فکوهی، ناصر،۱۳۹۲، از فرهنگ تا توسعه، تهران: فردوس، چاپ دوم، ۷۰۴ صفحه
بیش از یک دهه از انتشار کتاب «از فرهنگ تا توسعه» می‌گذرد و بنابراین زمانی که بنا بر پیشنهاد ناشر، تصمیم به چاپ مجدد این کتاب گرفتیم، تلاش کردیم مطالب آن را بار دیگر از نظر بگذرانیم و مطالب جدیدی به آن بیافزاییم. البته اینکه کتابی در زمینه توسعه در میان هزاران کتابی که هر روز در این حوزه در کشور ما منتشر می‌شود به چاپ دوم برسد، به نظر ما امری مثبت است. زیرا حجم کمی مطالب، مقالات و کتاب و رساله‌های علمی و پژوهشی و ترویجی و گزارش‌های روزنامه‌نگارانه و جلسات و برنامه‌های گوناگون در این موضوع به حدی غیرقابل تصور است. خوانندگانی که امروز به شبکه مجازی دسترسی داشته باشند، شاید تقریباً دیگر نیازی به استفاده از کتاب های چاپی احساس نکنند، هرچند که باید توجه داشته باشند عدم استفاده از این کتاب ها آن هم در کشوری همچون کشور ما، به ورشکستگی ناشران و سقوط علمی مؤلفان می‌انجامد. این امر در حوزه زبان فارسی به وضوح قابل مشاهده است. در فرهنگ‌های دیگر نیز اگر خواننده‌ای به زبانی بین‌المللی همچون انگلیسی یا فرانسه تسلط داشته باشد، حجم مطالب تقریباً به شماری غیرقابل تصور می‌رسد. برای آزمایشی ساده در این زمینه، یک جستجوی اینترنتی که در هنگام نگارش پیشگفتار حاضرانجام شد، نشان داد که با وارد کردن دو واژه «فرهنگ» و «توسعه» به همراه هم، در موتور جستجوی گوگل، نزدیک به یازده میلیون مورد در زبان فارسی می‌رسیم و وارد کردن همین کلمات به زبان انگلیسی، ما را به یک میلیارد و پانصد میلیون نشانی هدایت می‌کند.
نوشته‌های مرتبط
در فهرست فعالیت‌هایی که در این ده سال خود در زمینه دانشگاهی و غیر دانشگاهی در زمینه توسعه تألیف یا ترجمه کرده‌ام،بخش بزرگی به توسعه و مسائل آن اختصاص داشته که از آن جمله می‌توانم به کتاب‌های «درهزارتوهای نظم جهانی»، « انسان‌شناسی کاربردی و توسعه»، «همسازی و تعارض در هویت و قومیت» و ده‌ها مقاله و صدها یادداشت و گفتگو در رسانه‌های عمومی اشاره کنم، که اغلب بازخورد خوبی داشته و موضوع بحث‌های زیادی شده‌اند. البته متأسفانه به دلیل نبود سنت «نقد» در ایران و سست بودن نویسندگان در این زمینه، آنجا هم که نقدی بر آن‌ها نوشته شده است، همچون نقدهایی که بر سایر آثار نوشته می‌شود، در بسیاری موارد، یا در تعریف و تمجید و صرفاً معرفی آن‌ها بوده است و یا در نوعی حمله به نکاتی جزیی و پیش پاافتاده و غیراساسی، از غلط‌های چاپی گرفته تا ایرادگرفتن در این یا آن روش‌شناسی مثلاً در استفاده از ارقام و آمار، آن هم در کشوری که یکی از بزرگ‌ترین آسیب‌های آن در نبود آمار شفاف و دقیق است که هم مسئولان و هم جامعه مدنی تلاش می‌کنند این آسیب را به گونه‌ای حل کنند تا بتوان به تحقیق اجتماعی واقعی دست یافت. با کمال تأسف نقدنندگان به نکته‌ای که تقریباً همیشه در پایان پیشگفتار نوشته می‌شود و درخواست می‌شود که مشکلات، به ویژه مشکلات نگارشی، به نویسنده و ناشر تذکر داده شود، توجه نمی‌کنند و نقد را با تسویه حساب‌های سیاسی و غیرسیاسی اشتباه می‌گیرند؛ گروه دیگری از نقد کنندگان هم جوانان «جویای نام» و شتاب‌زده در این زمینه هستند، که از نقد به مثابه روشی ساده و اغلب ژورنالیستی (در بدترین معنای این کلمه) برای کسب اعتبار در تعریف یا در حمله به کسانی که به جای کارهای سود جویانه و آسیب‌زا رایج در این پهنه، مشغول به کاری فرهنگی هستند، برای رسیدن به شهرتی زودرس اما نه چندان دیرپا استفاده می‌کنند و البته این بدان معنا نیست که بسیاری از اندیشمندان، دانشگاهیان و نویسندگان نیز نقدهایی بسیار پراهمیت می‌نویسند که بسیار راهگشا است. اما جای یک آسیب‌شناسی نقد در حوزه توسعه همواره فراهم است.
اما اگر به کتاب بازگردم، متأسفانه وقتی کارهای منتشر شده در نخستین مجموعه را مرور می‌کردم، به‌این نتیجه رسیدم که اکثر قریب به اتفاق موانع و مشکلات و آسیب‌ها در جای خود باقی مانده‌اند و بنابراین نمی‌توان مقاله یا نوشته‌ای را به دلیل «کهنگی» از فهرست خارج کرد و تنها موارد تغییر شامل، نکات ریزی می‌شده است که به دلیل «مقطعی» بودن شدید، حفظ آن‌ها، بدون افزون یادداشت‌هایی بلند برای توضیح، امکان‌پذیر نبود. برعکس در این کتاب، دو بخش دیگر شامل نوشته‌ها و گفتگوهای نگارنده و همچنین مقالاتی پژوهشی که برخی از آن‌ها را با دانشجویان خود منتشر کرده‌ام، همچون در کتاب‌های پیشین درباره توسعه، افزوده‌ام که حجمی تقریباً برابر با کتاب اول دارند و بنابراین کتاب را به کتابی جدید بدل کرده اند که بسیاری از مشکلات توسعه‌ای ما در آن به صورت های مختلف ، مورد بحث قرار گرفته است.
درباره‌این دو بخش، یعنی گفتگوها و مقالات پژوهشی نیاز به توضیحی هست که اولاً دلیل افزون آن‌ها چه بوده و ثانیاً هر کدام چه نقشی داشته و دارند. افزودن این بخش‌ها برای آن قابل توجیه است که مسائل و مشکلات و آسیب‌های توسعه‌ای در کشور ما در طول سال‌های اخیر افزایش یافته و نیاز به ارائه نقطه نظرات و مباحث جدیدی داشته‌اند. بخش مربوط به گفتگوها، نوعی سبک دخالت اجتماعی بوده است که بیش از بیست سال است از آن استفاده می‌کنم (و کتاب‌های متعددی نیز با این روش به انتشار رسانده‌ام) به‌این دلیل که می‌توان در موضوع‌های مربوط به توسعه دخالتی سریع انجام داد و با زبانی نسبتاً ساده موضوعی اغلب پیچیده را باز کرد . این باز کردن و تشریح با هدفی اغلب کاربردی و برای کسانی انجام گرفته که در موقعیت تصمیم‌گیری بوده‌اند و بنابراین تلاش شده که نقطه‌نظرات دانشگاهی و علمی با نقطه‌نظرات عمومی و رویکردهای کاربردی اجرایی در آن‌ها ترکیب و به یک تألیف برسد. بخش مربوط به مقالات پژوهشی، شامل مقالاتی می‌شود که در رده‌بندی دانشگاهی به آن‌ها نام مقالات «علمی – پژوهشی» اطلاق می‌شوند. این مقالات در مجله‌های موسوم به همین عنوان منتشر شده‌اند که اغلب در دسترس عمومی نیستند و مسائلی که به همراه داشته اند سبب شده است که به آن‌ها با نگاهی مشکوک نگریسته شود، در حالی که می توانم به عنوان کسی که برخی از این مجلات را تاسیس و مدیریت کرده و در حال حاضر نیز سردبیر یکی از آن‌ها با عنوان «پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران »(دانشگاه تهران) است، ادعا کنم بسیاری از این مجلات مقالات بسیار ارزنده‌ای را نیز در بردارند که شاید برای خوانده و دیده شدن نیاز به ورود به عرصه عمومی مثلاً کتاب یا شبکه‌های مجازی و الکترونیک داشته باشند. البته خوشبختانه‌این اتفاقی است که در کشور ما و در سایر نقاط جهان از طریق باز شدن دسترسی به سوی این مقالات در حال انجام گرفتن است.
این مقالات از جمله شامل مقالاتی می‌شود که نگارنده همراه با دانشجویانم در طول این سال ها نوشته‌ایم. در این مورد جای آن هست که بر نکته‌ای پای‌فشاری کنم. متأسفانه در کشور ما سنت‌های درست و مفید دانشگاهی اغلب به وسیله گروهی از افراد لوث شده و سپس راه را برای کسانی می‌بندند که بخواهند از این سنت‌ها استفاده درستی بکنند. یکی از این سنت‌ها کار مشترک استاد و دانشجو در قالب انتشار مقالات علمی – پژوهشی است. نگارنده در طول بیست سال کار دانشگاهی و نزدیک به سی سال کار علمی، شاید حدود ده مقاله علمی – پژوهشی خود را از بیش از چهل مقاله در این قالب، را همراه با دانشجویان و واقعاً به صورت کار مشترک منتشر کرده‌ام، این دانشجویان نیز امروز تقریباً همگی همکاران ما در وب‌گاه «انسان‌شناسی و فرهنگ» هستند- که امیدواریم به یک مؤسسه دانشگاهی تبدیل شود- و همگی پیشینه همکاری‌شان از این مقالات آغاز و بعدها ادامه پیداد کرد. این سنت خوب در همه کشورهای پیشرفته یعنی ایجاد تیم‌های استادمحور از دانشجویان علاقمند متأسفانه در کشور ما به دلیل سوء استفاده برخی از دانشگاهیان لوث شده است و امروز شاهد آن هستیم که برخی از افراد با حسن نیت نیز، اصولاً آن را زیر سئوال می برند. در حالی که به نظر نگارنده وجود این سنت عاملی است در پیوند و همکاری دانشجو و استاد و تربیت اساتید آینده به وسیله اساتید کنونی، یکی از بهترین روش‌ها برای تداوم سنت‌ها و رویکردهای علمی از یک نسل به نسل دیگر به حساب می‌آید. هم از این رو در این زمینه، همچون زمینه‌های دیگر راه و روش ما تبعیت از جو موجود نبوده و نیست. اما امیدواریم افراد جامعه ما آنچه را که خود به خطا انجام می دهند به یک روش و رویه مناسب که در همه دنیا وجود دارد، تعمیم نداده و درباره آن‌ها پیش‌داوری‌های شتاب‌زده انجام ندهند.
در پایان جای آن دارد که از ناشر محترم سرکار خانم یاسینیان که در شرایط کنونی و بسیار سخت نشر، اهتمام به انتشار این کتاب کرده‌اند و همچنین از دانشجوی قدیمی و همکار کنونی‌ام سرکار خانم فاطمه سیارپور که کار ویرایش علمی و ادبی کتاب را انجام دادند و نقشی مؤثر در به ثمر رسیدن این نسخه جدید داشتند، تشکر و قدردانی کنم. تشکر دیگر را باید از همه دوستان جوانم در «انسان‌شناسی و فرهنگ» انجام دهم که برخی از آن‌ها از خلال مقالاتشان دراین کتاب حضور دارند و برخی دیگر در کتاب‌های مشترک ما در گذشته یا آینده حضور داشته یا خواهند داشت. این جوانان، مهم‌ترین امید ما به پایداری اندیشه و تداوم خرد علمی در این پهنه است، از این رو بار دیگر برای همراهی و همکاری صمیمانه شان در پروژه‌ها و برنامه‌های علمی نگارنده در حوزه‌های توسعه، مطالعات شهری، هویت‌های جدید و انسان‌شناسی فرهنگی به طور عام تشکری صمیمانه از آن‌ها می‌کنم. شکی ندارم که‌این نسل، آینده‌ای بهتر برای این کشور خواهند ساخت که بسیار از آنچه ما می‌نویسیم و می‌گوییم پربارتر و علمی‌تر خواهد بود.
و این نکته نهایی که همواره در کتاب‌هایم به آن اشاره می‌کنم که هر گونه خطا و اشتباه و سهل‌انگاری که در این کتاب مشاهده شود، در مسئولیت شخصی این نگارنده است. کار علمی بدون خطا، بدون شک علمی هم نیست و صرفاً ادعای علمی بودن دارد. دقت و اهتمام برای آنکه کاری پیراسته از خطا به خوانندگان ارائه شود، در حد توان ما به انجام رسیده اما شکی نیست که باز هم این کار همچون هر کار علمی دیگری ممکن است اشتباه‌های زیادی در بر داشته باشد که تذکر آن‌ها برای تصحیح شان در چاپ‌های احتمالی بعدی و یا دست‌کم برای آگاه شدن نگارنده و پرهیز از تکرار این خطاها، موجب امتنان خواهد بود.
دی ماه ۱۳۹۲
ناصر فکوهی
فهرست مطالب
فصل اول _ فرهنگ و توسعه سیاسی
نگاهی به مفهوم سیاسی
توسعه سیاسی به مثابه یک ضرورت تکنولوژیک
آزادی و خط های”قرمز”
جامعه مدنی: توهم و واقعیت
جامعه مدنی و آرمان خوش باوران
فصل دوم _ فرهنگ و توسعه اجتماعی
بازبینی نقش دولت در فرایند توسعه فرهنگی
زنان و توسعه
زنان: نظام آموزشی و بازار کار
آموزش و آزادی
اوقات فراغت و کاهش تنش های اجتماعی
رسانه ها، کشورهای در حال توسعه و انقلاب اطلاعاتی
جهانی شدن ارتباطات و موانع رشد آن در کشورهای در حال توسعه
زیر نگاه رایانه ها: آزادی و اطلاعات
تحلیلی جامعه شناختی بر الگوی مصرف مسکن در ایران
توسعه و الگوهای اجتماعی مصرف انرژی، روند شکل گیری، تحول و تغییر رفتارها
نگرشی جامعه شناختی بر پدیده تخلف در رانندگی
فصل سوم _ فرهنگ و توسعه اقتصادی
نگرشی بر تحول تاریخی و ساز و کار اجتماعی فساد اداری
ریشه های اجتماعی اقتصاد زیر زمینی
صادرات و تحول بافت های اجتماعی
سرمایه گزاری خارجی؛ چشم اندازهای توسعه و موانع انسانی
خصوصی سازی و الزامات توسعه
حدود و الزامات کاربرد سیاست تمرکززدایی در گذار به اقتصاد بازار
نقد و نقدپذیری در روند تحولات اجتماعی
مدیریت فرایندهای فن آورانه وموانع انسانی آن
توسعه پایدار شهری در ایران
چشم انداز فرهنگ عمومی ونظام دانشگاهی در جهان و در ایران
آسیب شناسی شهر پیاده در ایران
فصل چهارم _ مقاله های پژوهشی
هویت و فضای عمومی در شهر: مطالعه موردی دختران دانشجو در شهرستان رفسنجان
انگیزه ها و دلایل مدیریت کالبد: مطالعه موردی یک خرده فرهنگ شهری در تهران
تاثیر فرهنگی توسعه بر کالبد انسان درایران
فرهنگ قومی_ جماعتی و نقش آن در توسعه اقتصادی _ فرهنگی
بررسی اثرات “توسعه” سریع شهر بر “فضاهای خانگی” و ” فرهنگ”
فصل پنجم: گفتگوهایی درباره مسایل توسعه ایران
بی هویتی شهری
هراس در بستر آنومی اجتماعی
آسیب شناسی فرهنگ کتاب و کتاب خوانی
اخلاق حرفه ای: پول به مثابه هدف اصلی کنشگران اجتماعی
مبادله های منفی و مخرب در فرهنگ
پولی شدن جامعه و سقوط اجتماعی و فرهنگی
نفت عامل اصلی سیاست زدگی ایرانیان
مصرف رسانه ای و سبک زندگی
نگاهی به موقعیت دانشگاهی ما
زیستن میان ابرها: آسیب شناسی وضعیت تفکر در ایران معاصر
نوزایی، شکوفایی و بحران هویت و ملی گرایی عقب افتاده
همه چیز رنگ و بوی سیاسی دارد
شبکه های ماهواره ای و دلایل نفوذ آن ها
درباره نظام آموزش و پژوهش در ایران
ایدئولوژیزه کردن جامعه و تغییر فرهنگی
توسعه و توانمندسازی بومی
ریشه های فرهنگی تحولات سیاسی
روند خشونت های اجتماعی در جامعه ما
تماشای خشونت ارزان ترین تفریح
فایل پی دی اف پیوست است
پیوست اندازه
PDF icon 24090.pdf 183.5 KB
