سهیلا ساری تاش /ترجمه از ترکی استانبولی / مژگان دولت آبادی
مقدمه مترجم: میتولوژی یا اسطوره شناسی به عنوان یکی از شاخه های انسان شناسی فرهنگی از دیرباز مورد توجه تاریخ نگاران و مردم شناسان بوده است ، در متن پیشرو مولف به اختصار به مهم ترین اسطوره های اقوام ترک پرداخته است و روشن است که برای شناخت و بررسی بیشتر تاریخ اساطیر این اقوام نیاز به مطالعه ای جامع تر است .
نوشته‌های مرتبط
ویژگی های اساطیر ترک
تاریخ اساطیر ترک و وسعت جغرافیایی آن بسیار گسترده است.
منابع تاریخی قبل از میلاد در خصوص نژاد ترک و فرهنگ آنها شامل اطلاعاتی در زمینه اساطیر ترک است.
اطلاعات قدیمی در خصوص اساطیر ترک در سلسله های چین ،گوک ترک و منابع دوره ساسانی قابل مشاهده است.
در نتیجه ی مهاجرت های گسترده قرن چهارم اطلاعاتی در منابع لاتین و بیزانس در خصوص اساطیر ترک به چشم می خورد.
به طور حتم منابع اساطیر ترک و رد پای آن در مناطق وسیع جغرافیایی وجود دارد.
در اساطیر ترک، اسطوره های دلاوری از جایگاه ویژه ای برخوردارند. قهرمانهای نجات بخش در اساطیر در طی زمان انعکاس پیدا کرده ا ست.
ویژگی هایی که باعث تمایز اساطیر ترکی از دیگر اساطیر می شود را می توان به ترتیب زیر طبقه بندی کرد.
۱/ شرایط روانشناختی ترک ها و نگاه آنها به دنیا متفاوت است.
۲/ اساطیر ترک ها بر خلاف اساطیر مصر، یونان و هند بر پایه باور به خدایان استوار نیست(تفاوت مهم اساطیر ترکی با اساطیر مصری، یونانی و هندی در نبود باور به خدایان است.)
۳/ در اساطیر ترکی توجه بیشتری به اساطیر عدالت محور و نجات بخش است.
۴/ متون اساطیری ترک آشفته است و از باورهای شمنی نیز در عمل در آنها دیده می شود.
متون و افسانه های اساطیری
“اُ. اوغوز “، بر اساس چگونگی اوصاف در افسانه ها چنین می گوید:
از تعاریف و توصیفات این طور استنباط می شود که در افسانه ها در زبان ترکی تحت نوعی بیان ابتدای و عامه زایشی بر پایه حقیقت و یا نوعی تخیل خارق العاده و ماجراهای قهرمانهای اسطوره ای در اشعار و ترانه ها شکل می گیرد که غالباً با همراهی سازی بیان می شود که از زبان شاعری فراموش شده و یا ناشناس است که البته شاعر در درون اثر از لحاظ حسی و یا کارکردیحضوری ندارد و به شکل یک “اثر ادبی” در مقابل ما قرار می گیرد.
افسانه ها به عنوان متون اساطیری پذیرفته شده است.
خصوصاً با توجه به مراحل و شرایط شکل گیری در افسانه های ترکی از لحاظ عناصر اساطیری در افسانه ها جایگاه ویژه ای دارد.
ُ. اوغوز مراحل و شرایط شکل گیری یک افسانه را تحت ۵ عنوان اساسی بیان می کند:
۱/ اول اینکه جامعه ای که افسانه خلق می کند می بایستی دوره ای تحت عنوان “عصر افسانه” را زیسته و تجربه کرده باشد.
این دوره در ترکی و از لحاظ تاثیر به سزای آن در عناصر اساطیری تحت تاثیر فرهنگسرزمین های استپی نوعی قهرمان سازی است که به زندگی اجتماع آن دوره جهت داده است. حوادث خارق العاده که نشات گرفته از اسطوره ها می باشد با مرور زمان جایگاه قدیم خود را از دست می دهد و به جای قهرمان ها تحت تاثیر ارزش ها و نقش های اجتماع جدید قرار گرفته و به مرور دوران افسانه ها رو به افول رفته و جای خود را به دورانی تحت عنوان ” عصر داستان” داده است.
بر اساس پژوهش های انجام شده اساطیری ترکی از خدایی واحد (تک خدایی) به سمتچند خدایی (تکثر خدایان) پیش رفته است.
ترک ها در اساطیر جوامعی که در طول تاریخ در تماس قرار گرفته اند نقش مهمی را بازی کرده ا ند. این موضوع در شکل گیری باورهای پذیرفته آنها تاثیر گذار بوده است. در راس این باورها، آیین زرتشتی،مانویسم و بودیسم قرار می گیرد.
۲/ دوم: اجتماعی که افسانه خلق می کند می بایست دارای سنت شفاهی باشد. عناصر فرهنگی و آثار ادبی از نسلی به نسل دیگر با سنت شفاهی قدرتمندی انتقال پیدا می کند و شکل گیری افسانه را فراهم می کند.
۳/ سوم: برای شکل گیری یک افسانه حادثه ای هسته ای می باشد که موجب پیدایش الهام باشد که این حادثه اجتماع را عمیقاً تحت تاثیر قرار دهد و پس از خیال پردازی ها در اجتماع توجه برانگیزد و بر اساس سنت شفاهی گسترش و غنا یابد.
۴/ این حادثه توسط “شاعر” به متنی ادبی تبدیل شود. این متن از شاعری به شاعر دیگر، از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته و در سنت شفاهی پویا و زنده می ماند.
۵/ این متن می بایست قبل از پایان عصر افسانه در سنت شفاهی زنده مانده و ماندگار شود . در جوامعی که عصر افسانه ها به پایان می رسد، ماندگاری با تبدیل به نوشته و متن ادامه می یابد و در زمان های جاری به عنوان اثر ماندگار باقی می ماند.
“م.ف. کوپرولو” ، افسانه های ترکی را هم از لحاظ جغرافیایی و هم تاریخی و هم قومی طبقه بندی کرده است.
طبقه بندی که کوپرولو از لحاظ جغرافیایی انجام داد ه است متون مهمی از اساطیر ترکی را در بر می گیرد.
۱/ آثار به دست آمده از “آلتای ینی سوی”در منطقه ی ترک های شمنیسم، که از بخش های کهن اساطیر ملی است، ماهیت اساطیری و خالق گونه آنها که به اساطیر مربوط به پیدایش جهان اشاره دارد.
۲/ آثار به دست آمده در سرزمین های استپی ساکنین این مناطق از لحاظ مدنی بسیار پیشرفته بوده که شامل نژادهای قرقیز، قزاق، ترکمن است که به شدت تحت تاثیر آیین اسلام قرار گرفتند. افسانه های ارزشمندی از قبیل “مَناس” و “کورسپر” ماهیت کهن اساطیری خود را از دست داده و فقط تاریخ مناقب- [ افسانه یا حکایت راجع به شجاعت و دلاوری و هنر اشخاص بزرگ که مورد افتخار و ستایش باشد]- ماهیت یافته است.
۳/ “مزرعه ـ راز ـ دریا”در این منطقه از ساکنین اوغوزهای قدیمی و ” تو-کی ” ها به مانند قبایلی قدیمی همچون ” کارلوک ” ها عواملی سیاسی باعث شد تا افسانه های تکه تکه مکتوب شود و به مرور از حافظه ها پاک شدند و این نیز حاصل تاریخ مناقب است .
افسانه ها با توجه به مفاهیمی که در بر می گیرند متون اساطیری هستند.
افسانه ها اشخاص و حوادث خارق العاده را بیان می کنند.
افسانه ها به جهان، اولین انسان، نژادها، ملیت ها و نحوه شکل گیری و پیدایش آنها، تحول آنها و موضوع های مربوط می پردازد.
همانند سایر افسانه های اساطیری در این افسانه ها به طرح مشکلیمی پردازد.
زبان و شیوه بیان افسانه ها دارای ویژگی های اساطیری است.( افسانه ها به شیوه ای اسطوره ای بیان می شوند.)
افسانه ها :
افسانه ” بوزکورت ”
افسانه ” ارگنه غون ”
افسانه ” اوغوز خاقان ”
افسانه ” مَناس ”
افسانه ” خلقت ”
افسانه بوز تورک
قدیمی ترین افسانه ی ترکی شناخته شده است که در میان بسیاری از اقوام ترک شناخته می شود .افسانه به این می پردازد که ترک ها توسط دشمنانشان از بین برده فقط یک و یا دو فرزند آنها سالم می ماند و گرگی که از آنها باردار شده که مردم ترک از نسل بچه ی آن گرگ هستند.
افسانه ارگنه غون
در این افسانه ترک ها که مغلوب دشمنانشان شده اند در حال انقراض هستند و دو خانواده ای که امکان فرار را پیدا می کنند در غاری به نام ارگنه غون به مدت چهار صد سال اسکان می یابند. این افسانه به این می پردازد که اینان با افزایش نیروی خود موانع مسیر خود را برداشته و کوهی فولادین را ذوب می کنند و از ارگنه غون خارج می شوند. آنها با نابود کردن دشمنان اجداد خود سلسله” گوک تورک” را بنا می کنند.
در این افسانه یکی از نکات مهم تاریخی که به آن اشاره می شود ترک ها که از اولین اقوامی هستند که به آهن و کاربرد آن است دست یافتند که از این لحاظ حائز اهمیت است.
افسانه اوغوزخاقان
در نوشته های مربوط به قرن ۱۳ به افسانه اوغوزخاقان اشاره شده است که در خصوص اجداد اوغوز ، ادبیات و فرهنگ آن دوره اطلاعات مهمی ارائه می دهد. این افسانه در اسطوره های ترکی از جایگاه ویژه ای برخوردار است.
افسانه مَناس
در این افسانه قرقیزی به درگیری و نبرد میان قرقیزهای مسلمان و بت پرستان می پردازد.
این افسانه از ۴۰۰ هزار مصراع تشکیل شده است.
منبع :
Türk Mitolojisinin Önemli Özellikleri ve Diğer Mitolojilerden Ayıran Ozellikleri
Turkiye Bilimler Akademisi
www.acikders.org.tr
**-آماده سازی این متن برای انتشار به وسیله آقای امیر،غریب عشقی مسئول گروه زبان ترکی استانبولی در انسان شناسی و فرهنگ انجام گرفته است.
