حبیب سماعی(۱۳۲۵-۱۲۸۴ ) نامی‌آشنا در تاریخ موسیقی سنتی ایران است. زندگی سرشار از رمز و راز و خلق و خوی عجیب او، همواره باعث کنجکاوی علاقه‌مندان موسیقی برای یافتن اطلاعاتی در خصوص زندگی وی شده است. این نابغه موسیقی و استاد بزرگ سنتور، موسیقی را از پدر خود حبیب‌الله خان سماع حضور آموخت و در مدتی کوتاه، چنان تحولی در نوازندگی سنتور و جایگاه آن در موسیقی سنتی ایجاد کرد که امروز از او به‌عنوان پدر سنتورنوازی کلاسیک ایرانی یاد می‌کنند. سماعی،آخرین چهره برآمده از مکتب سنتور دوره قاجار(مکتب محمدصادق خانی) است که از نظر رپرتوار و شیوه اجرا متمایز از دیگر مکاتب موسیقی قاجار(چون مکتب تار علی اکبر فراهانی) محسوب می شود. پایه های سنتور نوازی کلاسیک ایران در قرن حاضر بر تکنیک حبیب سماعی استوار است و او را می توان پدر سنتور نوازی کلاسیک ایران در قرن حاضر خواند، زیرا هم او بود که در اوایل قرن حاضر با نوازندگی فاخر و پر جذبه خود در محافل روشنفکری و سپس در رادیو موجبات شنیده شدن صدای سنتور و رغبت مردم به نواختن این ساز را فراهم آورد.
نویسنده کتاب ؛ شهاب منا، پژوهش حاضر را حدود ۶۰ سال پس از درگذشت حبیب سماعی آغاز کرد، در زمانی که اکثر شاگردان مشهور وی چون نورعلی برومند، قباد ظفر مرتضی عبدالرسولی و مهدی ناظمی در گذشته بودند و وضعیت حیات و مشخصات محل زندگی برخی از شاگردان نیز مشخص نبود.
نوشته‌های مرتبط
محقق در این باره ابتدا بامطالعه کتب نوشته شده درباره سماعی پژوهش را آغاز می کند و از این راه سرنخ هایی را پیدا می کند که به او کمک می کند و در این راه درمی یابد که برخی نوینسدگان بنا به مشی ذهنی خود پاره ای از نوشته های نویسنده اصلی را حذف کرده و یا با تغییراتی در جملات به چاپ رسانده بودند و اکنون استفاده از منبع اصلی امکان دسترسی و ارایه کامل متن اصلی را بی تصرف، فراهم می ساخت افزون بر این با مطالعه گسترده فهرست اعلام مختلف درباره سرگذشت موسیقیدانان معاصر و اطلاعات پراکنده ای درباره سماعی و شاگردانش کسب نمود.
همچنین در ادامه کار پژوهشگر به بررسی نشریات و مجلات گذشته پرداخته است که دراین بررسی از نشریات پنج سال آخر عمر استاد فقید مطالب ارزنده ای و جدیدی درباره استاد سماعی و شاگردانش می یابد.
نگارنده برای تکمیل اطلاعات خود درباره استاد سماعی و شاگردانش به مراکز تاریخ پژوهشی و اسناد تاریخی مراجعه می کند که از اطلاعات این مراکز بهره کافی برد. برخی از یافته ها و اطلاعات نگارنده درباره استاد سماعی حاصل یافته های تحقیق میدانی است که به لحاظ تاریخی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار هستند.
کتاب دوبخش دارد و بخش اول کتاب حاضر شامل بررسی شرح حال و شیوه سنتور نوازی حبیب سماعی و راویان آثار اوست و بخش دوم کتاب ضمائم و مستندات بخش اول را در بردارد.
بخش نخست با ارایه شجره نامه سنتور نوازان قاجار آغاز می شود که موقعیت حبیب سماعی را در این شجره نامه می نمایاند ارایه این شجره نامه فرضیه وجود مکتب سنتور نوازی قاجار در شاخه اصلی آن (محمدحسن خان، محمد صادق خان، حبیب سماع حضور و حبیب سماعی) تقویت می کند. پس از آن (بررسی ادبیات موجود درباره حبیب سماعی) درج شده که به معرفی مقالات و کتب نگاشته شده درباره حبیب سماعی می پردازد.
کتاب با شرح حال حبیب سماعی به روایت دیگر منابع آغاز می شود که مطالب آن در دیگر کتب نوشته شده درباره حبیب سماعی و نیز در مقالات روح الله خالقی وجود ندارد و برای نخستین بار در این کتاب ذکر شده و در هفت فصل گردآمده است.
تحصیلات موسیقایی حبیب سماعی در مشهد، نوازندگی حبیب در جشن های هزاره فردوسی، مسافرت حبیب سماعی به هند، سنتور نوازی حبیب سماعی در فیلم مستند کاروان زرد، سماعی و تهیه نوار از نوازندگی او در رادیو، بررسی فهرست برنامه های آقای سماعی در رادیو، فعالیت حبیب در ارکسترهای اولیه رادیو، دیگر آثار منسوب به حبیب سماعی، یادداشت هایی درباره صفحات حبیب و پروانه، ردیف حبیب سماعی مخصوص سنتور در دوازده دستگاه، مضراب های حبیب، شیوه نشستن در برابر سنتور و مضراب زدن، تغییراتی که توسط حبیب در ساختمان سنتور ایجاد شد، سنتورهای حبیب و نکاتی از شیوه سنتور نوازی حبیب سماعی از سرفصل های تنظیم شده درباره حبیب در این کتاب است که برای نخستین بار منتشر شده است.
قسمت دیگر بخش اول کتاب به شرح حال و سنتورنوازی تعدادی از شاگردان و راویان آثار حبیب می پردازد.
در بخش ضمایم کتاب شامل تصاویر، اسناد و مصاحبه هایی است که بخش اول را پشتیبانی می کند، تصاویر ضمیمه شامل ۶۳ عکس نفیس است که نگارنده آنها را از منابع پراکنده (نشریات و کتب) آرشیو موسسات و مجموعه های شخصی افراد گردآوری کرده است.
بخش دیگر ضمایم فهرست و شرح آثار صوتی منتشر شده درباره سماعی است که به بررسی و تحلیل آثار مندرج در پنج آلبوم آقایان فرامرز پایور و مجید کیانی درباره حبیب سماعی می پردازد.
در قسمت دیگر ضمایم «صفحه شناسی حبیب و پروانه »به قلم آقای امیر منصور برقعی، مشخصات صفحات پروانه و حبیب و برخی اطلاعات تاریخی جدید درباره پردانه را ارایه می دهد.
نگارنده در مقدمه کتاب درباره انگیزه نگارش این کتاب می نویسد:
«درباره حبیب سماعی و شاگردانش، نویسندگان کتب و مقالات معاصر دو رویکرد متضاد را منظور داشته اند، ستایش با نکوهش، چنین رویکردهایی حتی در نوشته های حق شناس ترین ایشان، زنده یاد روح الله خالقی نیز به چشم می خورد او نیز در شرح حال سماعی ضمن تجلیل و ستایش از هنر سماعی، از آشکار نمودن موکد شخصی ترین عادات و مضرات زندگی وی که لزومی به طرح آن برای همگان نبوده ابایی نداشته است.در عین حال هم او در نوشته های خود درباره هم مکتب خود، ابوالحسن صبا، تنها به ستایش هنر و وی پرداخته و از شرح جنبه های شخصی وی صرفنظر نموده است. برخی معتقدند که اهمیت حبیب سماعی بیشتر به جهت سکوت و تقدم او در نوازندگی سنتور در قرن حاضرات و شاید وی را بتوان به عنوان مطرح ترین چهره ای دانست که در زمان خود با نواختن سنتور در رادیو موجب ترغیب مردم برای گوش سپردن به نوای سنتور و نواختن آن شده و بدین ترتیب از زوال این سازه جلوگیری کرده است (ضمن آنکه خود پاسخگوی آموزش به علاقه مندان این ساز نبوده است و در این زمینه خدمتی ننموده است) به عقیده این عده از آنجا که موسیقی ایرانی در سده اخیر روندی تکاملی را طی کرده است. هنر سماعی و چیرگی او در فن نواختن سنتور نیز بیرون از این روند نیست نوازندگی وی تنها در زمانه خود قابل بحث و تامل است اما سماعی از دیدگاه برخی هنرمندان گذشته گرا، هنرمندی نابغه و آخرین حلقه سنتور نوازی قدیم و تنها رپرتوار قدیم سنتور بوده که با مرگ زودهنگامش مضراب ها، گوشه ها و ضربی های رپرتوار قدیم سنتور ایران را با خود به وادی عدم برده است و به این جهت این عده که نوازندگی حبیب و متاخرین را درک کرده اند برآنند که متاخیرین نتوانسته اند شیوه ای هم سنگ او بیاورند و به رغم با نواختن با تکنیک پیچیده تر، نواخته های آنها از نظر رپرتوار، جمله بندی، مضراب های مخصوص سنتور و شیوه اجرا، فاقد اصالت سنتور سماعی است، این سخن نیز بیراه نیست، چرا که برخی شیوه های سنتور نوازی معاصر، گاه از تکنیک، جمله بندی و رپرتوار ویلن، سه تار، تار و پیانو و نیز رپرتوار موسیقی دیگر ممالک، چون ترک، عرب، هندو اروپا تاثیراتی آشکار گرفته اند از طرفی بنابر آنچه نگارنده از نوشته ها و گفته های مستقیم یا نقل قول از موسیقیدانان زبده ای چون روح الله خالقی، ابوالحسن صبا، داریوش صفوت و … خوانده یا شنیده است نوازندگی سماعی منحصر به فرد و بسیار فاخر بوده به قسمی که برخی وی را سمبل نوازندگی اصیل و فخیم سنتور ایران دانسته ان».
چاپ نخست کتاب (حبیب سماعی و راویان آثار او) نوشته شهاب منا در سال ۱۳۸۹ در تهران و توسط انتشارات سوره مهر منتشر شده است.
