نمایش در تبریز، از انقلاب مشروطه تا نهضت ملی نفت

میرعلیرضا موسوی- امیرحسین جدیدی

نمایش در تبریز(از انقلاب مشروطه تا نهضت ملّی نفت)؛ پژوهش و نگارش: محمود رنجبری فخری، سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران، ۱۳۸۳

کتاب «نمایش در تبریز، از انقلاب مشروطه تا نهضت ملی نفت»، روایتی اسنادی از تاریخچه پیدایش تئاتر در تبریز و ایران که به همت محمود رنجبر فخری گردآوری شده است. در پیشگفتار کتاب اشاره شده است: «تاریخ تئاتر تبریز و اسناد ۹۰ ساله یا از نظر دیگر اسناد ۱۲۰ سالۀ آن در مدیریت “سازمان اسناد ملی ایران، شمالغرب”(تبریز)، نظری است گذرا به مدارک و اسنادی که حاصل عمر بیش از ۲۳۵ بازیگر، نویسنده و موسیقیدان شناخته شدۀ شهر تبریز می باشد”».

آنچه که مورد تأکید پدیدآور است، این اسناد مربوط به هنر نمایش به سبک اروپائی آن است و نه مفهوم سنتی یا مذهبی آن مانند شبیه خوانی و تعزیه گردانی؛ سبکی از هنر نمایش که از فرانسه به روسیه رفت و از قرن هجدهم میلادی در مناطق قفقاز رایج شد.

در این کتاب نخست به شرح کلیاتی در زمینۀ نفوذ، شکل گیری و ‌رشد هنر نمایش در تبریز پرداخته شده است که از منابع مختلف گردآوری گردیده و همراه مستندات مربوط به آن ها عرضه شده است. سپس بر مبنای ترتیب تاریخی به گروه های تئاتر در شهر تبریز از دوره مشروطه تا ابتدای دهه ۱۳۳۰.ش پرداخته می شود، به اضافه آنکه در پایان هر بخش اسناد و تصاویر مربوط به گروه هنری مورد اشاره در آن بخش ارائه شده است.

همانطور که گفته شد در بخش نخست کتاب اسناد مربوط به نفوذ هنر نمایش از نواحی قفقاز به تبریز مورد توجه مؤلف بوده است. در این بخش با میرزا آقا تبریز، نخستین نمایشنامه نویس در ایران آشنا می شویم. بر طبق اسنادی که در سال ۱۳۳۴.ش، میرزا ابراهیم اف پژوهشگر و نویسنده معروف آذربایجانی منتشر کرد، معلوم گردیده است که سه نمایشنامۀ کوتاه منسوب به میرزا ملکم خان که قسمتی از آنها در پاورقی روزنامه اتحاد چاپ می شد و به دلیل تعطیلی روزنامه ها پس از بمباران مجلس توسط محمدعلی شاه ناتمام ماند، متعلق به میرزاآقا تبریزی منشی اول سفارت فرانسه مقیم تهران بوده است. در ادامه با مراجعه به مراجع و اسناد تاریخی در این کتاب شرح آن می رود که چگونه این نمایشنامه ها به نام میرزا ملکم خان در برلن منتشر شده است. همچنین در این فصل از کتاب به تاریخچه آشنایی ایرانیان با تئاتر در نواحی قفقاز اشاره شده و چگونگی نفوذ و انتقال آن به تبریز مورد بحث و مداقه قرار گرفته است. در این بخش از کتاب می خوانیم: « به استناد دفترچه و بروشوری که در مهرماه ۱۳۲۱ بمناسبت چهلمین سال آغاز فعالیتهای نمایشی در تبریز از سوی گروه فردوسی منتشر گردید، بایستی از سال ۱۳۸۱شمسی بعنوان نخستین سال فعالیت گروههای نمایشی در این شهر یاد کرد. ولی برخی شواهد و مستندات بیانگر این واقعیت است که قبلاً نیز در تبریز فعالیتهای نمایشی وجود داشته است. آقای امیرعلیزادگان با استناد به دفتر اعضاء گروه بیوک خان نخجوانی، آغاز کار هنر نمایش را در تبریز، سال ۱۲۶۳ شمسی ذکر نموده…». فراتر از این مباحث، در ابتدای کتاب درباره تاریخچه هنر تئاتر در تبریز به این مهم اشاره می شود که ارامنه تبریز مدتی قبل تر از این تاریخ ها(۱۲۵۸شمسی) فعالیت های نمایشی خود را آغاز کرده بودند هر چند که مخاطب عمومی نداشته است؛ «کشیش پاپازیان بنیانگذار تئاتر ارمنیان تبریز، تاریخ آغاز فعالیتهای نمایشی ارامنه را ماه آوریل ۱۸۷۹ میلادی ذکر می کند که برای کمک به قحطی زدگان شهر وان در حیاط منزل وی اجرا شده است…».

در ادامه کتاب، تاریخچه گروه های نمایشی اولیه در تبریز به انضمام اسناد و تصاویر مربوط شان آورده شده است. از جمله: گروه نمایش جمعیت خیریه که بعنوان نخستین گروه سازمان یافتۀ تئاتر که در سال ۱۲۹۱شمسی توسط مهدی شفیع زاده بنیان نهاده شده است. گروه نمایش آذریان (درام صنایع) تأسیس شده توسط رضاخان قلی زاده(شرقلی) در سال ۱۲۹۶. گروه نمایش جمعیت آئینه عبرت تأسیس یافته در دهه نخست ۱۳۰۰ شمس، گروه نمایش آرین که به همت بیوک خان نخجوانی در همان دهه و زیر مجموعۀ “جمعیت اصلاح و ترقی معارف آذربایجان” کار خود را آغاز کرد. گروه نمایش آذربایجان، که پس از افتتاح تالار شیروخورشید تبریز در سال ۱۳۰۶شمسی بنیا نهاده شد. هیئت هنرپیشگان درام و اپرت تبریز(اکتورال تبریز) که با یکسری اجراهای نمایشی گروه آرین در واپسین سال حیات گروه در سال ۱۳۱۹شمسی زاده شد. همچنین گروه نمایش درام و ارپرت فردوسی، گروه نمایش ایران، گروه نمایش انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی، تئاتر دولتی فرقۀ دموکرات آذربایجان و در نهایت گروه کنسرت و نمایش انجمن هنرمندان.

امتیازی که روایت تاریخی تئاتر گروه های هنری آورده شده در این کتاب دارد، ارائه انبوه اسناد تصویری و مکتوب در پایان هر بخش و مربوط به گروه خاص است که مجال آشنایی با فضای ادبی و فرهنگی آن عصر را برای مخاطب فراهم آورده است.
در واپسین فصل کتاب نمایشنامه های “انجمن محسنیه” نوشته عباسعلیخان اسعدی و نیز “انقلاب مشروطیت ایران” به قلم ناصر نجمی آورده شده است.