صفی، امید،(۱۳۸۹) سیاست/دانش در جهان اسلام، ترجمه فاضلی، مجتبی، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی
تمدن اسلامی یکی از تمدنهایی است توسط انسانهایی دیندار در دوره تاریخی خاص بنا نهاده شده است. این تمدن در دوران اوج شکوفایی خود به قله هایی از عقلانیت و معرفت دست یافته که امروزه مایه مباهات پدیدآورندگان شده و محملی برای تامل و اندیشیدن درخصوص چگونگی برآمدن آن. در این میان نقش علم و دانش و همچنین عالمان و اندیشمندان در تولد و رشد و شکوفایی این تمدن و از دیگر سو صاحبان قدرت نیز در ساماندهی اداری و سیاسی آن غیر قابل انکار است. پی بردن به چگونگی تعامل میان این دوگروه یا به عبارتی بهتر تعامل میان دانش و قدرت سیاسی و بهره هایی که هر یک از دیگری برای خود برده بسیار حیاتی است؛ چرا که صاحبان قدرت و اندیشه و دانش و سیاست از امور اجتناب ناپذیر برای سامان دهی به هر تمدنی می‌باشند. البته پرداختن به نسبت میان دانش و قدرت از موضوعاتی است که توجه بشر در دوران مدرن و معاصر بدان جلب شده است.
نوشته‌های مرتبط
کتاب دانش/ سیاست در چهان اسلام؛ همسویی معرفت و ایدئولوژی در دوره سلجوقی نوشته پروفسور امید صفی، استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه کارولینای شمالی، است. این کتاب جلد چهارم مجموعه ای به نام تمدن اسلام و شبکه های اسلامی می باشد. «تعیین جایگاه اسلام در دورهای گذشته، در طول مرزهای جغرافیایی ـ زبانی و اجتماعی ـ فرهنگی مختلف و گشایش باب تعامل جدیدی میان دانشجویان و دانشمندان علوم اجتماعی که سر در کار جوامع اسلامی معاصر دارند» هدف این مجموعه است. کتاب حاضر بر آمده از رساله دکتری نویسنده است و بیش از دوازده سال محقق وقت صرف آن کرده در ۴۶۸ صفحه به همراه دیباچه ناشر، مقدمه مترجم و سپاس نامه در شش فصل سامان یافته است تلاش دارد «با تکیه بر آرای فوکو و آلتوسر به بررسی میان نهادهای دانش(مثل مدارس نظامیه و خانقاه ها) و قدرت در عهد سلجوقی» بپردازد.
نویسنده در مقدمه هدف از این پژوهش را محسوس و معلوم ساختن ایدئولوژی طبقه حاکم در یکی از جوامع اسلامی در دوران حکومت سلجوقیان بیان می کند. در این مقدمه نویسنده پس از توضیح در خصوص بازه زمانی و طرح کلی پژوهش به گاهشماری سلاطین سلجوقی و خلفای عباسی و معرفی چهرهای برجسته این دوره و علما و صوفیان می‌پردازد.
فصل اول و دوم شرحی از چگونگی شرایط اجتماعی و سیاسی دوران سلجوقی است. نویسنده معتقد است که «تاریخ اجتماعی دوره پیشامدرن جوامع اسلامی باید گزارشی از انواع شبکه های مقابله و مصالحه را در میان گروه های اجتماعی، سیاسی، مذهبی و عرفانی ارائه دهد» و یکی از اهداف اصلی این پژوهش «فرا رفتن از سبک معمول تاریخ نگاری سلسله پادشاهی است.» در این بخش نویسنده سبک های منابعی که به افکار اندیشمدان این دوره پرداخته اند را مورد بررسی قرار می دهد.
از ویژگی های برجسته این پژوهش بررسی نزدیک به هفتاد هزار صفحه از منابع اولیه است. نویسنده از منابع عربی، فارسی، ترکی و حتی سیریانی برای رسیدن به هدف خود بهره گرفته است. وی تاکید دارد که کار او بیان سلسله سلجوقیان نیست. بلکه تلاشی است برای بررسی «پیوند میان وفاداری سیاسی و علوم دینی» در آن دوران.
در فصل سوم خواننده با ابزارهای دولت سلجوقی آشنا می‌شود. ابزارهایی مانند نظام مراقبت و جاسوسی و کارکرد آن، همچنین نظام اقطاع، به عنوان شکلی از پرداخت مواجب و کارکرد آن، مدارس و خانقاه های آن دوره و چگونگی برآمدن و کارد آنها و چالش هایی که هر کدام از این ابزارها با آن مواجه بودند.
در فصل چهارم با عنوان اندیشه های متغیر غزالی در حوزه سیاست ، ضمن ارائه خطوط کلی زندگی غزالی به بررسی آثار سیاسی غزالی و نقش و خط مشی سیاسی وی در دوره سلجوقی می پردازد.
در فصل پنجم با عنوان معامله با دعای خیر، نویسنده تلاش میکند با خوانش تذکره های صوفیانه به الگوهای تعامل میان صوفیان و دولتمردان پی ببرد. وی به بررسی زندگی و آثار صوفیانی مانند بابا طاهر عریان، ابوسعید ابو الخیر و احمد جام، که خود را با گفتمان مشروعیت بخش سلجوقی هماهنگ ساختند بودند، می پردازد.
عین القضات همدانی صوفی ناآرام، عنوان فصل ششم است. در این فصل به زندگی و افکار این صوفی نامدار و معترض به حاکمان سلجوقی پرداخته می شود. تعامل عین القضات با برادارن غزالی، متکلمین، اسماعیلیان و پیونده پیچیده وی با فلسفه و تصوف از جمله مباحثی است که خواننده در این فصل با آن آشنا می شود. همچنین نویسنده به چگونگی تعامل این صوفی با دولت سلجوقی و آزارهایی که می بیند و در نهایت به شهادت میرسد پرداخته است.
نویسنده در فصل انتهایی یا همان نتیجه گیری داستان «سه یار دبستانی» را بازگو میکند و به تحلیل و بررسی آن می نشیند. این سه یار نظام المک، عمر خیام و حسن صباح هستند که در مجلس درس امام موفق در نیشابور همشاگردی بودند و با یکدیگر عهد می کنند که هر کدام به منصب و قدرتی دست یافت دو یار دیگر را نیز منصبی والا عطا کند. همچنین نویسنده به موضوع الحاد و اتهام الحاد در گفتمان پیشامدرن اسلامی و دوران معاصر می پردازد. تامل بیشتر درخصوص دعاوی ناظر به نیکو اعتقادی (orthodoxy) و احکام تکفیری، به چالش کشیدن عرفان به مثابه تجربه دینی شخصی، اهمیت جایگاه صوفیان در مناسبات سیاسی و اجتماعی و نقد فهم زهدمآبانه از تذکره ها از پیامدهای این پژوهش گرانسنگ می باشد.کتاب با ضمیمه ای با عنوان اهل بیت نظام الملک در دربار سلجوقی و کتاب شناسی ای مفصل به پایان میرسد.
خواندن این کتاب که پژوهشی میان‌رشته ای است را به علاقمندان حوزه عرفان اسلامی و تاریخ ایران پیشامدرن و کسانی که نسبت به تعامل الهیات و سیاست و معرفت و ایدئولوژی دغدغه دارند پیشنهاد میکنم.
احمد ملکوتی،
کارشناس پژوهشی ٬ پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم ٬ تحقیقات و فناوری
http://anthropology.ir/node/26734
