مقدمه :« امروز در رشته های علوم اجتماعی پیشرو نظیر انسان شناسی ، مطالعات فرهنگی و حوزه های مطالعات تخصصی نظیر مطالعات جوانان ، مطالعات زنان ، مطالعات جهانی شدن و غیره ، تاکید هر چه بیشتر بر آن است که استفاده از ابزارها و قابلیت های بازنمایی انسان برای درک و تحلیل فرآیندها از لحاظ نظام شناختی و پیگیری این فرآیندها در مسیر ادراک و ساخت بازنمود و سرانجام ترکیب این بازنمود با سایر بازنمودهای ذهنی و مادی انسان ها ، از مهم ترین راه های درک و تحلیل فرهنگ ها [ است ] چه به صورت انفرادی و چه در چشم اندازی انطباقی انجام بگیرد . » ( فکوهی ۱۱:۱۲۹۲ ) از این رو نگریستنی دقیق به تصاویری که فیلم ها ارائه می دهند در زمینه ی علوم اجتماعی بسیار راه گشاست . در این راستا ، متن زیر به بررسی بازنمایی تصویری شهر تهران در سینمای ایران می پردازد .
تهران در فیلم های گوناگون تبلوری مشابه دارد . تصویر تهران در سینمای پس از انقلاب ایران شامل موارد زیر است :
نوشته‌های مرتبط
۱)تصاحب تهران به وسیله ی مردم در روزهای انقلاب
۲) رشد خود به خودی تهران و ساخت ساز های پر هرج ومرج و غیر قانونی
۳) تصاویر تهران در دوران دفاع مقدس
۴) مهاجرت های تازه ، تنگنا ها و اختناق شهر
۵) تهران در دوران سازندگی
۶) طرح مجدد مسئله ی تغییر پایتخت و زلزله
۷) خدمت یا خیانت ( تحولات ساختاری شهر در دوران کرباسچی در سینما ، ساخت و سازها ، برج ها ، پل ها ، تهران در بزرگ راه ها و نیز بی توجهی به گسل ها و بنا نهادن ساختمان های مسکونی بر شانه ی گسل های شمال و جنوب
۸) تصاویر چند خیابان مهم و چند میدان اصلی و کالبد تهران زیبا در لوکیشن فیلم ها و چشم انداز تهران و نوسازی آن و تصاویر متروی تهران و ترمینال
۹) تصاویر تهران در دوران شورای شهر دوره ی اول و برج سازی در گسل ها
۱۰) توسعه ی آلودگی های محیط زیستی و تصاویر آن در فیلم های داستانی و مستند : آلودگی هوا ، آلودگی صدا ، آلودگی آب و خاک و …
۱۱) بحران تهران شهر : کلان شهر ، مدرنیسم یا سنت ؟ در هم ریختگی معماری / در هم ریختگی اخلاقی ، تصاویر شهری نه برای ایمان و عبادت ، بلکه برای توسعه ی جنایت
۱۲) تصاویر ناهنجاری ها ی اجتماعی و فرهنگی و اخلاقی و جرم زایی در تهران : تصاویر دختران خیابانی ، کودکان خیابانی ، مهاجران حاشیه نشینی ، اعتیاد ، فقر ، بحران حمل و نقل و …
۱۳ ) تاثیر کشمکش بین شهر وفادار به سنت و شهر مجذوب مدرنیته
۱۴) تصاویر تهران ؛ شهری برای پرورش اسلامی یا شهری مسحور تربیت غربی
۱۵) تصاویر اوقات فراغت در تهران ؛ فوتبال ، پارک ها ، پیاده رو ها و سینما
۱۶) تصاویر مساجد و امامزاده ها و مجامع مذهبی و مهدیه ها تهران و محیط های غیر اسلامی و پارتی ها ی مختلف آن ، فرهنگ سراها و کتاب خانه ها و کتاب فروشی ها ی جلوی دانشگاه تهران و محیط دانشگاه ها ، و مدارس
۱۷) تصاویر جنایت و امنیت و عدم امنیت در تهران امروز
۱۸) زندان ها ی تهران ، دادگاه ها ، بیمارستان ها ، خانه های سالمندان و تیمارستان
۱۹) سیمای معیشت و انواع مشاغل در تهران امروز : بازار سنتی ، دست فروش ها و کسبه ، چهره ی صنعتی ، کارهای خدماتی و مدرن ، برج سازی و فروشگاه های بزرگ و ادارات و وزارت خانه ها و گدایان و معتادان
۲۰) مسکن ، مردم حاشیه نشین ، کارتن خواب ها ، خانه های سنتی ، برج ها ، محل کار و زندگی قدرتمندان و سیاستمداران و مدیران بالای اقتصادی و سرمایه داران و بورژوازی شهری ، خانه در محلات فقیر نشین و مجموعه های ارزان قیمت
۲۱)هتل ها کافی شاپ ها ، مسافر خانه ها
۲۲) انسان تهرانی ، اقشار طبقات گوناگون سنتی و مدرن
۲۳) تهران و فرهنگ و هنر و هنرمندانی که در تهران زندگی می کنند و ارتباط شان با شهر
۲۴) تصویر سیاست و تهران ، انتخابات و سیاست مداران و بحران های سیاسی
۲۵ ) معماری سنتی ، مدرن و پست مدرن تهران
( میر احسان ۸۵)
اما بررسی این بازنمایی و میزان تناسب آن با واقعیت خارجی مطلبی است که این متن به آن خواهد پرداخت . این بررسی با توجه به فیلم های :
حاتمی ، علی (۱۳۷۹)، طهران روزگار نو / کیمیایی ، مسعود (۱۳۸۰) مرسدس / کیمیایی ، مسعود ( ۱۳۴۹) رضا موتوری / کیمیایی ، مسعود (۱۳۸۴) اعتراض / کیمیایی ، مسعود (۱۳۸۸ ) محاکمه در خیابان /کیمیایی ، مسعود (۱۳۸۹) جرم / مهرجویی ، داریوش (۱۳۶۵) اجاره نشین ها / مهرجویی ، داریوش ( ۱۳۴۹) آقای هالو / مهرجویی ، داریوش (۱۳۵۳) دایره مینا / مهرجویی ، داریوش (۱۳۹۱) نارنجی پوش / مهرجویی ، داریوش ( ۱۳۸۳) مهمان مامان / مهرجویی ، داریوش (۱۳۸۹) طهران تهران / کرم پور ، مهدی ( ۱۳۸۹) تهران خط آخر/ فرهادی ، اصغر ( ۱۳۸۵) چهارشنبه سوری / صدر عاملی ، رسول (۱۳۷۷) دختری با کفش های کتانی / بیضایی ، بهرام ( ۱۳۷۹) سگ کشی / بیضایی ، بهرام (۱۳۵۶) کلاغ / بیضایی ، بهرام (۱۳۵۰ ) رگبار
در سه دوره ی : تهران پیش از انقلاب ، تهران پس از انقلاب تا انتهای جنگ ، تهران پس از جنگ تا امروز به جهت وجود بیشترین تصاویر از تهران در این فیلم ها بوده و با استفاده از منابع مرتبط تخصصی سینما چون سالنامه ی سینمایی مجله ی فیلم و کتاب تهران در سینمای ایران احمد طالبی نژاد صورت گرفته است .
نکاتی که در این فیلم ها به شکلی بارز به آن ها پرداخته شده در زیر می آید :
سرمایه داری ، ساخت و ساز
مسکن پدیده ای است که هر جا انسان حضور پیدا می کند ؛ همواره در پی برقراری آن است . هر گاه که او در دست یابی به این مقصود با مانعی رو به رو شود ؛ اقدام به هر عملی می کند . از سویی دیگر ضرورت این نیاز آن را به وسیله ای در دست سود جویان بدل کرده است . هدف از داشتن مسکن به عقیده ی هایدگر مقیم شدن در یک مکان نیست . ادم شار در کتاب کلبه ی هایدگر می گوید : مقیم بودن با سکونت داشتن متفاوت است در هر مسکنی سکونت داشتن رخ نمی دهد . خانه فضایی است محافظت کننده ، که در آن فرد محافظت شده و همچنین آزادی به دست می آورد . فضایی که فرد تهرانی نمایش داده شده در فیلم ها از آن محروم مانده است . مسکن برای فرد یک حفاظ نیست . صدای او را دیگران می شنوند . زندگی اش از حالت خصوصی خارج شده و آزادی عمل در فضای خانگی را از دست داده است . در اجاره نشین ها می بینیم او نمی تواند آواز بخواند زیرا صدایش مزاحم همسایگان می شود . یا در « جرم » می بینیم فضای خانه طوری طراحی شده که زن در تمامی ساعات روز بایست پوشش محیط عمومی را حفظ کند . سیستم شناختی فرد فهم موقعیت جدید آپارتمان نشینی را درک نمی کند . آپارتمان هایی که با اهداف سرمایه دارانه و بی توجه به انتظارات افراد از مسکن بنا شده اند . آپارتمان هایی که حس امنیت را برنمی انگیزند و بسیار آسیب پذیرند . ما با عدم فهم موقعیت فضایی آپارتمان از سوی افراد رو به رو می شویم . آن ها زمین مشاعی که واحدهای مسکونی در ارتفاع روی آن ساخته شده اند را درک نمی کنند و هم چنان فرض بر آن دارند که در خانه خود و با خانه ی خود هر چه بخواهند می توانند انجام دهند . حال آن که عمل آن ها واحد های دیگر را تحت تاثیر قرار می دهد .
کلاه برداری
زندگی شهری از انواع زرق و برق ها انباشته است . فضاهای عمومی و مراکز خرید انبوه از مشخصه های پایتخت است . انسان ها با توانایی های مالی متفاوت در معرض آن ها قرار می گیرند . و بسیار پیش می آید که قدرت دست یابی به کالا هایی را که می بینند نداشته باشند . از سوی دیگر روابط در شهر پولی است . مسئله ی آشنایی منتفی بوده افراد براساس منافع خود عمل می کنند . بنابراین به شکل خلاقانه ای در جهت کسب درآمد تلاش می کنند . این خلاقیت موارد بسیاری از جرائم را شامل می شود . « رابرت مرتون معتقد است که کجروی از آن رو پیش می آید که جامعه دستیابی به برخی هدف ها را تشویق می کند اما وسایل ضروری برای دست یابی به این اهداف را در اختیار تمام اعضای جامعه قرار نمی دهد . در نتیجه برخی افراد باید هدف های خاصی برگزینند یا برای دست یابی به اهدافی که فرهنگ جامعه شان تجویز کرده وسایلی نامشروع به کارگیرند . » ( فولادیان ۱۳۸۵ص ۱۰۹)
« می توان گفت هر گاه شکاف بزرگی میان آرزوها و فرصت ها وجود داشته باشد ، فشارهایی در جهت فعالیت مجرمانه – و شاید برخی انواع دیگر کج روی که مرتون بیان کرده است وجود دارند . برای مثال ، چنین شکافی می تواند با جرایم اختلاس ، کلاه برداری و یا فرار از مالیات یقه سفیدان ارتباط داشته باشد . » ( گیدنز ، ۱۶۱: ۱۳۷۹) تصویر تهران در سینما تصویری آسیب زاست . محیطی نا امن که فرد در آن مورد تعرض دائمی قرار می گیرد . و یا دیگران را مورد تعرض قرار می دهد .
ناشناسی
ناشناسی در شهر به دو شکل مثبت و منفی به تصویر کشیده شده است . مثبت از آن رو که به انسان ها آزادی عمل می دهد و منفی به آن جهت که هیچ یاری رسانی برای فرد وجود ندارد . در شهر های جهان سومی چون ایران که نهادهای مدنی جایگزین روابط چهره به چهره نشده اند ؛ این ناشناسی بسیار آسیب زاست . ” ای بی وایت زمانی نوشت : « شهر به هر کس که خواهان چنین هدیه ی مشکوکی باشد ، تنهایی و خلوت را اعطا می کند . ” وایت درباره ی نیویورک می اندیشید ؛ اما انزوا ، واقعیت شهری کلی تری است . نویسندگانی که درباره ی شهر نوشته اند اغلب به شکل ویژه ای از تنهایی که می توان در میان انبوه جمعیت یافت اشاره کرده اند . گویی فشار بدن های بیگانه نوعی غربت را موجب می شود که جدایی ساده ی فیزیکی نمی تواند موجب آن گردد .» ( تانکیس ۱۳۹۰ص ۱۳) خلوت و گمنامی به سادگی شاخص های از خود بیگانگی زندگی شهری نیستند .هم چنان که یکی از مزایای موهبت فرهنگی که اجازه می دهد تا مردم به خصوصی راه خود را بدون مانع ، جلب توجه و مزاحمت در شهر بگشایند ، نیستند . بی تفاوتی دیگران ، بالقوه آزادی و حقوق وسیع تری در و برای شهر فراهم می آورد . چنین روابط بی تفاوتی ممکن است شکننده ، مکروه یا نابرابر باشد ، اما می توان آن را در ثبت یک ایستار از خود ( گرچه اندکی در برخورد با دیگر افراد اخلاقی ) دید . به موازات یک سیاست فعال که به تفاوت ها واقف است ، اصول اخلاقی متعارف شهری وجود دارند که به طور مستقیم به فراسوی آن می نگرند . ( همان ۱۶)
نهاد های قانونی
در شهرهای کوچک و محیط هایی از این دست افراد به سبب نظارت درون گروهی رفتار خود را کنترل می کنند . اما در شهرها انسان ها با یکدیگر بیگانه اند ؛ نهاد های قانونی بیشترین نقش را در کنترل رفتار اجتماعی و رعایت هنجارها دارند . مهاجرت و تنوع قومی و فرهنگی روحیات گوناگونی را گرد هم آورده است . سازگاری این اجتماع متکثربسیار پیچیده است . ناشناسی و آزادی عمل ناشی از آن ، فضای کافی برای پنهان شدن را در اختیار افراد خطا کار قرار می دهد و لزوم وجود سیستم نظارت اجتماعی دقیق را تشدید می کند . « تمایل به جدایی و بی تفاوتی ، رابطه های اجتماعی در شهر را کاملن آرامش نمی بخشد . سایش مدام علایق و بدن های متفاوت ، ناگزیر موجد اسطکاک است و به این جهت زندگی شهری تمایل به الزام شیوه های رسمی کنترل دارد . زندگی شهری چه در شکل پیمان های عقلانی یا سرکوب های سخت گیرانه ، وسیعن به وسیله ی نظام های قانونی اداره می شود ( یا نیازمند اداره شدن است ) . در سطح ذهنیت ، کنش متقابل اجتماعی در شهر ، نیازمند تغییری در روان شناسی فردی است تا [ خود را با ] بسیاری دیگران ناشناس هم ساز کند . در سطح جمعی ، متضمن استفاده ی رو به تزاید از کنترل های قانونی برای اداره ی رفتار ، قاعده مند کردن هم کاری و ایمن سازی نظم است . » ( تانکیس ۲۳)
وجودحمل و نقل شهری
راه های ارتباطی در تهران به گونه ای سازمان یافته که افراد مجبور به داشتن خودرو شخصی هستند . این مسئله در سینما نیز به خوبی منعکس شده است . نبود وسائل حمل و نقل کافی و عدم پوشش دهی حومه ها از معضلاتی است که به ترافیک شهر تهران دامن می زند و نیاز دیگری را بر نیازهای شهروند تهرانی می افزاید .
فضاهای عمومی برای تفریح
تهران چون دیگر پایتخت ها انباشته از فضاهای متنوعی برای وقت گذرانی است . انبوه سینماها ، سالن های تئاتر ، موزه ها ، رستوران ها ، کافی شاپ ها ، پارک ها ، پاساژها و … از مشخصه های آن است . شهروند تهرانی زمان طولانی را می تواند در فضا ی عمومی بگذراند که لزوم حضور او در خانه ی وسیع را کم رنگ می کند . اما فضای متشنج عمومی که با ترافیک شدید ، فشارهای روانی حاصل از زندگی شهری و عدم رعایت قوانین و هم چنین رویارویی با انواع ناامنی ها همراه است در تضاد با وجود این فضا ها قرار گرفته ، مطلبی که کمتر در سینما به آن توجه شده است .
مکان های خاطره ی ملی
اعتراض به تخریب فضاهای خاطره انگیز و بی هویتی تهران بر اثر ساخت و ساز های بی رویه در کلام قهرمانان فیلم ها بسیار مورد اشاره قرار می گیرد .« فضا یک تمامیت تاریخی و یک تولید اجتماعی است . از یک سو تجربه ی حافظه ی تاریخی و از سوی دیگر تجربه ی زندگی روزمره ی ما » ( فکوهی ۲۰۸)
بی هویتی
« یکی از اساسی ترین مفاهیمی که کوین لینچ مطرح می کند ، « خوانایی » در فضای شهری است . شهروندان از طریق قرائت با فضا رابطه برقرار می کنند وخود را در فضا بازمی یابند . نبود خوانایی انسان ها را به حالتی از اضطراب و افسردگی سوق می دهد که منجر به احساس گمشدگی و از دست دادن حس ایمنی می شود .
۱) هویت : وجه تمایز یک شی از سایر اشیا
۲) ساختار : رابطه ای خاص که شی شهری درون خود با سایراشیا برقرار می کند .
۳)معنی : رابطه معنایی شهروند و شی در ظرف زمانی که کارکرد و معنای آن را تغییر می دهد .
عدم هماهنگی و توازن : فرد نمی تواند خود را در فضا بازیابد و احساس تعلق کند . » ( ۲۰۸ فکوهی
نبود هویت شهری مسئله ی مهم و شاخصی در تهران است . اماکن خاطره انگیز هر روز در تهران تخریب می شوند و سازه های جدیدی بر جای آن ها سر بر می آورند . افراد محیط را نمی شناسند . مسیر خود را به سادگی گم می کنند و حس تعلق سرزمینی آنان ویران می شود .
موقعیت سیاسی
« شهرها بسترهایی حیاتی برای اندیشیدن به قدرت اند . فضاهای شهری صحنه ای برای جغرافیای رسمی اقتدار فراهم می کنند ، هم چنان که برای بسیج خط مشی های جایگزین نیز . » ( تانکیس ۱۲۴) « معماری اقتدار ، نیم رخی محکم اما نا کامل از مناسبات قدرت در فضای شهری ارائه می کند . به علت این که ، دژهای قدرت رسمی – عمارت دولت ، بانک مرکزی ، کاخ ریاست [ جمهوری ] ، وزارت دفاع ، ستاد امنیت یا اطلاعات – می توانند هدف اعتراض و مخالفت قرار گیرند . » ( همان ۹۳) تهران مرکز تجمع وزارت خانه ها و اماکن تصمیم گیری ملی است .
نتیجه گیری
تهران به عنوان پایتخت کشوری جهان سومی در مقایسه با سایر شهرهای تهران امکانات رفاهی ویژه ای دارد . اما فردی می تواند از این امکانات بهره برده خود را با زندگی در آن وقف دهد که در این محیط اجتماعی شده باشد . از آن جا که عمده ی ساکنان تهران را مهاجرانی تشکیل می دهند که مهارت اجتماعی زندگی در این کلان شهر را ندارند ؛ مشکلات عدیده ای به وجود می آید . آن ها دست به خلاقیت در براورده کردن نیازهای شان می کنند و روش های قانونی و مرسوم را نقض می کنند . در نتیجه زندگی برای ساکنان اصلی و نسل دوم مهاجران بحران زده می شود . تخریب سازه های خاطره انگیز به دست قومیت های مهاجر که به دنبال کسب منافع خود بوده ، تصوری از ذهنیت افراد بومی راجع به سازه ها ندارند ، یکی از این مسائل است . از سویی دیگراز آن جا که مهاجران مهارت زندگی در شهر مورد نظر را ندارند با دیدی مثبت به آن پا می گذارند و به شکلی غیر قابل پیش بینی با مسائل شهری چون نبود مسکن ، تضاد طبقاتی ، تنهایی ، غربت و… روبه رو می گردند . گرچه سینما گران به این نکته توجه نکرده اند که حضور در هر محیط بیگانه ای به سبب عدم آشنایی با مناسبات اجتماعی آن محیط آسیب زاست . محیط روستایی نیز برای فردی که با آن بیگانه است بسیار خطر آفرین است .
منابع :
گری ، گوردون (۱۳۹۲) ، سینما ، مترجم : مازیار عطاریه ، چاپ اول ، تهران : شورآفرین
فولادیان ، احمد ( ۱۳۸۵) ، حاشیه نشینی و انحرافات اجتماعی ، فصل نامه تخصصی فقه و تاریخ تمدن ، دانشکده الهیات آزاد اسلامی مشهد ، شماره ۹
تانکیس ، فرن (۱۳۹۰) ، فضا ، شهر و نظریه اجتماعی ، مترجمان : حمیدرضا پارسی – آرزو افلاطونی ، چاپ اول ، تهران : دانشگاه تهران
گیدنز ، آنتونی ( ۱۳۷۹) ، جامعه شناسی ، مترجم : منوچهر صبوری ، چاپ ششم ، تهران : نشر نی
میر احسان ، احمد (۸۵) ، تهران : تصاویر امروز ، سالنامه فیلم : تهران در سینمای ایران
فکوهی ، ناصر (۱۳۸۳)، انسان شناسی شهری ، تهران : نشر نی ، چاپ پنجم ۱۳۸۷
طالبی نژاد، احمد (۹۱) ، تهران در سینمای ایران ، تهران : روزنه ، چاپ اول
