انقلاب شناختی، ایستادن روی دوپا،روشن کردن آتش، تلاش برای پاسخ به نیازهای طبیعی و ذاتی، تقویت عضلات ، قدرتمندی و خردورزی، انقلاب کشاورزی، انقلاب صنعتی، ……. ؛ تولید هزاران دستاورد حاصل از تفکر و اندیشه و احساس را آغاز کرد، در واقع سرنوشت میراث فرهنگی ناملموس را رقم زد. زندگی ِ بشری، محمل ِ میراث ناملموس و دلیل ِ غنای آن است. در باره‌ی پیشینه‌ی تاریخی فرهنگ، تمدن، میراث ملموس و ناملموس فرهنگی، مستندات بسیار زیاد موجود است، هم اکنون می‌دانیم و بر آن وفق ِکامل داریم که، فرهنگ پایه‌ی تفاهم انسانی – فارغ از مرزهای جغرافیایی- است و فرهنگ‌ورزی به معنای توجه به پایه‌های اساسی زندگی بشری و ارتقاء جوامع – که تمامی‌اش آغشته و برخاسته از فرهنگ است – ، در زمانه‌ی حاضر بسیار مهم و حائز اهمیت جلوه می‌کند.
“ما بیان های حسی و تفکری فرهنگی مان را در پاسخ به گوناگونی محیط زیست که از نسلی به نسل دیگر آرام‌آرام جان گرفته‌اند و حس ِ هویت و بقا را زنده نگه می‌دارند، با یکدیگر همخوان می‌کنیم”(یونسکو، ۲۰۱۵)
نوشته‌های مرتبط
از دیرباز، مردم هر سرزمین با گرامی داشت ِ مناسبت‌های مربوط به کاشت، داشت، برداشت، تقویم ِ کشاورزی،رخداد‌‌های طبیعی، تولید و شروع فصل‌ها، مناسبت‌های ملی و مذهبی، آیین‌های تقویمی (مثل جشن مهرگان، جشن سده و شب یلدا در ایران)، جشن‌های عروسی و شادمانی، مراسم سوگواری، فولکلور و سنت های شفاهی و روایی، هنرورزی، صنایع دستی، صنعت‌گری سنتی، دانش بومی، طب سنتی، موسیقی، نمایش، تئاتر، گردهمایی، نقالی، آوازها، لالایی‌ها، سنت پخت و پز ، فوت و فن ابزارسازی و هنر دستی، در همه‌ی دوران و همه‌ی مکان‌ها؛ نشان داده اند که به دنبال محملی برای گردهمایی، ارضای نیاز انسان به همبستگی جمعی و تولید ارزش‌های اجتماعی-فرهنگی بوده‌اند. امروز این رسوم سنتی هرکدام به سهم خود در پایه‌گذاری فرهنگ مردمی و با خاستگاه توده‌ی مردم بیان کننده‌ی تولید ارزش فرهنگی هستند. از این رو بیانیه‌ی ۲۰۰۳ یونسکو بر مبنای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس بار دیگر مردم جهان را دعوت به هم‌آوری و همدلی کرده و از آن ها می‌خواهد میراث گذشتگان خود را زنده و بالنده نگاه دارند، حس ِ هویت و تعلق خاطر را معنا ببخشند و در کنار هم با صلح و رواداری از آن‌ها استفاده کنند.
اما مفهوم‌یابی ِ “میراث فرهنگی ناملموس” در سازمان یونسکو به عنوان معتبرترین نهاد فرهنگی جهانی، به تدریج و از دهه‌ی شصت میلادی شکل گرفته. در واقع بعد از ثبت میراث طبیعی و فرهنگ ملموس و تاریخی، به آداب و رسوم توده‌ی مردم به عنوان “فولکلور”، فضاهای آیینی و تمامی بیان‌های حسی و تفکری که در جان ِ انسانی و در طول تاریخ ِ حیات بشری آرام‌آرام شکل گرفته‌اند؛ توجه شد و با مفهوم” میراث ناملموس فرهنگی”، آراء جهانی را به خود جلب کرد. مهم‌ترین گردهمایی‌ها و بیانیه‌های یونسکو تا رسیدن به بیانیه‌ی پاسداری از میراث ناملموس ۲۰۰۳ ، به شرح زیر است:
۱۹۶۶ : کنفرانس عمومی یونسکو بیانیه‌ی اصول همکاری‌های بین المللی فرهنگی[۱] را به عنوان اساس توسعه‌ی سیاست‌های فرهنگی در یونسکو تصویب می‌کند.
۱۹۷۰ : یک کنفرانس بین دولتی در مورد جنبه‌های نهادی ، اداری و مالی فرهنگ[۲] (ونیز ، ایتالیا) تشکیل شده که نشانگر ظهور اندیشه‌ها و مفاهیم “توسعه فرهنگی” و “بعد فرهنگی توسعه” است.
۱۹۷۲: زمانی که بیانیه‌ی حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی[۳] به تصویب رسید، برخی از نمایندگان دولت‌ها در زمینه‌ی پاسداری از میراث ناملموس ابراز علاقه کردند.
۱۹۷۳: کشور بولیوی پیشنهاد کرد که یک پروتکل به بیانیه‌ی جهانی کپی رایت[۴] برای حفاظت از فولکلور (آداب و رسوم توده‌ی مردم) ، اضافه شود.
۱۹۸۲: کنفرانس جهانی موندیاکولت (در کشور مکزیک و شهر مکزیکوسیتی) در مورد سیاست‌های فرهنگی[۵] ، اهمیت فزاینده‌ی”میراث فرهنگی ناملموس” را تصدیق می‌کند و آن را در تعریف مجدد از میراث فرهنگی در نظر می‌گیرد.
۱۹۸۲: یونسکو کمیته‌ای از کارشناسان را برای پاسداری از آداب و رسوم توده‌ی مردم (فولکلور) تعیین می‌نماید.
۱۹۸۹: توصیه‌ی حفاظت از فرهنگ سنتی و فرهنگ عامیانه‌ی مردم[۶] در کنفرانس عمومی یونسکو به تصویب می‌رسد.
۱۹۹۴: به دنبال پیشنهاد جمهوری کره، یونسکو برنامه‌ی گنجینه‌های زنده‌ی بشری [۷]را آغاز می‌کند.
۱۹۹۶: گزارش “تنوع خلاق ما” [۸]پس از اشاره به اینکه کنوانسیون ۱۹۷۲ برای انواع میراث مشترک رایج در مناطقی که سرشار از ظرفیت‌های فرهنگی هستند (مانند اشکال مختلف صنایع دستی ، رقص یا سنت های شفاهی)، مناسب نیست ؛ خواستار اهتمام در شناخت از اشکال دیگر فرهنگ و طیف وسیع واقعی و ثروت ِ میراث موجود در سراسر جهان شد.
۱۹۹۷: یونسکو و کمیته‌ی ملی مراکش در ماه ژوئن، یک مشاوره‌ی بین المللی مبتنی بر حفظ فضاهای عمومی فرهنگی در مراکش، سازماندهی کردند.
۱۹۹۸/۱۹۹۷: یونسکو فراخوان برای شاهکارهای میراث شفاهی و ناملموس بشریت[۹] را راه اندازی می‌کند.
۱۹۹۹: یونسکو و موسسه اسمیتسونیان[۱۰] به طور مشترک کنفرانس “ارزیابی جهانی از توصیه ۱۹۸۹ در مورد حفاظت از فرهنگ سنتی و فرهنگ عامیانه[۱۱] میتنی بر توانمندسازی محلی و همکاری بین‌المللی” را در واشنگتن، ایالات متحده آمریکا برگزار می‌کند.
۲۰۰۱: اولین ابلاغیه‌ی مربوط به ۱۹ فضاهای فرهنگی یا بیان های حسی در ماه ِ می برگزار می‌شود. دولت‌های عضو یونسکو اعلامیه‌ی جهانی تنوع فرهنگی[۱۲] را همراه با یک برنامه ی عملی به تصویب می‌رسانند
۲۰۰۳: سی و دومین جلسه‌ی کنفرانس عمومی در ماه اکتبر بیانیه‌ی پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس[۱۳]را به تصویب رساند. در دومین اعلامیه در ماه نوامبر، بیست و هشت شاهکار جدید به عنوان میراث ناملموس فرهنگی معرفی شد.
۲۰۰۴ : در ۱۵ مارس کشور الجزایر به عنوان اولین کشور طرف کنوانسیون معرفی می‌شود.
۲۰۰۵ : سومین اعلامیه، ۴۳ شاهکار میراث ناملموس را معرفی می‌کند که سرجمع به ۹۰ شاهکار می رسد.
۲۰۰۶ : بیانیه‌ی ۲۰۰۳ از ۲۰ آوریل برای همه ی کشورهای عضو یونسکو، لازم الاجرا می شود.(پیام یونسکو،۲۰۰۶)
لازم به یادآوری است که از سال ۲۰۰۶ تا هم اکنون (در واپسین روزهای سال ۲۰۲۰ میلادی ) در مجموع ۵۸۴ شاهکار میراث ناملموس بشری از ۱۳۱ کشور در سراسر جهان ، به ثبت یونسکو به عنوان “میراث فرهنگی ناملموس جهانی” رسیده است. بیشترین تعداد ثبت اثر در سال ۲۰۰۸ با ۹۰ شاهکار بوده، همچنین در سال ۲۰۲۰، ۳۵ اثر میراث ناملموس بشری به ثبت رسیده است. در میان کشور ها نیز چین با ۴۲ اثر جهانی در صدر قرار گرفته و پس از آن کشورهای کشورهای ژاپن با ۲۲ اثر، کره جنوبی با ۲۱ اثر، فرانسه با ۲۱ اثر، ترکیه و اسپانیا هر یک با ۲۰ اثر، کرواسی با ۱۷ اثر ، ایران با ۱۶ اثر، مغولستان و آذربایجان هر یک با ۱۵ اثر ،شاهکارهای میراث ناملموس خود را در سازمان یونسکو به ثبت جهانی رسانده اند.
از جمله میراث ناملموس ایرانی که ثبت جهانی شده می‌توان به آیین زیارت تادئوس (۲۰۲۰)، هنر نگارگری (مینیاتور ۲۰۲۰)، مهارت سنتی ساختن و نواختن دوتار (۲۰۱۹)، هنر ساختن و نواختن کمانچه (۲۰۱۷)، نوروز(۲۰۱۶)، آیین نقالی(۲۰۱۱)، و ردیف های موسیقی ایرانی(۲۰۰۹)؛ اشاره کرد.(تارنمای یونسکو،۲۰۲۰)
منابع:
یونسکو، ۲۰۱۵، میراث ناملموس چیست؟ ترجمه آذر جوادزاده، ۱۳۹۹، تارنمای انسان شناسی و فرهنگ
www.anthropologoandculture.com
www.en.unesco.org/courier/may-2006
[۱] Declaration on the Principles of International Cultural Cooperation
[۲] Intergovernmental Conference on the Institutional, Administrative and Financial Aspects of Culture
[۳] Convention for the Protection of the World’s Cultural and Natural Heritage
[۴] Universal Copyright Convention
[۵] The Mondiacult World Conference on Cultural Policies
[۶] The Recommendation on the Safeguarding of Traditional Culture and Folklore
[۷] The Living Human Treasures programme
[۸] Our Creative Diversity
[۹] The Proclamation of Masterpieces of the Oral and Intangible Heritage of Humanity
[۱۰] Smithsonian
[۱۱] A Global Assessment of the 1989 Recommendation on the Safeguarding of Traditional Culture and Folklore
[۱۲] The Universal Declaration on Cultural Diversity
[۱۳] Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage
