تخت فولاد

تخت فولاد، گنجینه ادبیات، گیلان فقیه میرزایی ، زهرا حبیبی ، محمدعلی مخلصی تهران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، ۱۳۸۴

کتاب ” تخت فولاد، یادمان تاریخی اصفهان ” به همت پژوهشکده زبان و گویش و با همکاری اداره کل امور فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در سال ۱۳۸۴ و در سه جلد به چاپ رسید. تالیف این کتاب به وسیله سه تن از پژوهشگران این پژوهشکده ، خانم ها، گیلان فقیه میرزایی و زهرا حبیبی و آقای محمدعلی مخلصی انجام وحاصل طرح تحقیقاتی است که در گروه پژوهشی متون و کتیبه های دوران اسلامی پژوهشکده مذکور صورت پذیرفت. در پیشگفتار این کتاب آمده است آنچه انجام این پژوهش را ضروری می ساخت، ناشناخته بودن این گورستان قدیمی است که در آن جمع کثیری از مشاهیر مدفون هستند. به طوریکه به جرات می توان آن را از موارد منحصر به فرد گورستان های کشور به حساب آورد. در حقیقت تخت فولاد، در زمره گورستان های مهم ایران و جهان اسلام از جمله گورستان تاریخی شهر مقدس قم، گورستان های بقیع در مدینه منوره، قبرستان ابوطالب در مکه معظمه، گورستان باب الصغیر در دمشق و گورستان وادی اسلام در نجف اشرف محسوب می شود در این پزوهش، موقعیت جغرافیایی، وجه تسمیه، تاریخچه، مشخصات قبور از نظر اندازه، جنس سنگ و متون مکتوب بر مقبره ها که حاوی آیاتی از قران مجید، ادعیه، اشعار و برخی اطلاعات تاریخی اند، مطالعه شده است. هم-چنین بررسی تکایا از جنبه های معماری، تهیه نقشه ( پلان، نما، مقطع)، محل قرار گرفتن قبور، بررسی نقوش، سیر تحول خط، کاتب، سنگتراش و پژوهش در احوال و آثار مشاهیر و ویژگی های خاص، تاریخی و فرهنگی گورستان آورده شده است. (۱/ مقدمه) سه جلد کتاب تخت فولاد، یادمان تاریخی اصفهان حاوی عکس های سیاه و سفید فراوانی از تکایا، مقابر،سنگاب ها و سایر ملحقات این گورستان است و نقشه ها نیز به درک موقعیت آن در نقشه اصفهان کمک می نماید. تصاویری از تکایا و مقابر قبل از تخریب و بعد از تخریب ضمیمه این کتاب است و وضعیت کنونی آن را پیش روی خواننده می آورد.

تخت فولاد

تخت فولاد در زمره گورستان های مهم ایران و جهان اسلام و از موارد منحصربه فردی است که جمع کثیری از مشاهیر از جمله شاعران معروف در آن مدفون هستند. اصفهان به عنوان یک شهر تاریخی از روزگار کهن از مراکز عمده شهری ایران، و محل زندگی، نشو و نمای بزرگان و نخبگان ادبی و علمی بوده است و به همین جهت گورستان تخت فولاد، واقع در جنوب این شهر از جایگاه برجسته ای در میراث فرهنگی و معنوی کشور برخوردار است. در واقع تخت فولاد نمادی شاخص از هویت ایرانی در اصفهان است که سهمی از بارزترین دستاوردهای پیشین ادبی و فرهنگی را از گذشته های بسیار دور به نمایش می گذارد.این گورستان معروف که در گذر اعصار مزار صدها شاعر، عارف، فیلسوف، هنرمند و قهرمانان تاریخ را در خود جای داده است، به تمامی معنا موزه ای از هزاران اثر هنری، ادبی و فرهنگی است که از نظر کتیبه ها، سنگ نوشته ها و سردرها و… که در بسیاری موارد دربردارنده اشعار زیبا و بدیع است،گنجینه ارزشمندی محسوب می شود که شایسته تحقیق و مطالعه است.

متاسفانه گورستان تخت فولاد در دهه های اخیر مورد بی مهری قرار گرفته و شماری از آثار گرانبهای آن که در بسیاری موارد حاوی اشعار نغز و بدیع از شاعران معروف است، دستخوش ویرانی گشته و عرصه این گورستان که از موقوفات بوده، به مصارف دیگر رسیده است.

این مقاله نگاهی به این کتاب ارزشمند می باشد

اهمیت مطالعه

مردم اصفهان از دیرباز نه فقط در بین ایرانیان بلکه در جهان به ذوق و هنر شهره آفاق بوده اند. زیرا همیشه نمونه های زیبا و شاهکارهای هنری از سر پنجه سحرآمیز این هنرمندان تولد یافته است. برهمین اساس در تاریخ صنایع ایران همیشه اصفهان دارای سبک و شیوه خاص خود، در تمام رشته های هنری بوده که محققین این اسلوب را مکتب اصفهان نامیده اند. نشانه های این هنرمندی را می توان حتی در گورستان های اصفهان نیز مشاهده کرد. بدون شک گورستان تخت فولاد را می توان موزه ای بزرگ از زیباترین سنگ قبرها به حساب آورد.در اهمیت مطالعه این کتاب می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- سنگ قبرهای این گورستان مولود کار جمعی هنرمندان اصفهانی است. ذوق و قریحه شاعران، خطوط زیبای هنرمندان و قلم حجاران و سنگ-تراشان همه و همه در خلقت این مجموعه به یادماندنی، و به خصوص نمایش عواطف، احساسات، ذوق و قریحه هنرمندانه با تمام ظرافت هایش نقش ارزنده ای ایفا کرده است.
۲- گورستان ها یکی از مبانی تاریخ هر ملت و شهری می باشند. تاریخ ادبی و علمی هر ناحیه ای را می توان به طور اجمال از مقابر آن شهر به دست آورد. اگر قبور ادباء، حکما، شعرا و دیگر مشاهیر علمی از بین رفت، دیگر آثار آنان نیز ناخواه در خطر از بین رفتن قرار می-گیرد. اگر جزوه ای شامل اسامی تکایای تخت فولاد و ذکر نام بزرگان مدفون در آن و هم چنین تاریخچه مختصری از این گورستان نوشته شود و به چاپ برسد، راهنمای اهل تحقیق و مطالعه در احوال این نام آوران ادب و علم می گردد.
۳- اگر کسی سنگ نبشته های تخت فولاد را قبل از آن که به کلی از بین برود با کمال دقت و حوصله بخواند و اشعار آن را یادداشت کند و اسامی مدفونین و تاریخ آنان را بنویسد، قسمت مهمی از تاریخ علمی و ادبی اصفهان از دوران صفوی به دست می آید.
۴- چه بسیار شعرا و ادباءگمنام که تنها اثر آنها ماده تاریخ هایی است که جهت معاصرین خود گفته اند و حتی اشعاری از شعرای معروف و گویندگان مشهور که دیوان اشعارشان نیز چاپ شده ولی برخی از اشعارشان در آن نیامده است، اینجا آورده شده است. به عنوان مثال: الف- ماده تاریخی که مرحوم سید احمد هاتف شاعر بسیار معروف و مشهور سروده و ماده تاریخ فوت حاج محمد حسن کلباسی پدر علامه جلیل حاجی کلباسی در دیوانش نقل شده است.
ب- نام کفاش، شاعر معروف قرن ۱۳ هجری و نمونه اشعارش در هیچ کجا ثبت نشده و فقط چند نمونه ماده تاریخ از او در دست می باشد. اگرچه دیوان اشعارش در کتابخانه حضرت آیت الله گلپایگانی در قم موجود است.
آنچه از اسامی بزرگان، شعرا و ادباء در این مقاله ذکر می شود معمولا آنهایی هستند که دارای سنگ نوشته می باشند و یا از آنها اطلاعی هست، آنها که سنگ نوشته ندارند و ده ها بلکه صدها شاعر و ادیب در این مزار متبرک به خاک رفته اند که چون دارای سنگ قبر نبوده اند نامشان برای همیشه از خاطره ها محو گردیده است.
این مقاله به دو موضوع می پردازد: ۱- اشعاری که در تخت فولاد آمده است ۲ – شاعران مدفون در تخت فولاد.
لازم به ذکر است که به دلیل وسعت این گورستان و کثرت افراد نامی مدفون در این مکان، فرصت و مجال پرداختن به همه موارد نیست، به همین دلیل نگارنده در حد بضاعت وقت و منابع شاید توانسته باشد به مواردی چند بپردازد و به قولی آب دریا را اگر نتوان کشید، هم به قدر تشنگی باید چشید.
قبل از این، لازم است در مورد موقعیت جغرافیای، وجه تسمیه، تاریخچه، مشخصات قبور، که در موارد فراوان حاوی اشعاری هستند که اطلاعات تاریخی ذی قیمتی به خواننده عرضه می نماید، مطالبی آورده شود.
موقعیت جغرافیایی گورستان
گورستان تخت فولاد یا لسان الارض ابتدا در جنوب شرقی اصفهان و در خارج از حصارهای این شهر در اطراف قبر یوشع بن نون شکل گرفت و در قرون بعد، از سوی مغرب و شمال غربی توسعه یافت. (۲/ ج۱۰، ص ۴۹)
بعد از فوت بابارکن الدین؛ و دفن وی در خانقاهش که در بخش شمال غربی روستای کوله پارچه قرار داشت، بقعه اش مرکز توجه مردم گردید. از سوی دیگر شکل گیری تکیه بابا فولاد در شمال غربی گورستان بابارکن-الدین منجر به ایجاد روستای تخت فولاد شد ، به طوری که متون تاریخی عصر شاه عباس دوم به بعد، از تخت فولاد به عنوان روستایی کوچک یاد می کنند. در دوره قاجار سه گورستان لسان الارض، بابا رکن الدین و تخت-فولاد به هم متصل شد و مهمترین گورستان عمومی شهر اصفهان گردید. پس از گسترش شهر اصفهان این روستا و گبرآباد مجاور آن، جزو اراضی شهر محسوب گردید و با احداث خیابان های جدید، انقطاعی در گورستان صورت گرفت، به طوری که تکایای بزرگ و زیبای میرزارفیعا، ریزی و بروجردی در حاشیه جنوبی خیابان جدید قرار گرفتند.
وجه تسمیه
این گورستان قدیمی در اصفهان به سه اسم تاریخی نامیده شده است:
۱- لسان الارض
به معنی زبان زمین و حاکی از تکلم زمین است. قدیمی ترین بخش گورستان تاریخی تخت فولاد به این نام خوانده می شود و در گوشه جنوب شرقی این مجموعه قرار دارد.. درباره این نام احادیث و روایات و متونی وجود دارد. ( {۳/ ج۱، ص ۴۱ }،{۴/ مقدمه،ص ۵ }،{۵/ ص۷۹ }،{ ۶/ ص ۴۷ }،{ ۷/ ج ۱ ص ۱۹} ) به غیر از این باورهای مردم اصفهان درباره وجه تسمیه لسان الارض و تخت فولاد وجود دارد که “گویند حضرت امام حسن علیه السلام که به اصفهان آمد، این زمین با او تکلم کرد که یهود جادو می کند . پس آن حضرت تختی از فولاد ساخته و در آن منزل کرد که جادو به او اثر نکند.” ( ۸/ ص ۴۴ )
هرچند لسان الارض که در کتب تاریخی فوق آمده است، سرزمین اصفهان را به معنی عام شامل می شود نه گورستان مزبور، لیکن به جهت تقدس این نام، مردم اصفهان گورستان قدیمی خود را بدان اسم خوانده اند.( ۱/ ج۱ ،ص ۲۶ )
۲- بابارکن الدین یا به قول اهالی “باباروک”
در قرن هفتم و هشتم عده ای از عرفاء بزرگ که در آن عهد به ” بابا و یا عمو”شهرت داشتند، در این زمین متبرک ساکن بوده که مهمتر از همه آنها، ” بابارکن الدین” عارف و صوفی معروف می باشد. شرح حال بابا رکن الدین هم چون دیگر باباها مجهول است، همین قدر معلوم است که مورد توجه و عنایت علماء بزرگ هم چون جناب شیخ بهایی و مولی محمدتقی مجلسی و حاجی کلباسی بوده است. بابا رکن الدین ظاهرا در زاویه عبادت خویش مدفون گردیده و پس از وفات بابا رکن الدین در این محل آنجا را گاه تخت فولاد، گاه مزار بابارکن الدین می گفتند.(۹/ ص ۲۴ )
۳-تخت فولاد
از زمانی که مرحوم استاد فولاد فرزند استاد شجاع الدین حلوایی، عارف فاضل که یکی از فرماندهان قشون دیالمه بوده و در این محل دفن گردیده، این مکان به نام تخت فولاد نامیده شده است. وی فردی شجاع بوده و کراماتی نیز داشته است. مشهور است که تخته سنگی ساخته بوده و بر آن نشسته و کشتی گیران روی آن کشتی می گرفته-اند.( ۱۰/ ص ۶۳ )
وجود قبر جناب ” یوشع ” از انبیای بزرگ بنی اسرائیل در این سرزمین مقدس که مربوط به دو هزار سال قبل و شاید کمی بیشتر باشد از امتیازات این زمین و گورستان می باشد زیرا قلمرو آن از پیش از اسلام تا عصر حاضر، مدفن بیش از ششصد نفر از بزرگان، علما، شعرا، فلاسفه، حکما، عرفا، صوفیان، خوشنویسان و دیگر هنرمندان و طبقات عالی مقدار بشری و رجال و زنان و مردان نامی اصفهان در طول قرون و اعصار می باشد.
در قرون گذشته مزار تخت فولاد یکی از جایگاه های عبادت و ریاضت بوده و عرفا و صوفیه، عباد و زهاد در آنجا برای خود عبادت خانه-هایی ساخته و در آنها شب و روز به عبادت و راز و نیاز با خداوند متعال مشغول بودند.( ۱۰/ ص ۶۳ )

عناصر کالبدی در گورستان تخت فولاد

از این عناصر می توان به تکایا، مساجد، آب انبارها، سقاخانه و سنگاب ها(سقا خانه ها و سنگاب ها از جمله منابع مهم آبی بودند که شرب زائرین تکایا در این گورستان را تامین می کردند)،یخچال(این بناها جهت یخ سازی در زمستان ساخته می شد، در فصل گرما با یخ ذخیره شده،خودزائرین گرما زده قبور تخت فولاد را به نوشیدن آب سردو مطبوع دعوت می کردند) ، ضیافت خانه، کاروانسرا، غسالخانه، قربانگاه، ریاضت خانه، چله خانه و خانقاه اشاره کرد. بسیاری از این عناصر معماری دارای سنگ نبشته و یا تزئیناتی هستند که اشعاری نغز بر آنها حک و یا تقریر شده است که شایسته توجه به لحاظ ادبی می باشند و یا این که به سبب دفن شاعر و یا ادیبی می-تواند مورد توجه باشد. بعضی از این عناصر از بین رفته و برخی هنوز به حیات خود ادامه می دهند.از جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد.
تکایای از بین رفته

تکیه فیض

این تکیه را شاه عباس دوم بنا کرده و میرزا مومن شهرستانی ماده تاریخی بر آن سروده است:
چون ساخت شهنشاه جهان تکیه فیض شد اهل صلاح را کان تکیه فیض
مومن، تاریخ سال اتمامش گفت خالیست ز نامقیدان تکیه فیض
” ۱۰۶۸ ” (۱/ ص ۶۸)
گنبد لالا
رضی الدین علی لالا غزنوی شاعر عارف مشهور متوفی به سال ۶۴۳ ه.ق. ( ۱/ ص ۶۸ )

بقعه رکن الملک
میرزا سلیمان خان فرزند محمد کاظم شیرازی معروف به رکن الملک شاعر و ادیب متخلص به “خلف” نایب الحکومه اصفهان در سال ۱۳۳۱ ه.ق. وفات کرد و در اطاق دست چپ واردشونده به مسجد واقع در دالان مدفون شد و بعدها عده ای از افراد خاندانش در این اطاق مدفون گردیدند. ( ۱/ ص ۹۶ )

تکایای عهد صفوی
این تکایا شامل، لسان الارض، بابا رکن الدین، بابا فولاد، میرفندرسکی، میرزا رفیعا، آقا حسین خوانساری، آقا رضی، تکیه خاتون آبادی، فاضل سراب، فاضلان، بقعه خاتون آبادی است.

تکایای عصر زندیه و قاجاریه
شامل خواجویی، بابا رکن الدین، بابا فولاد، واله، حاج محمد جعفرآباده ای، آغاباشی، فیض علیشاه، کازرونی، ریزی، میرزا محمد باقر چهارسوقی، جهانگیرخان قشقایی، تویسرکانی، مادر شاهزاده، میرزا ابوالمعالی کلباسی، آقا مجلس، شهشهانی، ملک، سادات رضوی، سادات احمدآبادی، رکن الملک، ملا محمد خوانساری، مهدوی، حاج فاتح-الملک گزی است.

تکایای عهد پهلوی و دوره جمهوری اسلامی
شامل احمد عرفان، اژه ای، امام جمعه، امین، بهشتی، حاج آقا جمال-الدین نجفی، حجت نجفی، حاج شیخ محمد حسن داورپناه، زرگرها، حاج آقا باقر دردشتی، بختیاری ها، بروجردی، بروجنی ها، سادات بهشتی، زنجانی، سیدالعراقین، شهدا، کرمانی، کوهی، گلزار، سید محمدلطیف خواجویی، معارفی، مقدس، میر محمد صادقیها، عطاء الملک، صدرالعلما شمس آبادی، مشایخ نعمت اللهی ایزدگشسب می باشد.
نمونه ای از تکیه هایی که برای شاعران بنا شده است
تکیه گلزار
این تکیه جهت آقا رجب علی شاعر متخلص به “گلزار” که در سال ۱۳۶۶ ه.ق وفات نموده بنا گردیده است.
( ۱/ ص ۱۰۶ )

تزئینات تکایای تخت فولاد در دوره صفوی

تزئیناتی که در دوره صفوی در تکایای این عهد در تخت فولاد به کار رفته عبارت هستند از گچبری و نقاشی که نمونه بسیار زیبای گچ بری خطوط و طرح و نقش را در تکیه آقا حسین خوانساری می توان مشاهده کرد. کتیبه گچ بری میرعماد در تکیه میر نمونه زیبای دیگری است که اشعاری را با خطی زیبا در آن نگاشته اند و نمونه ای از نوع تزیین آنها است. ( ۱/ ص ۱۲۴ ) تکیه میر وارث میراث گرانبهائی از خط میرعمادالحسنی خطاط معروف دوره صفوی به صورت گچ بری است. نمونه های ویران شده خطوط گچ بری نیز در تکیه مادر شاهزاده و تکیه واله قابل ملاحظه است.

مسجد مصلی
در محوطه مصلای بزرگ تخت فولاد و زیر ساختمان عظیم و جدید، مسجد کوچکی از دوره قاجار باقی مانده که به مسجد مصلی معروف است. این مسجد نیز از مستحدثات محمد تقی نقشینه ولندیزی در سال ۱۳۰۵ هجری قمری است که به اشتباه محققین آن را به دوره صفوی نسبت داده-اند.

مسجد رکن الملک
این مسجد در خیابان فیض، در بخش شمالی گورستان تخت فولاد واقع شده و از مستحدثات رکن الملک شیرازی نایب الحکومه ظل السطان در عهد ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار است. مسجد مزبور در سال ۱۳۲۱ هجری ساخته شده است. حاج نورالله از علمای معروف اصفهان در آن عصر در تاریخ بنای این مسجد بیتی به مضمون ذیل سروده است:
سر برون آورد نور و بهر تاریخش سرود از سلیمان شد بنای مسجد اقصی متین
مسجد رکن الملک دارای سردری با تزئینات کاشیکاری، دو صحن کوچک و بزرگ، ایوان و مقصوره بلند و گنبد عظیم کاشیکاری است. در اطراف صحن مسجد، بر زمینه کاشی خشت لاجوردی اشعاری از رکن الملک شیرازی به خط نستعلیق نوشته شده است.

آب انبار لسان الارض
در نزدیکی مسجد مصلی، آب انبار بزرگی وجود دارد که در سال ۱۲۹۹ هجری قمری توسط رحیم خان بیگربیگی از مستوفیان دربار مسعود میرزا-ظل السطان و بانی مسجد رحیم خان محله نو، و با همت برادرش محمد حسین-خان امین الرعایا ساخته شده است.
آب انبار دارای سردری کوچک و مخزن آب بسیار عظیم و عمیقی بوده که با گنبد آجری بزرگی پوشش یافته است. این بنا هم زمان با احداث مسجد مصلی در سال ۱۳۰۵ هجری قمری توسط محمدتقی نقشینه تاجر معروف اصفهان مرمت شده است. آب آن از نهر جوی سیاه منشعب از مادی شایج تامین می شده است. بر دیوار شرقی آن کتیبه ای از سنگ مرمر نصب شده که اشعار ذیل به خط نستعلیق بر روی آن نوشته شده است:
در عهد مسعود شاه جوانبخت ظل شهنشاه شهزاده راد
در زیر حکمش از فیض یزدان از رود جیحون تا شط بغداد
فرمانده دهر کیخسرو و عهد کورا غلامند گرگین و میلاد
رای بلندش آمد مصمم ویرانه ها را بنماید آباد
دو خانه زادش انبار آبی از روی اخلاص کردند بنیاد
اندر مصلی خاک صفاهان جائی که بد کوه از دور فرهاد

آب انبار مسجد رکن اللمک

این آب انبار کوچک در ضلع غربی صحن کوچک مسجد رکن الملک واقع است. بر دیوار آن کتیبه ای از سنگ مرمر نصب شده که اشعار زیر به خط نستعلیق بر روی آن نقر گردیده است: ( ۱۳/ ص ۸۰۷ ) از همت رکن الملک معمور صفاهان شد در مسجدش آب انبار سرچشمه حیوان شد
نوشاندش از کوثر هر لحظه عوض حیدر کین آب روان پرور زان منبع احسان شد
خواهی اگرش اطوار بنگر تو بدین آثار کاین مسجد و آب انبار شر ذمه از آن شد
می جست خطیب از غیب تاریخ که ذوقش گفت این صرح ممرد نیز بنیان ز سلیمان شد
سنه ۱۳۲۵ ( همایی در کتاب تاریخ اصفهان مجلد ابنیه و عمارات ص ۴۵۴، تاریخ این آب انبار را سال ۱۳۲۰ نوشته است)

آب انبار کازرونی

این آب انبار با کاشی کاری های زیبا روبروی تکیه کازرونی واقع شده و آثار حاج محمد حسین بن حاج محمد جعفر تاجر معروف اصفهان است که در سال ۱۳۴۰ هجری قمری هم زمان با تکیه کازرونی ساخته شده است.
در اطراف قوس سردر، کتیبه ای به خط نستعلیق به رنگ لاجوردی در زمینه سفید وجود دارد که ماده تاریخ آب انبار است و توسط ملا عبدالجواد خطیب سروده شده است:
سلام بر حسین کرد حسین این اساس بهر حسین شهید لعنت بر یزید پلید
آب چون نوشی بکن لعنت حق بر یزید سلام بر حسین شهید
نوش نمازین فرات لعنت به یزید کن لعنت بر یزید پلید
بر پسر سعد و شمر و ابن زیاد پلید سلام بر حسن شهید، لعنت بر یزید پلید
نعمت و عمرش خدای دم بدم افزون کناد سلام بر حسین شهید
عزت و اقبال باد روز بروزش مزید لعنت بر یزید پلید
ز آب برون شد یکی گفت مورخ خطیب سلام بر حسن شهید
آب چو نوشی بکن لعنت حق بر یزید ۱۳۴۰
این آب انبار در تاریخ ۱۰/۳/۸۲ با شماره ۹۰۶۹ در فهرست آثار ملی استان اصفهان ثبت شده است.
ریاضت خانه ها، چله خانه ها و خانقاه ها
گورستان تخت فولاد از دیرباز محل اعتکاف و مسکن دراویش بوده است. شاید قدیمی ترین خانقاه مزبور مربوط به شخص بابارکن الدین بوده که پس از درگذشتش در همان جا به خاک سپرده شد.
چله خانه و خانقاه نیز از جمله عمارت های بوده که در نزدیکی تکیه بابارکن الدین قرار داشته و دارای چند اتاق مرتبط با یکدیگر بوده و در گذشته مرتاضان در آنجا به چله می نشستند. بعضی از اتاق ها دارای گچ بری های ممتاز بود. تا چند سال قبل اشعار زیر برروی گچ دیوار که با خط نستعلیق عالی نقش بسته بود، خوانده می شد.
در زمان شهنشه عادل رونق افزای مسجد و محراب
زینت دودمان مرتضوی …………………………………….
…………………………….. خرد از روی شوق داد جواب دوش سال تاریخش قبله اهل حاجت است اینجا ( ۱/ ج۱ ص ۱۶۴ )

سنگ نوشته ها
بدون شک گورستان تخت فولاد را می توان موزه ای بزرگ از زیباترین سنگ-قبرها به حساب آورد. سنگ قبرهای این گورستان مولود کار جمعی هنرمندان اصفهانی ست. ذوق و قریحه شاعران، خطوط زیبای خطاطان و قلم هنرمندانه حجاران و سنگ تراشان، همه و همه در خلقت این مجموعه به یادماندنی، نقش ارزنده ای ایفا کرده اند.
در گورستان تخت فولاد سه دسته سنگ نبشته مشاهده می شود که می توان آنها را به دو بخش جنبی شامل سنگاب ها و سنگ کتیبه ها و یک بخش اصلی شامل سنگ قبرها تقسیم کرد.
سنگاب ها
در تخت فولاد سنگاب ها نیز می توانند مجموعه جالبی را تشکیل دهند. هرچند که تعداد آنها بسیار محدود است و از نظر هنری نیز عاری از ظرایف لازمه است اما از دیدگاه مردم شناسی حائز اهمیت است. نصب سنگاب ها در مساجد و یا گذرگاه ها از دوره صفویه معمول شده بود. به وجود آمدن این پدیده جالب، ارتباط خاصی با عقاید مذهبی مردم دارد. علاقمندی و ارادت مردم به سالار شهیدان حضرت حسین بن-علی علیه السلام، مظلومیت و عطش آن بزرگوار و خاندان و یارانش در روزهای گرم و داغ سرزمین کربلا که با قطع آب فرات برروی آنان همراه بود، موجب شده است جهت اجر و ثواب چه از طریق احداث آب-انبارها، سقاخانه ها و یا تعبیه سنگاب ها به تشنه لبان آبی برسانند.
وجود سنگاب های کوچک و بزرگ در تخت فولاد نیز از همین اعتقادات مایه می گیرد، افزون بر این که ثواب این عمل پسندیده به ارواح اموات خیرین نیز نثار می گردد. سنگاب های تخت فولاد عموما به صورت ساده و گاه حجاری شده هستند که در ورودی بنا نصب شده اند، مانند سنگاب-های تکیه بابا رکن الدین و تکیه مادر شاهزاده، پاره ای از سنگاب-ها به صورت جام های پایه داری هستند که نمونه آن در تکیه واله و تکیه آقا مجلس مشاهده می شود.
نمونه های سنگاب مزین به خط نوشته در تخت فولاد را می توان در تکیه لسان الارض و میرفندرسکی، بابا رکن الدین، آغاباشی مشاهده کرد. هرچند سنگاب تکیه میرفندرسکی را از نظر حجاری و شکل و فرم نمی-توان با سایر سنگاب ها مقایسه کرد اما از آنجا که سنگاب کتیبه-داری است از اهمیت خاصی برخوردار است.

سنگ نبشته ها

این سنگ نبشته ها عموما حاوی اطلاعات مربوط به تاریخ احداث و یا مرمت بناهای موجود در تخت فولاد است. این کتیبه های انگشت شمار هم گویای طبع ظریف هنرمند اصفهانی است. در اینجا به چند نمونه از این سنگ نبشته ها اشاره می شود.
سنگ نبشته مسجد مصلی
این کتیبه سنگی مورخ به سال ۱۳۰۵ هجری به خط عبدالرحیم افسر از شاعران و خطاطان اصفهان و با حجاری حاجی حسین بن محمدرضا است. بر اساس این کتیبه محمدتقی نقشینه به احداث این مسجد اقدام نموده است. ماده تاریخ کتیبه از مانی شاعر دوره قاجار و به شرح ذیل است:
چون این فر خجسته بنا شد تمام که بادا همیون بر اهل یقین
ز مانی طلب کرد تاریخ، گفت مبارک بگردید بر متقین
۱۳۰۵( ۱/ ج۱ ص ۱۸۶ )

سنگ نوشته آب انبار مصلی

قطعه سنگ مرمر سفیدی است که بر دیوار آب انبار نصب شده و بر روی آن ۱۲ بیت شعر به خط نستعلیق حجاری شده است. تاریخ کتیبه ۱۲۹۹ هجری و ماده تاریخ آن عبارتست از:
خراج خال می داد روح القدس را این نغز مصرع بر طبق وقاد
بیرون بها کن از بهر تاریخ ” ماء معینی از تخت فولاد ” (۱/ ج۱ ص ۱۸۶ )

کتیبه های سنگی سرستون های مسجد رکن الملک
بر قسمت فوقانی سرستون های سنگی چهارگانه زیر گنبد مسجد رکن الملک اشعاری به خط نستعلیق برجسته حجاری شده که برای نمونه به یکی دو بیتی که برروی یکی از ستون های سنگی حکاکی شده اکتفا می شود:
شد ز رکن الملک چون بنیان این محکم بنا سال اتمامش خلف از این و آن جویا شد
عقل دوراندیش او از بهر تاریخ اش سرود از سلیمان مسجدالاقصی نگر بر پا شد
“۱۳۲۲”(۱/ ج۱ ص ۱۸۷)

سنگ قبرهای تخت فولاد

سنگ قبرهایی که امروزه در مجموعه گورستان تخت فولاد به چشم می خورد بازمانده تعداد زیادی از سنگ قبرهای باارزش مربوط به قرن دهم تا قرن اخیر است. این سنگ قبرها به سه شیوه افقی ( خوابیده )، عمودی (افراشته)، افقی و عمودی با هم به کار رفته است. یکی از مهم ترین مواردی که از لحاظ مردم شناسی حائز اهمیت است، وجود زائده هایی در بالا و پایین سنگ قبرهای افقی است که در میان مردم اصفهان به ” بالین” مصطلح می باشد. بدین صورت که سنگ قبور مردان دارای یک زائده در بالای سنگ و سنگ قبر زنان این زائده را هم در بالا و هم در پایین دارد که براساس آن شناسائی سنگ قبر زنان و مردان برای افراد عامی میسر می شود. آیات قرانی و یا اسماء جلاله خداوند، بر روی بالین فوقانی نوشته می شد و همین برجسته بودن حرمت آیات را حفظ و از قرار گرفتن زیر پای زائرین جلوگیری می-کرد.
متن سنگ نبشته
قسمت اعظم سنگ نبشته به متن اختصاص دارد. این نوشتار را می توان به سه دسته تقسیم کرد:
۱- متن سنگ قبر به صورت نثر فارسی و در بعضی موارد به زبان عربی و معمولا حاوی اطلاعات تاریخی در مورد متوفی می باشد. از جمله معرف مقام علمی، فقهی، هنری و ادبی، اصل و نسب و تاریخ فوت او می باشد.
۲- گاه متن نوشتار به صورت شعر آمده که در این قالب نه تنها مفاهیم خاص عرفانی، ادبی و مقام و موقعیت خاص علمی ایمانی متوفی نمایان است، بلکه احساسات شاعر نیز به نحو احسن متجلی است. مانند سنگ قبر آقامجلس و آقا محمد بیدآبادی، گاهی نیز از اشعار عربی استفاده شده است. یکی از مهمترین اشعاری که برروی بسیاری از سنگ قبور تخت فولاد به چشم می خورد، عبارت است از:
وفدت علی الکریم بغیر زاد من الحسنات و القلب السلیمی
و حمل زاد اقبح کل شیی اذا کان الوفود علی الکریمی
۳- در بسیاری از قبور متن نظم و نثر با هم آمده و شعر در انتهای متن و حواشی سنگ نقر گردیده است. غالب این اشعار به بیت و مصرعی که ماده تاریخ فوت متوفی است ختم می شود البته موضوع ماده تاریخ در سنگ نبشته ها بسیار گسترده می باشد و باید مبحث جداگانه ای به آن اختصاص داد.

حواشی
حواشی گاه به تزئینات اختصاص یافته و گاه در صورت زیاد بودن ابیات انتهایی متن، ادامه اش که اغلب شعر است در حواشی نوشته شده است. البته گاهی اشعار فقط در حاشیه و از متن جدا می باشد. قبوری نیز وجود دارند که دارای متن کوتاه و بدون حاشیه می باشند.

ماده تاریخ سنگ قبور

یکی از مهمترین فنون و ظرایف شعری شعرا، هنر و فن سرودن ماده -تاریخ براساس حروف ابجد می باشد. به این صورت که مصرع آخر اشعار به تاریخ فوت شخصیت مورد نظر اختصاص دارد و برای هر حرف این مصرع عددی را قائل شده اند که مجموع اعداد مزبور تاریخ فوت متوفی را به دست می دهد. بعضی از اساتید و شعرا مهارت بسیاری در این فن داشته اند تا جایی که قصایدی سروده اند که هر مصرع آن ماده تاریخ بوده است.
درتاریخ فوت آقا محمد بیدآبادی، عالم، فیلسوف و عارف مشهور قرن دوازدهم، محمد کاظم واله ابیاتی سروده که هردو بیت آخر آن ماده تاریخ می باشد که شاعر در یک بیت مانده به آخر به این مسله اشاره کرده است:
کرد واله از پی تاریخ او بیتی رقم تا بود هر مصرعی بر سال فوتش رهنمون
قبله ارباب علم آقا محمد شد ز دهر برگزیده عارفی عالم شد از دنیای دون(۱/ج۱ ص ۲۰۰)

مضامین ماده تاریخ سنگ قبرها

تمامی این مضامین در پژوهش ارزنده ” تخت فولاد، یادمان تاریخی اصفهان ” آورده شده است( ۱/ ج۱ ص ص ۲۰۰-۲۰۵ ) این موارد به شرح زیر می باشند:
– ماده تاریخ تکرار یک واقعه مهم که در ذهن ها وجود داشته و ایجاد ارتباط با آن. ماده تاریخ فوت آقا حسین خوانساری، مشتمل بر صنایع شعری است که اغلب آنها در هنگام وقوع حادثه گفته شده است:
” امروز هم ملائکه گفتند یاحسین ۱۰۹۸ ” یعنی فوت خوانساری
یادآور واقعه عاشورا است.

– ماده تاریخ ها از نام و نشان شخص و مقام علمی و شخصیتی افراد سخن می گوید. در مورد تاریخ درگذشت ملا فرج الله دری مدفون در تکیه حاج آقا باقر دردشتی، جلال الدین همایی متخلص به سنا چنین سروده است:
” تاریخ را سنا بمیان پا نهاد و گفت دری دری زمخزن علم و کمال بود”

و یا به مناسبت درگذشت شیخ محمود مفید مدفون در تکیه آقا محمد بیدآبادی، برنا چنین آورده است:
برنا پی رحلتش به شمسی گفتا ” لقمان زمان و عهد خود بود مفید ”

-زمانی که از منزلت و شخصیت زنان سخن به میان آمده، مضامین عفت و عصمت آنان ماده تاریخ فوتشان گردیده است:

بر سنگ قبر شهربانو متوفی به سال ۱۲۵۷ ه.ق. و مدفون در تکیه مادر شاهزاده شاعر چنین سروده:
نوشت کلک ضیاء از برای سال وفاتش مه سپهر عفافی از این جهان شده بیرون

– گاهی شاعر در استخراج ماده تاریخ از معنای لغوی نام متوفی استفاده کرده و آن را در شعر خود گنجانده است:
در مرگ ضیا شاعر و خطاط معروف اصفهان، تاراج اصفهانی گفته است: ناگه زبان خامه تاراج زان میان کرداین بیان ” بدیده مردم ضیا نماند ”

-گاهی ماده تاریخ از علت فوت متوفی خبر می دهد:
پی تاریخ سالش کلک دانش رقم زد ” کشته شد عابد بناکام ”

بعضی از صاحبان ذوق کلمات یا عباراتی را که به حساب ابجد با تاریخ فوت متوفی مطابقت دارد در ارتباط با مرگ و آخرت و موضوعاتی از این نوع به رشته تحریر درآورده اند:

-مرگ، رحلت و کوچ به سرای ابدی
به نظر می رسد صحبت از مرگ از جمله بدیهی ترین مواردی باشد که شعرا و ماده تاریخ ها از آن سخن رانده باشند: بر همین اساس استفاده از این مضامین بخش مهمی از ماده تاریخ های سنگ قبور تخت-فولاد رادر برمی گیرد.
هاتف ماده تاریخ فوت حاج محمد حسن کلباسی مدفون در تکیه اژه ای را چنین رقم زده است:

بتاریخش رقم زد کلک هاتف ز دنیا پیشوای اهل دین رفت

– همنشینی با حوران
همنشینی با حوران بهشتی از جمله عبارات ظریفه ای است که بیشتر در مورد زنان به کار رفته، ماده تاریخ حوری نسا بیگم همسر شیخ الاسلام:

بهر تاریخ وفاتش زد رقم کلک ضیا در جنان حوری نسا را حوری آمد هم کلام

در وفات مریم دایه شاهزاده سیف الدوله میرزا فرزند فتحعلیشاه شاعر چنین رقم زده است:
ضیا از بهر تاریخش رقم زد به حوران همنشینی کرد مریم

و سروده برنا در ماده تاریخ فوت خانم روضاتی:
بتاریخ وفاتش گفت برنا قرین حور شد بهجت مینو

– ناکامی متوفی
کلمه ناکامی به طور عموم در مواردی به کار می رفت که متوفی در سنین جوانی و مجرد و یا تهیدست و نیازمند دار فانی را وداع می-گفته و بر همین اساس شاعر ماده تاریخ می سرود.
بر سنگ قبر ملا عبدالواسع بن ملا کلب علی همدانی شاعر و ادیب متخلص به دامی این بیت دیده می شود:
رقم زد این چنین کلک رفیق از بهر تاریخش ” بناکامی ز دنیا رفت عبدالواسع دامی ”

– شفاعت و همنشینی با معصومین ( ع)
شفاعت و همنشینی با ائمه معصومین علیه السلام از متوفی و همجواری متوفی با ایشان آرزو و اشتیاقی است که در پاره ای از ماده تاریخ ها متجلی شده است.
در تاریخ فوت محمدعلی ملاباشی عالم و فاضل دوره قاجار، وحیدی شاعر این گونه سروده است
بنوشت وحیدی از پی تاریخش دربار محمد و علی یافت مقام

– اظهار تاسف و تاثر
افسوس و حسرت از دست دادن متوفی، گاه مضمون کلام ماده تاریخ بوده است.
بر سنگ قبر ملا عبدالله بن حسن، ماده تاریخ فوت از قلم صهبا به این شرح است:
کلک صهبا نوشت تاریخش حیف زان زبده افاضل حیف

– سیراب شدن از آب کوثر و سلسبیل
از آنجا که سیراب شدن از آب کوثر و سلسبیل منسوب به روز قیامت است بنابراین در اشعار شعرا جهت ماده تاریخ به آن اشاره شده است.
از جمله:
پی تاریخ فوتش این رقم زد ز آب کوثر او نوشید جامی

نمونه هایی از ماده تاریخ های سنگ قبور

ماده تاریخ هایی که در این بخش ثبت شده اند قطره ای از دریا و خلاصه ای از قصاید بلند، غزل های زیبا، قطعات و رباعیات نغز و جذاب می باشند که به عنوان نمونه از هر تکیه گردآوری شده اند:

– نام متوفی: درویش عبدالحمید طالقانی خطاط معروف
تکیه: میرفندرسکی
نام شاعر: آذر
ماده تاریخ:
زد رقم از پی تاریخ وفاتش آذر شده ایوان جنان منزل درویش مجید

– نام متوفی: میرزا رفیعا عالم فیلسوف
تکیه: میرزا رفیعا
نام شاعر: خردمند
ماده تاریخ: به تاریخ فوتش خردمند گفت مقام رفیعا مقام رفیع

– نام متوفی: محمد علی عارفچه ادیب، شاعر
تکیه: آقا رضی
نام شاعر: صغیر اصفهانی
ماده تاریخ:
خواست گوید صغیر تاریخش چون سرآمد زمان عارفچه
سر برون کرد حور و جنت گفت هست جنت مکان عارفچه

– نام متوفی: رکن الملک شیرازی
تکیه: رکن الملک
نام شاعر: اعوری
ماده تاریخ:
اعوری گفت بهر تاریخش شد به جنت مقام رکن الملک

خطوط سنگ نوشته ها

آثار قلمی هنرمندان اصفهانی بر عرصه سنگ قبرهای تخت فولاد نه تنها نشانه خلوص و صفای مذهبی است، بلکه اوج توانایی هنرمند را به نمایش می گذارد. هنرمندان اصفهانی در طول قرن های گذشته در آثار منقول و غیر منقول هنری، به شایستگی از این ابزار و زمینه ها استفاده کرده اند و با بکار بردن خطوط زیبا و نغز کمال استادی و مهارت خود را نشان داده اند و سنگ قبرهای موجود در گورستان تخت فولاد نشانه بارزی از توانایی بالفعل هنرمندان اصفهانی در به نمایش گذاردن انواع خطوط زیباست.
از جمله این خطوط می توان به خط کوفی، خط ثلث، خط رقاع، خط تعلیق، خط نسخ، خط نستعلیق، خط طغرا، خط مسلسل اشاره کرد و از جمله خطاطان نیز می توان به محمد کاظم واله، آقا محمد باقر سمسوری، میرزا عبدالرحیم افسر، ملا محمد تقی حسینی اصفهانی، ضیاء اصفهانی، پرتو اصفهانی، قدسی اصفهانی اشاره کرد.(۱۵/ص ص ۱۲۵،۱۹۳،۱۱۸،۱۱۱و ۱۷/ ج ۵و۶ ص ۳۰۱و ۳۱۲ و ۱۶/ ص ۸۸ )
بزرگان شعر و ادب مدفون در تخت فولاد
از این بزرگان می توان به حاج میرزا بهاء الدین نوری معروف به فاضل نوری و ملقب به شیخ العلماء، حاج میرزا حسن خان جابری انصاری ملقب به صدرالادباء، جواد مجدزاده صهبا، حاج ملا محمد علی نوری مازندرانی معروف به نوری اصفهانی، حاج محمد حسین نوری رنانی ( رهنانی )، احمد خان نصرالسلطان، جمال الدین مجلسی، کمال-الدین مجلسی متخلص به عاکف، سید جعفر صافی، میرزا ابوطالب فندرسکی، محمد خوراسکانی، قدسیه احتشامی، میرزا محمد حسین عنقا، سید روح الله کشفی وعلی اکبر احتشامی اشاره داشت.

تزئینات سنگ قبرهای این بزرگان شامل آیات، اشعاری با خطوط خوش-نویسان ( در اکثر موارد با خط نستعلیق و ثلث ) به فارسی ودر برخی موارد عربی بروی سنگ قبر و حاشیه های آن و نقوش اسلیمی است. در موارد زیادی جنس سنگ قبرها از مرمریت و به رنگ های خاکستری، سفید، سیاه، کرم و در بعضی موارد دارای رگه های سرخ است.
بر اساس آنچه در سایت مجموعه تاریخی، فرهنگی و مذهبی تخت فولاد آمده است در این مجموعه در حدود ۲۴۰۰ تن از مشاهیر معروف مدفون هستند که در این سایت اطلاعات مربوط به ۴۶۰ نفر از آنها گردآوری شده است.

نتیجه گیری

روند تخریب تخت فولاد
مزار مقدس تخت فولاد با قدمتی دیرین پس از قبرستان وادی السلام در نجف اشرف، شریف ترین و شکوهمند ترین مزار جهان تشیع به شمار می آید. سرزمین مقدس که در قرون و اعصار متمادی آرامگاه تعداد بیشماری از عالمان و صالحان، حکیمان و عارفان، هنرمندان، و شاعران ، مومنین و متقین و به ویژه قرارگاه هزاران پرنده خونین بال دفاع مقدس بوده و آرمیدگان در آن ، آفرینندگان بس ارجمندند که بلندی مرتبت اصفهان آفریده منزلت ایشان است. تخت فولاد گنجینه ای کهن از سبک های گوناگون هنر و ادب است که ضرورت پاسداری و معرفی آن بر کسی پوشیده نیست. در یک نگاه عمیق به گورستان ها ملاحظه می شود که آنها از مبانی تاریخ هر ملت و شهری هستند. تاریخ ادبی و علمی هر ناحیه ای را می توان به طور اجمال از مقابر آن شهر به دست آورد. اگر قبور علما، ادبا و حکما و دیگر مشاهیر علمی یک ناحیه از بین رفت، دیگر آثار آنان نیز خواه ناخواه از بین رفتنی است مگر اندکی از مولفات آنان. اگر از یک فرد بپرسند ادیب شهیر و یا شاعر معروف و یا صدها عالم مشهور دیگر شهر و یا دیار تو کجا مدفون اند چه جواب خواهد داد؟! ارزش هر جامعه بیشتر به شخصیت ها و انسان های والایی است که خدماتی به اجتماع دارند و باید که یاد، آثار، کتاب ها، هنر، شعر، خط، و دیگر یادگارها و بالاخره مزار ایشان جاودانه بماند تا نسل های آینده به وجود آنان افتخار کنند. قبرستان تخت فولاد که که مزار این نادره مردان و زنان اندیشمند و شاعران و ادیبان با فضیلت و نکته سنج است گنجینه ارزشمندی از ادبیات این مرز و بوم است که شاید در مواردی تنها اثری که از سر پنجه و عواطف ایشان برون تراویده تنها در این مکان جاودانه شده است و می تواند مکانی برای مطالعات و تحقیقات ارزشمند در زمینه ادبیات باشد. متاسفانه تخت فولاد نتوانست از گزند دستبرد حوادث روزگار مصون بماند.آنچه در پی می آید خلاصه روند تغییر و تخریب این گورستان است.
تخت فولاد که در روزگار صفویه از قبرستان های دوازده گانه اصفهان محسوب می شد، دارای چهارصد تکیه و بقعه از جمله تکیه بابا رکن-الدین و تکیه میرفندرسکی.. بود(۱۲ / ج۸ ص ص۱۲۱ و ۶۹و ۷۷/ ص ص ۴۴-۴۶، ۴۹، ۵۸-۵۹ ).در همین دوره خیابانی به موازات چهارباغ بالا( چهارباغ علیای عباسی ) به سوی شیراز احداث شد که از بین تکایای تخت فولاد می گذشت. (۱۸/ ص ص۴۰-۴۲ و ۱۹/ ص ص ۱۶۰-۱۶۱ ) چهارباغ اطراف این خیابان و آبشارها و حوض های جلو آن به همراه بسیاری از آثار صفوی در این منطقه در فتنه افغان و نیز در اوایل سلطنت مظفرالدین شاه قاجار( ۱۳۱۳-۱۳۲۴ ) یکسره ویران شد. در زمان قاجار، محمد حسین خان امین الدوله از جنوب پل خواجو تا دروازه تخت-فولاد خیابانی ساخت که به ” چهارباغ امین آباد” معروف شد.( ۶/ ص ص ۴۳-۴۴ ) امروزه این خیابان به نام فیض نامیده می شود. در ۱۲۹۴ تخت فولاد یکی از دو گورستان شهر اصفهان با محیطی تقریبا بیش از ربع فرسنگ بود.( ۲۰/ ص ص ۳۳-۳۴ ) از ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۸ آبادی و دیه مختصری داشت و باغ سعادت آباد حد شمالی آن را تشکیل می داد. قبرستانی وسیع و تکیه میرفندرسکی و بقعه لسان الارض در شمال شرقی و مسجد مصلا در غرب آن قرار داشت. مصلای تخت فولاد که بعد از ۱۳۰۰ ساخته شده است حدود بیست جریب مساحت دارد.( ۱۹/ج۲ ، ص۱۴۳ ) در ۱۳۱۸ در مغرب دروازه تخت فولاد- که سابق معبر کاروان فارس بود- مسجد و مدرسه رکن الملک ساخته شده است.( ۱۹/ج۲ ، ص۱۴۳ و ۱۳/ ص ص ۸۰۵-۸۰۶ ) از حدود ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۰ ش بخش های بیشتری از شهر به سوی منطقه تخت فولاد توسعه یافت.( ۲۱/ نقشه ش ۱۵ ) در نیم قرن اخیر در این منطقه تحولاتی روی داده است که از مهم ترین آنها تغییر بافت معماری و شهرسازی، در محدوده شهری قرار گرفتن تخت فولاد، سکونت جمع کثیری از حاشیه نشینان شهر در جوار مقابر و تکایای آن، ایجاد بناها و بقاع جدید در آنجا است.
در طی سالها تعداد زیادی از تکیه ها و قبرهای تخت فولاد تخریب شده است. ازجمله قبور شاعران و ادیبانی مانند قبر ضیاء شاعر و خطاط، قبر دامی شاعر سرداب اعقاب میر محمد صادق موسوی خواجویی در جنوب تکیه خاتون آبادی… اراضی این مکان ها یا به خانه و مغازه تبدیل شده یا به سبب تعریض خیابان و تسطیح جاده از میان رفته است.( ۹/ ص ص ۲۲۲-۲۲۴ ) تخت فولاد گنجینه ای است از آثار مختلف هنری و ادبی از جمله معماری، گچ بری، کاشی کاری، خوش نویسی، حجاری، شعر و ماده تاریخ، نگارگری، طراحی و نقاشی از دوره های مختلف در اصفهان. اشعار شعرای زیادی نام آور و یا گمنام را در این جا می توان دید. از این رو می توان به جرات گفت: تخت فولاد گنجینه ی ادبیاتی است که باید قبل از امحای آثارش از نو شناخت.

منابع و ماخذ
۱- فقیه میرزایی، گیلان و دیگران، تخت فولاد یادمان تاریخی اصفهان، جلد ۱، پژوهشکده زبان و گویش با همکاری اداره کل امور فرهنگی، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی(پژوهشگاه) ، تهران، ۱۳۸۴
۲- فرهنگ جغرافیایی ایران، به کوشش حسین علی رزم آرا، ج ۱۰، اداره جغرافیایی ارتش، تهران، ۱۳۳۲ش
۳- اصفهانی، الحافظ ابو نعیم احمد، ذکرالاخبار اصبهان، انتشارات جهان، تهران، المجلد الاول طبع فی مدینه لیدن المحروسه بمطبعه بریل سنه ۱۹۳۱.
۴- مافروخی، مفضل بن سعد بن الحسین، محاسن اصفهان، به تصحیح سید جمال الدین الحسینی الطهرانی، نشر اقبال، ص ۵ (مقدمه)
۵- آوی، حسین بن محمد ابی الرضا، ترجمه محاسن اصفهان، به اهتمام عباس اقبال، شرکت سهامی چاپ، تهران، ۱۳۲۸
۶- اصفهانی، محمد مهدی بن محمدرضا، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، تصحیح و تحشیه منوچهر ستوده، امیرکبیر، تهران ، چاپ اول ۱۳۴۰ ، چاپ دوم ۱۳۶۸
۷- موسوی الخوانساری، میرزا محمد باقر، روضات الجنات فی الاحوال العلما و السادات، ج۱ ، تحقیق اسدالله اسماعیلیان، عنیت بنشره مکتبه اسماعیلیان، قم، چاپخانه مهر استوار قم، سال ۱۳۹۱ه.ق. جلد ۴
۸- گزی، عبدالکریم، رجال اصفهان یا تذکره القبور، با حواشی و ملحقات به قلم سید مصلح الدین مهدوی، چاپ دوم، ۱۳۲۸
۹- مهدوی، مصلح الدین، لسان الارض، تاریخچه تخت فولاد، انجمن کتابخانه های عمومی اصفهان، ۱۳۷۰
۱۰- طاهری، محمد، روضه رضوان، انتشارات نقش مانا، انتشارات سازمان باغ رضوان، اصفهان، ۱۳۸۴
۱۱- http://takhtefoulad.org/mashahir/mash.htm
۱۲- شاردن، ژان، سیاحتنامه شاردن، ترجمه محمد عباسی، دایره المعارف تمدن ایران، جلد ۸ ، سازمان نظامی و سیاسی و مدنی ایران، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۴۵ / ۱۹۶۶ م.
۱۳- هنرفر، لطف الله، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، چاپ دوم، چاپخانه زیبا، مهر ۱۳۵۰
۱۴- همایی، جلال الدین، تاریخ اصفهان، مجلد ابنیه و عمارات، فصل تکایا و مقابر، به کوشش ماهدخت بانو همایی، هما، تهران، ۱۳۸۱
۱۵- همایی، جلال الدین، تاریخ اصفهان، مجلد هنر و هنرمندان، به کوشش ماهدخت بانو همایی، چاپ اول، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ۱۳۷۵
۱۶- همایی، جلال الدین، برگزیده دیوان سه شاعر اصفهان از خاندان همایی شیرازی، با مقدمه و تعلیقات و حواشی از جامع دیوان استاد جلال الدین همایی، کتابفروشی فروغی، تهران، ۱۳۴۳
۱۷- مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانه الادب در شرح احوال و آثارعلما- عرفا- فقها- فلاسفه- شعرا و خطاطین بزرگ اسلامی از آغاز تا عصر حاضر، جلد دوم، چاپ چهارم، کتابفروشی خیام، تهران، ۱۳۷۴
۱۸- بهشتیان، عباس، بخشی از گنجینه آثار ملی ایران ( اصفهان)، حبل المتین، ۱۳۴۳ ش
۱۹- جابری انصاری، محمدحسن، تاریخ اصفهان، با تصحیح و تعلیق جمشید مظاهری، چاپ اول، موسسه انتشاراتی مشعل، ۱۳۷۸
۲۰- تحویل دار اصفهانی، میرزا حسین، جغرافیای اصفهان، به کوشش منوچهر ستوده، انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات دانشکده ادبیات دانشگاه تهران
شفقی، سیروس، جغرافیای اصفهان، به ضمیمه یکصد و پنجاه قطعه نقشه، نمودار و عکس ، نشر دانشگاه اصفهان، ۱۳۵۳ ش

فریده مجیدی خامنه، عضو هیات علمی پژوهشکده مردم شناسی است .