از اسطوره تا تاریخ

بهار، مهرداد، ۱۳۷۶، از اسطوره تا تاریخ، گردآورنده و ویراستار ابوالقاسم اسماعیل پور، تهران: نشر چشمه

درباره نویسنده: مهرداد بهار(۱۳۷۳-۱۳۰۸) در تهران به دنیا آمد. زمینه های تحصیلی وی زبان و ادبیات پارسی، زبان اوستایی و پارسی باستان بوده است و در رشته فرهنگ و زبان های باستانی موفق به اخذ درجه دکترا شد. از آثار این ایرانشناس و پژوهشگر اسطوره شناسی می توان به واژه نامه بندهش، جمشید شاه، اساطیر ایران، رستم و دیو سفید، تخت جمشید، جستاری چند در فرهنگ ایران و سخنی چند درباره شاهنامه اشاره کرد.

درباره ویراستار و گردآورنده: ابوالقاسم اسماعیل پور، نویسنده واسطوره شناس و استاد فرهنگ و زبانهای باستانی و اسطوره شناسی در دانشگاه شهید بهشتی است. از فعالیت های حرفه ای او می توان به عضویت در انجمن ایرانشناسان ایران و انجمن بین المللی مطالعات مانوی و ریاست مرکز ایرانشناسی انستیتو مطالعات خاورمیانه شانگهای اشاره داشت. اسماعیل پور دارای تالیفاتی همچون برسنگفرش بی بازگشت، هر دانه شن، سرودهای روشنایی، زیر آسمانه های نور، ترجمه آثاری نظیر ادبیات گنوسی، زبور مانوی و دانشنامه اساطیر جهان و مقالات بسیار می باشد که کیش گنوسی وعرفان مانوی، میتره در باستانشناسی ایران، سروده های گاهانی و … از نمونه کارهای وی است.

کتاب ۵۷۴ صفحه دارد و شامل ۳ بخش کلی است و گردآوری جستارها، سخنرانی ها ، مصاحبه ها و نقدهای مهرداد بهار و از مطالب مجلاتی نظیر بنیاد فرهنگ، چیستا، کتاب الفبا، آینده، فرهنگ و زندگی، و دستنوشته های چاپ نشده او و همچنین مصاحبه هایی که توسط بهرام بیضایی، خلدبرین، جهانگیر چراغی و شخص ویراستار(ابوالقاسم اسماعیل پور) صورت پذیرفته و ویراسته شده است. در این مجال نگاهی اجمالی به کتاب از اسطوره تا تاریخ خواهد شد.

بخش نخست: جستارها

این بخش شامل مقالات نوشته شده توسط مهرداد بهار است که در مجلات و نشریات گوناگون به چاپ رسیده و یا در این کتاب برای اولین بار به طبع رسیده اند. در انتهای هر مبحث، توضیحات و منابع مباحث ذکر گردیده است و مطالب این بخش به اختصار عبارتند از:

جغرافیای اساطیری جهان در ادبیات پهلوی

مباحث این قسمت در مورد چگونگی آفرینش آغازین توسط هرمزد، چگونگی ایجاد هفت کشور اساطیری جهان(خونیرس و شش کشور یا اقلیم دیگر)، حمله اهریمن، پدر و مادر نخستین، رودهای اساطیری و … می باشد و به طور کلی به جغرافیای اساطیری ایران پرداخته شده است. از منابع جغرافیایی اساطیری می توان به بندهش، گزیده های زاداسپرم، مینوی خرد و روایات پهلوی اشاره کرد. مهرداد بهار زمان ایجاد و ترکیب یافتن جغرافیای اساطیری را همزمان با رسمیت یافتن آیین زرتشت در غرب و جنوب ایران در اواسط قرن ۵ ق.م می داند.

آیین مهر و ورزش باستانی ایران

در این مبحث که از جالب توجه ترین مباحث کتاب به شمار می رود، تاریخچه ای از کیش مهر و سنت پهلوانی در ایران آمده است. بهار خصوصیات پهلوانان در فرهنگ ماقبل تاریخی آریایی را مشابه بعضی خدایان هند و ایرانی می داند که در دوره تاریخی این تشابهات کمرنگ می شود و سبب آن جدایی خدایان هندی و ایرانی است. اگر در دوران ماقبل تاریخ ایندره دارای صفات پهلوانی بود در دوره تاریخی این صفات به مهر منتقل می شود. در آداب زورخانه ویژگی هایی برای پهلوان گفته شده است که با ویژگی های مهر همانندی دارد نظیر سحرخیزی، داشتن حسن خلق، جوانمردی و…. آداب زورخانه ای با آیین مهر تشابه جالب توجهی دارد که در کتاب به تفصیل امده است و از میان این اشتراکات می توان به شباهت ظاهری زورخانه به معابد مهری اشاره کرد.

درخت مقدس

از اعصار کهن تا امروز، درخت مورد احترام و تقدس مردم ایران زمین بوده است. این تقدس و اهمیت در این مبحث مورد توجه قرار گرفته است. به عنوان مثال درخت چنار کار ویژه های خاصی در اعصار کهن در ایران داشته و مظهر غنای طبیعت به شمار می آمده است.

بررسی شیوه تولید آسیایی و تأثیر آن بر تاریخ ایران باستان

نظریاتی که پیرامون شیوه تولید آسیایی تسلط افرادی چون ماکیاولی، منتسکیو، مارکس، انگلس و… آمده است را شرح و توضیح می دهد و نگاهی به تاریخچه اقتصاد و مالکیت در ایران دارد.

اشکانیان
خاندان اشکانی از طلیعه خود تا سراشیبی افول، فراز و نشیب زیادی را پیوده اند. چگونگی به قدرت رسیدن ایشان، اقدامات، فتوحات و شکست های این خاندان، آداب و رسومات درباری، سیستم حاکمیتی، اداری، لشگری، مالی و اقتصادی آن که مبتنی بر کشاورزی و تجارت بوده است، دین و تسامحات دینی اشکانیان، معماری و هنر از جمله مباحثی است که در این مقاله مورد بررسی قرارگفته است. از مباحث مرتبط با اسطوره می توان به عقاید و باورهای ایشان اشاره کرد. اشکانیان ظاهراً زروانی و مهرپرست بوده اند.

تخت جمشید: باغی مقدس با درختان سنگی
این جستار به تاریخچه مختصری از عیلامیها، مادها و پارسها اشاره دارد و عناصر تمدن و فرهنگ این اقوام را بازگو می نماید. وجوه مختلفی مورد بحث و بررسی قرار می گیرد که در این میان می توان از ادیان و آیین های ایران باستان، خدایان و ایزدان مورد پرستش اقوام فلات ایران، جشن های باستانی، چگونگی تدفین مردگان، باورهای پیرامون سلطنت، روایات ظهور و افول خاندانهای حاکم بر ایران یاد کرد. تصاویری که بر سنگ نوشته های باستانی و تخت جمشید دیده می شود، هر کدام بیانگر روایتی است و اسطوره ای را بازنمایی می کند.

اشعار مانوی
بخش بزرگی از اشعار ایران باستان را تشکیل می دهد و عمدتاً به زبان پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی بر جای مانده است. اشعار مانوی، برگرفته از باورها و مبانی دین مانویت و سرشار از مضامین رمزآمیز هستند که می توان ردپای اسطوره ها را در آن یافت. در این قسمت چندین سرود مانوی آمده است.

بخش دوم: سخنرانی ها و مصاحبه ها
متن سخنرانی ها و مصاحبه های مهرداد بهار در این بخش آمده است. قسمت پایانی هر سخنرانی نیز با پرسش و پاسخ به اتمام می رسد.

تأثیر حکومت کوشان ها در تشکیل حماسه های ملی ایران
موضوع این مبحث حماسه های ایرانی است. وداها و اوستا شاهدانی بر قدمت طولانی حماسه های ایرانی هستند. حماسه ها از ابتدا به شکل امروزین خود نبوده اند و در طی زمان بر آن افزوده یا از آن کاسته شده است. نکته قابل توجه سیر و تحول اسطوره ها به سمت حماسه و تبدیل آن به حماسه بوده است. پادشاهان اساطیری ما پس از طی ایام از مقام ایزدی به مقام سلطنت رسیدند. در قسمتی از این بخش آمده است که اساطیر قبل از اسلام تلفیقی از روایات خدایان هند و ایرانی و خدایان آسیایی غربی است و حتی از نظر نژادهای هم ترکیبی تلفیقی است که علت آن وجود و گذر فرهنگی و اقوام گوناگون است. از این اقوام می توان به کوشان ها اشاره کرد که حماسه هایشان برگرفته از اساطیر فرهنگ شرق ایران است و ردپای آن در شاهنامه و حماسه های ملی به چشم می خورد.

خطوط باستانی از آغاز تا خط کوفی
سیر تحولی که در خط و خط نگاری در طول هزاره ها رخ داده است بس شگرف و جالب توجه می باشد. نقاشی صخره ای و غارنوشته ها که اولین تصویرگری بشرند و به نوعی جزو اولین خطوط به شمار می روند و از اولین راهها برای برقراری ارتباط بوده اند. پیشرفت های اقتصادی و اجتماعی بشر بر پیشرفت و تحول خط نیز تأثیر گذار بوده است. این قسمت نگاهی کوتاه دارد به تاریخچه خطوطی نظیر میخی، عیلامی، واژه نگارها و سایر خطوط الفبایی.

اسطوره ها، راز و رمز و شگفتی های کویر
نکات مطروحه در این مبحث را میتوان به چند دسته تقسیم کرد:
۱- تقدس گیاهان و درختان در ایران
۲- یخبندان و دگرگونیهای زمین و خشکسالی ها و اسطوره هایی که پیرامون آن ساخته شده اند
۳- حضور اسطوره های ایزدان آب و نبات در ایران، مصر وبین النهرین
۴- آیین ها و جشن های باستانی مرتبط با وضعیت اقلیم ایران
۵- قربانی و برکت بخشی که در بیشتر فرهنگهای سراسر دنیا به گونه ای وجود دارد
۶- سرو نماد خدایان گیاهی و نقش آن در آیین مهرپرستی
۷- نبرد اساطیری ایزد باران تیشتر و دیو خشکسالی اپوش
۸- پری ها، ایزد بانو یا الهه نبات
هریک از این عناوین نیز به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار می گیرد
نوروز: جشن باززایی
پیشینه جشن نوروز در ایران، ارتباط فروهرها با جشن نوروز، سیزده به در و اعتقاد به نحوست آن، چهارشنبه سوری، جشن سده، جشن مهرگان و علل برگزاری آن، اشتراکات جشن های ایرانی با فرهنگهای ملل مختلف، اسطوره های مرتبط با جشن های باستانی از جمله مسائلی هستند که در این قسمت آمده اند.
افسانه ها و زندگی مردم
جایگاه شاهنامه در زندگی ایرانیان امروز و دیروز مورد بررسی قرار می گیرد که نظرات طرفین حاضر در میزگرد به صورت مشرح آمده است. مباحث کلی که در کتاب پیرامون آن سخن به میان آمده است عبارتند از:
۱- مسئله مقابله با مرگ در اسطوره زندگی سیاوش
۲- تعاریف و مفاهیم اسطوره، تحلیل اسطوره
۳- تحول و تغییر شکل افسانه ها و تفسیر آن
۴- ماهیت حماسه
۵- چیستی و چگونگی فره یا خورنه

بهار بنیان اساسی اساطیر خدایان یا اساطیر انسانها را وجود تضاد بین عوامل ختلف می داند چه در جهان خدایان و چه در جهان انسانها و تکوین و شکل گیری نهایی اساطیر زرتشتی را متعلق به دوره اشکانی – ساسانی می داند.
اساطیر ایرانی در پهنه تلفیق فرهنگی آریایی – بومی
اسطوره از دیدگاه بهار، مجموعه ای از تأثیرات متقابل عوامل اجتماعی- انسانی و طبیعی است که از صافی روان انسان عبور می کند، با نیازهای متنوع روانی و اجتماعی او هماهنگ می گردد و همراه با آیین های مناسب خود ظاهر می شود و هدف آن پدید آوردن سازش و تعالی بین انسان و پیچیدگی های روانی او با طبیعت پیرامون خویش است. با توجه به تعریف و تبیینی که بهار از اسطوره دارد در این مجال ابعاد مختلفی منظر نظر است. مهمترین مسئله ای که می توان به آن اشاره داشت مسئله وام گیری فرهنگی است که در امر اسطوره شناسی بسیار حائز اهمیت است. فرهنگها بر هم تأثیر و تأثر فراوان داشته اند و عناصری از درون یک فرهنگ در فرهنگ دیگر رخنه کرده است که گاه به همان شکل و گاه با تغییر صورت قابل رویت است. توجه به وامگیری فرهنگی در مطالعه تطبیقی اساطیر بسیار اهمیت فراوان دارد. عناصر بسیاری وجود دارد که به صورتی نمایان از فرهنگ درخشان بین النهرین اثر پذیرفته اند و از این میان می توان به تفکرات دینی آریاییان، باورهای ایشان پیرامون سلطنت، خویشکاری و صفات خدایان اشاره کرد.

بخش سوم: نقدها و نظرها
بخش سوم شامل نقد و نظر، خاطرات و مصاحبه ویدئویی بهار می باشد.
در این قسمت می توان به نقدهای او بر کتابهای زیر اشاره کرد:
۱- سوگ سیاوش اثر شاهرخ مسکوب
۲- اسطوره و افسانه های چینی اثر جهانگیر کویاجی
۳- آیین ها و افسانه های ایران و چین باستان اثر جهانگیر کویاجی و ترجمه جلیل دوستخواه
۴- تاریخ جهان باستان زیر نظر دیاکونف و کوالف
۵- تاریخ ماد اثر دیاکونف و ترجمه کریم کشاورز
مبحث دیگر بازگویی خاطرات بهار می باشد که در کتاب آمده است.
در ادامه دو اثر “سفر عیلامی” و ” تیشتر، فرشته پرشکوه باران آور” مباحثی هستند که اثر اول شرح سفر وی به اصفهان، آباده، اقلید و یاسوج و توصیف سنگ نوشته ای عیلامی در منطقه کورنگون است. همینطور ریشه شناسی واژگان کارون و کر که ریشه نام آنها را به کر(Kar) خدای آبهای شیرین نسبت می دهد و کورنگون را نیز محل باستانی آتشکده فرنبغ می داند. در اثر دوم نیز داستان تیشتر را از اوستا و بندهش نفل می کند.
و در نهایت کتاب نمایه ها و فهرست آثار مهرداد بهار به پایان می رسد.

E_mail Address: dokhtar_e_ariaee85@yahoo.com