چکیده
گردشگری دینی به عنوان یک واقعیت اجتماعی و فرهنگی، دارای وظایف و کارکردهای مثبت و منفی در جامعه می باشد. ” بازیابی روانی، آرامش روح، لذت بردن از فضای معنوی، مشاهده جلوه های مختلف آداب و رسوم زیارتی، محصولات معنوی، تمایلات (عرفانی- روحانی)، جلای جان، خیر و برکت، جلوگیری از هرگونه تنش سیاسی، اجتماعی، صلح پایدار، زدودن تصویر نامناسب و غیر واقعی، پرهیز از بیگانه گرایی و واحساس حقارت، کشف منابع و منافع، تحول اقتصادی و بازرگانی،کسب درآمد سرشار، اشتغال زایی، شناخت فرهنگ معنوی، احیای غرور ملی، منش فرهنگ (اسلامی– ایرانی)، پاسداشت میراث فرهنگی، شناخت شیوه های زندگی، ایجاد اعتماد به نفس فرهنگی، حفظ منابع فرهنگی، همگرایی فرهنگی، بروز تبادلات فرهنگی، رشد سرمایه فرهنگی، تحکیم درک تفاهم ها،حفظ نظم، انسجام اجتماعی، میراث مشترک انسانی، گسترش روابط دوستانه، ارتباط و پیوند متقابل (میزبان و میهمان)، تعادل،تعامل،ترمیم، گسست “میزبان- میهمان” توسعه شهر زائر و شهر مجاور، و… از مهمترین کارکردها و اثرات مثبت این حوزه در جامعه می باشد.از سویی “کالایی شدن فرهنگ معنوی و دینی، سطحی بودن تماس و ارتباط متقابل بین (میزبان و میهمان)، وجود نابرابری و بی عدالتی اجتماعی و اقتصادی بین گردشگران و مردم محلی، انحصاری بودن احترام و حیثیت به زائران،وجود واکنش ها و عدم پذیرش زائر، تخریب آثار فرهنگی، استحاله فرهنگی، تهاجم فرهنگی، نابهنجاریهای فرهنگی،مفاسد و انحرافات اجتماعی و آثار تورم اقتصادی و قومیت گرایی و…” از مهمترین پیامدهای منفی و موانع توسعه پایدار حوزه گردشگری دینی است. بر این اساس با ارائه آموزش صحیح به راهنمایان، ساکنان و گردشگران، ایجاد برنامه ریزی های صحیح مبتنی بر واقعیت و نیاز (میهمان و میزبان) رفع کمبود تسهیلات و خدمات، افزایش اعتماد و سرمایه اجتماعی بین جامعه محلی و گردشگران، ثبات، کنترل و نظارت دقیق در حوزه اقتصادی و خدمات رفاهی و بهداشتی و… می توان به راهکارهای توسعه و رفع موانع پیشرفت این حوزه در ایران کمک بسیاری کرد.
نوشته‌های مرتبط
کلید واژه
توسعه فرهنگی، جهانگردی، زیارت، گردشگری دینی، میراث فرهنگی،همگرایی فرهنگی
مقدمه
گردشگری دینی یکی از شاخه های صنعت جهانگردی در حوزه گردشگری فرهنگی است. این صنعت به لحاظ موقعیت مذهبی و زیارتی که در جوامع وجود دارد موجب توسعه فرهنگی پایدار آن جامعه خواهد شد.
امروزه با توجه به اینکه دنیای ماشینی و فراصنعتی تمام ساختارهای کلان و خردِ، حوزه زندگی اجتماعی را تحت تأثیر قرار داده است؛ افراد برای رفع آثار ناشی از فشارهای روحی و روانی عصر صنعتی نیازمند فراغت و استحراحت می باشند؛ براین مبنا گردشگری وسیاحت از جمله (گردشگری زیارتی و دینی) می تواند یک تجربه درون گرایانه برای بازیابی روانی و لذت بردن از فضای معنوی را برای جهانگردانی که گردشگری زیارتی را مورد تمایل و انتخاب برای سفر قرارداده اند، بسیار با اهمیت باشد. بر این اساس در دین اسلام سیاحت و سیر آفاق در برابر سیر انفس مورد اهتمام ویژه ای قرار دارد که به این مسأله تأکید زیادی شده، زیرا این موضوع نقش مؤثری در ارتقاء رشد کمال بشری دارد.
با اندک تأملی بر آیات قرآن کریم و احادیث اسلامی به روشنی در می یابیم که « با سفر کردن می توان به مطالعه آفاق و انفس و کسب علم و تجربه، خداشناسی از طریق مردم شناسی و شناخت عظمت خلقت، اعتقاد به معاد، مطالعه سنت های غلط و ضد ارزش های اسلامی و اخلاقی و همچنین عبرت آموزی از سرگذشت پیشینیان پرداخت.» ( www.modiryar.ir)
در واقع سفر به شهرهای زیارتی و تقویت حوزه گردشگری زیارتی و دینی بیانگر این است که زیارت اماکن مقدس مهمترین بخش فعالیت های توسعه فرهنگی از طریق گردشگری دینی است؛ و این مسئله نشانگر این است که در فرهنگ اسلامی چنین سیاحتی در ارتقای معنوی بشریت مورد اهتمام ویژه قرار دارد، بنابراین یکی از راه های تقویت معنویت و ایجاد ارتباط با معبود، زیارت است. بر این اساس با تأکید بر قطب این نوع گردشگری در ایران (کلانشهر مشهد و سایر شهرهای زیارتی) می توان رونق و توسعه پایدار شهری را در تمام ابعاد برای چنین شهرهایی پایه گذاری کرد.
زائرانی که به این شهرها سفر می کنند و در اماکن مقدس از طریق “زیارت نامه خواندن، راز و نیاز، دعا و ثناء و…” با معبود خود خلوت می کنند، احساس می کنند که با خدای خود رابطه معنوی برقرار کرده اند و نزدیک ترشده اند. حتی برخی از اوقات، مسیر زیارت را همواره با عشق و از خود گذشتگی طی می کنند، بر این اساس باید زیارت و زائر بودن اماکن مقدس را نوعی پیوند قلبی دانست که جهانگردان زیادی را هر ساله در هر زمان و مکانی به سوی خود می کشاند. این پیوند ناشی از عمق ذهن، لطافت قلب و کشش درونی نه از روی محاسبه عقلی می باشد.
بنابراین می توان در ساختار جامعه ایران (کلانشهرها و شهرهای زیارتی) را قطب مهم ویگانه ای برای توسعه همه جانبه گردشگری آن هم از نوع فرهنگی(زیارتی و دینی) که عامل مهمی در توسعه پایدار و مستمر ایران در سطح جهان اسلام است، نوعی پتانسیل همگرایی فرهنگی دانست.
طرح مسأله
گردشگری فرهنگی از طریق مذهب و زیارت اماکن مقدس منجربه این شده که افراد با مذاهب و فرهنگ های متفاوت و حتی شیوه های زندگی متفاوت آن منطقه زیارتی آشنایی پیدا کنند و بایکدیگر پیوند خورند. در واقع امروزه گردشگری دینی باعث این شده که مردم دنیا فارغ از هرگونه تنش های سیاسی و اجتماعی بتوانند فرهنگ ها و شیوه زندگی رایج میان قومیت های مذهبی یک ملت یا قوم میزبان را بهتر درک کنند و از نظر سازمان جهانی جهانگردی(WOT) مذهب و زیارت اماکن مقدس در هر جامعه ای به عنوان یکی از اصلی ترین انگیزهای سفر در عصر حاضر برای گردشگران شناخته شده است، بنابراین در این مقاله سعی بر شناخت مهمترین پارامترهای ضرورت بخش گردشگری دینی در ایران داریم که چه می باشد؟ و از طریق ارائه راهکارها و پیشنهادات علمی این نوع گردشگری را در جامعه ایران در مناطقی که دارای پتانسیل زیارتی و دینی می باشند؛ و نقش مهمی در توسعه پایدار جامعه می تواند داشته باشد،مورد اهتمام قرار خواهیم داد.
اهمیت موضوع
توریسم زیارتی و دینی یکی از اولویت ها و سیاست های مهم گردشگری حال حاضر جامعه ایران می باشد،که می تواند نقش بسیار بارزی در گردشگری حلال و همگرایی فرهنگی در جهان اسلام را با توجه به بررسی و مطالعه سازمان جهانی گردشگری (WOT) دارا باشد.
این نوع گردشگری با چنین شاخص هایی در جامعه حال حاضر ایران با خود منابع و منافع کشف نشده ای را به همراه دارد که شانس تجاری و بازرگانی زیادی را برای کشور ما می تواند ایجاد کند. وجود امکان زیارتی، حرم های اسلامی، کنیسه ها،کلیساها و پرستشگاه های ادیان توحیدی در جای جای نقاط کشورمان با جذابیت و معنویت خاص اسلامی، دینی، تاریخی و قدیمی، فرصت های مغتنمی را برای شناخت آداب و رسوم، فرهنگ معنوی مردم و قومیت های دینی این مناطق برای جذب گردشگران بوجود می آورد.
در واقع توسعه توریسم دینی و زیارتی علاوه بر اینکه موجب شناخت فرهنگ معنوی،تحول اقتصادی و بازرگانی،کسب درآمد سرشار، اشتغال زایی می شود، می تواند با ارائه تمهیدات و برنامه ریزی های فرهنگی و اجتماعی ویژه در زدودن تصویر نامناسب و غیر واقعی که برخی از کشورهای غربی با تبلیغات گسترده خود علیه کشورمان ترسیم کرده اند، گام موثری بردارد.
از سوی دیگر توسعه توریسم دینی در احیای غرور ملی، منش فرهنگ ( اسلامی و ایرانی) نقش بسیار مؤثری برای جامعه و مردم میزبان منطقه می تواند داشته باشد. مردم مناطقی که در حوزه خود از آداب و رسوم عرفی، زیارتی،جشن ها، عزاداری ها متنوع و متفاوتی برخوردار می باشند، برای احیای فرهنگ دینی خود تلاش می کنند تا گردشگران بسیاری را جذب کنند. از سوی دیگر جهانگرد یا گردشگری که مسافت زیادی را پیموده تا شیوه های عرفی زیارتی و آداب اسلامی و دینی و… را در اماکن مقدس مشاهده کند، می تواند یک عامل مهمی برای مردم بومی میزبان باشد که به چنین خصایص فرهنگی افتخار کنند و آن را به عنوان یک الگوی فرهنگی خاص در منطقه مورد پاسداشت قرار دهند. چنین ویژگی در منطقه از هرگونه بیگانه گرایی و واحساس حقارت جلوگیری خواهد نمود.
در واقع در جامعه ایران پتانسیل زیارت و اماکن مقدس نوعی اعتماد به نفس فرهنگی و دینی را به جامعه تزریق می کند. این مسئله از طریق احیای پایدار و توسعه همه جانبه در منطقه باعث بروز تبادلات بین فرهنگی خواهد شد، این امر سبب آشنایی مردم میزبان و میهمان از طریق شناخت فرهنگ های یکدیگر شده و راه را برای گفتگوی تمدن های دینی در عصر حاضر هموار می سازد.
بدون شک در عصر پیش روگردشگری مذهبی یکی از محورهای اصلی برای ارتباط برابر و مستقیم با فرهنگ ها و سایر تمدن ها است، که منجربه متعادل ساختن نگرش ها شده و موارد مثبتی را هم به فرهنگ خود اضافه می کند. بر این اساس باید بیان کرد که « گردشگری دینی از شاخص های فرهنگی است و هدف اصلی گردشگری فرهنگی ( تماشا و مشاهده جلوه های فرهنگی یک مقصد از قبیل مراسم، رفتارها، نمایشنامه ها، نمایشگاه ها،مسابقات،هنرها، موسیقی ها، و… آن است؛ و…. در مناطق در حال توسعه اماکن مذهبی یا کارگاه های صنایع دستی، از جمله جاذبه های فرهنگی را برای گردشگران است.» ( کاظمی،۱۳۸۷: ۲۷)
زیارت و گردشگری دینی که ریشه در باورها و اعتقادت دینی و مذهبی گردشگران و زائران می تواند داشته باشد در قالب تخصصی خود فراتر از وابستگی به زمان و اوقات فراغت سوق یافته است در این نوع گردشگری عامل مهم جغرافیای انسانی در شکل گیری و مسافرت چنین نوع گردشگری و ایجاد نوعی تمرکز، و چشم انداز فرهنگی بسیار نقش موثر و با اهمیتی می تواند داشته باشد. در میان زائران و گردشگران مذهبی با تأکید بر چنین چشم انداز و عاملی با دو گروه گردشگر در این مناطق روبرو هستیم « یکی زائران، کسانی که انگیزه آنها از مسافرت، فقط انجام امور مذهبی است و زمان و مدت اقامت آنها، تابع اوقات فراغت نیست و دیگری، گردشگران مذهبی، ضمن انجام زیارت و شرکت در مراسم مذهبی از مکان های دیگر گردشگری ( اعم از فرهنگی، تاریخی، تفریحی و…) نیز دیدن می کند و یا به عبارت دیگر، اهداف مسافرت آنها چند منظوره با الویت زیارت است. با این وجود امروزه گردشگری مذهبی، اجزاء و گونه های مختلف آن به سبب ویژگی های نفوذ آن سراسر جهان را فرا گرفته است.» ( مومنی و همکاران،۱۳۷۸: ۱۵-۱۴)
با توجه به کارکردهای نقشی و تأثیراتی که این حوزه گردشگری در پیدایش، حیات، شکل گیری، رشد و توسعه پایدار ساختار شهرهای مذهبی ما به جا می گذارد، باید بیان کرد که گردشگری دینی محصول ارتباط و پیوند متقابل (میزبان و میهمان)،پیامدهای فضایی، جهان بینی، محیطی و فرهنگی است که ساختار جامعه کلانشهر و شهرهای مذهبی ما را متأثر از خود کرده است.
مطالعه تکوینی، سیمای چشم انداز فرهنگی کلانشهر و شهرهای مذهبی ایران با توجه به تعامل و ارتباط متقابل ساختار توسعه شهری با مضامین مذهبی و محیطی از سویی و از بعد دیگر بررسی نگرش تکوینی ( ساختاری- کارکردی) چنین ساختار توسعه شهری در چارچوب نگرش سیستماتیک در شناخت بافت مذهبی و پویای شهرهایی با محوریت گردشگری دینی منجربه توسعه مستمر و پایدار این پدیده به عنوان یکی از عوامل مهم و نیتمند در پیشرفت پایدار ایران در سال های آتی خواهد شد.
گردشگری دینی به عنوان واقعیت اجتماعی و فرهنگی
گردشگری دینی را باید زیر مجموعه حوزه پایدار گردشگری فرهنگی به عنوان یک واقعیت پایدار و مستمر در عصر حاضر برای رشد و توسعه همه جانبه جامعه هایی دانست که در این حوزه از توانمندی های ویژه ای برخوردار می باشند، زیرا دین در کنار فرهنگ از طریق نمادهای گوناگون می تواند انعکاس و بازتاب پایداری برای جذب توریسم و گردشگری در هر جامعه ای ایجاد کند.
حوزه گردشگری دینی در قالب یکی از بخش های مهم توسعه گردشگری فرهنگی در هر جامعه ای به عنوان یک واقعیت اجتماعی و فرهنگی در قالب نظام ارتباطی بین مردم آن منطقه و گردشگران از طریق جلوه های مختلف آداب و رسوم زیارتی، تولیدات فرهنگ مادی و معنوی و همچنین ایجاد حالات و تمایلات عرفانی و روحانی که برای گردشگران به صورت (زیباشناختی معنوی) بوجود می آیدد و به واقعیت وجودی در جامعه و زندگی اجتماعی تبدیل می شود، قابل بررسی و مطالعه می باشد. از این چشم انداز مردم آن منطقه با فرهنگی که دارند به جهان طبیعی و انسانی خود شکل ویژه ای می دهند؛ و چنین شکل دادنی به فرهنگ زیارتی از دیدگاه گردشگر یا زائر یک حکمت به هم پیوسته می تواند از چشم اندازهای متفاوتی برخوردار باشد که در یک کنش پذیری اجتماعی وجوه های متفاوتی را از این حوزه برای جهان ذهنی گردشگران به نمایش می گذارد.
امروزه برای فهم گردشگران دینی در هر جامعه ای فرهنگ زیارت می تواند به عنوان یک واقعیت اجتماعی و فرهنگی کمک بسیاری به این مفهوم کند.در واقع فرهنگ زیارت به عنوان یک کالای معنوی از طریق ایجاد حالات روحی، عاطفی، اجرای مراسم های معنوی قابل عرضه می باشد، و می تواند منجربه اشاعه فرهنگی در قالب های فکری، رفتاری، و بنیاد زندگی جمعی از نسلی به نسل دیگر شود. «گردشگری دینی و توسعه پایدار آن امروزه در کنار بسط و گسترش فرهنگ مدرن در جوامعی که به سمت صنعتی شدن و پساصنعتی سوق می یابد به عنوان یک نوستالژی (اجتماعی، سنتی و ارزشی) منجربه جذب گردشگران بسیاری شده، بر این اساس فرهنگ سنتی(دینی) به خصوص پاگرفته از گذشته های دور، در نواحی مختلف که هنوز دارای حالات فرهنگی بسیار است می تواند گردشگران بسیاری را به خود جذب کند، بر این مبناست که برخی از نویسندگان در رشد و توسعه گردشگری تأکید بسیاری بر فرهنگ هم در بخش مادی و معنوی می کنند و هم معتقد به این هستند که فرهنگ را باید سنگ بنای توسعه گردشگری در نظر گرفت.» (بونی فیس،۱۳۸۰:۱۲۰)
توسعه گردشگری دینی که بخشی از گردشگری فرهنگی است در ایران پهنه های خاص و مناطقی را به صورت گونه های فرهنگی ویژه به خود اختصاص داده است.بنابراین با توسعه توانمندی های فرهنگی در این مناطق در جابه جایی هر نقطه از این مکان ها باید زمینه شناسایی و راهبردهای گردشگری دینی را مورد بررسی و تعمق قرار داد.
پذیرش گردشگران دینی در یک منطقه از نظر اجتماعی و فرهنگی در قالب احیای آداب و رسوم و سنت های مذهبی و فرهنگی باید شکل گیرد، بازدید گردشگران از این جوامع به یک تجربه و خاطره گردشگری باید منتهی شود. بر این اساس باید ازچشم انداز فرهنگی نوع و نحوه برخورد میزبان و زائر را در مناطق مذهبی از سه دیدگاه مورد توجه قرار داد. « ۱-دیدگاه تعاملی: این دیدگاه شیوه برخورد بین گردشگر- میزبان را به صورت پدیده قابل شناسایی با شماری از پیامدهای مثبت و منفی به تصویر می کشد که ارزیابی آن به نگرش محقق به مسیر صحیح تحقیق و توسعه بستگی خواهد داشت.۲- دیدگاه گسستی: این دیدگاه از زاویه کارکردگرایی شامل عناصر مختلف جامعه است که ممکن است هر تغییری به خصوص ناهنجاری ها را به نتیجه مستقیم گردشگری ربط دهد.۳- دیدگاه پیوستی: این دیدگاه عمدتاً جنبه های تغییر فرهنگی مثبتی را باید در نظر گرفت که ناشی از نفوذ و ورود گردشگران در بازنگری مهارت ها و رسم سنتی مانند رعایت بهداشت و نظم و غیره دانست» ( پاپلی یزدی- سقایی،۱۳۸۹: ۸۷)
بر این اساس باید اشاره کرد که در پردازش فرهنگی گردشگری دینی، شناخت فرهنگ معنوی زیارت همچنین شناخت محصولات سنتی و روش های تولید زبان و گویش های محلی، مکان های تاریخی و مناظر طبیعی به طور کلی نشانه های فرهنگی که به عنوان هسته های قومیتی و ضمیر ناخودآگاه جامعه حک شده به عنوان یک واقعیت قابل مطالعه و عمل می باشد.
گردشگری دینی و ارزش های معنوی
گردشگری دینی نقش بسیار بارزی در بسط ارزش های معنوی توسعه توریسم و سرمایه فرهنگی هر ملتی خواهد داشت. در واقع یکی از موضوعات مهمی که در هنگام فراغت برای گذران تعطیلات با استفاده از حقوق، سبب بسط ارزش های معنوی یا به عبارت دیگر مذهب یا فلسفی می شود، می تواند زیارت اماکن مقدس و متبرکه باشد. در واقع جهانگردی زیارتی عامل آرامش و روح و جلای جان بشریت است. « سفر زیارتی، رفتن به سوی مکانی مقدس است در واقع زیارت به مفهوم کسی است که مسافرت می کند یا مسافتی را می پیماید و می خواهد از جایگاهی مقدس دیدار کند. این دیدار با حفظ همه ویژگی وصف ناپذیر خود در نظامی پیچیده از رمزها، آیین ها و رفتارها سازمان می یابد. چارچوب آن اساساً مکانی مقدس با تصاویری از پاکان و گروه های زایران و راهبان وابسته به این مکان است بنابراین، در دل سفرهای زیارتی هدف بازید از مکانی مقدس نهفته است. » ( محلاتی،۱۳۸۸: ۳۲-۱۳۱) در واقع زیارتگاه ها نماد اشتیاق و ژرف نهان انسان به بازگشت به نهاد فطرت خدایی خویش و راز و نیاز با آفریننده خویش تلقی می شود، انسانی که به سروش نهان و وجود عوامل ماورای مادی ایمان دارد.
این جایگاه ها چه در جامعه غربی و یا جوامع شرقی که به تعداد بسیاری وجود دارد و هر زمان که گسترش یافته اند، دست کم ایجاد کننده برخی زیر ساخت های جهانگردی زیارتی می باشد. در واقع در جامعه اسلامی و دین مبین اسلام، زیارت مکه از پنج اعتقاد اصلی مسلمانان تلقی شده است، و برای هر بزرگسال آزادی که توانایی مالی داشته باشد، یک بار سفر زیارت آن، واجب است. در واقع براساس همین موضوع مهم زیارت، این جایگاه مقدس به گونه ای ژرف، نماد و مشخصه جامعه اسلامی است.
در سفرهای زیارتی فرصت آمیزش با مردم با یکدیگر، جابه جایی و رویارویی و تماس گفتگو میان دانشمندان و تشکیل جریان های بازرگانی فراهم می شود، و زائران از همه نواحی جهان به این مکان های مقدس روانه می شوند.در واقع گردشگری زیارتی با بازدیدهای زهدگرایانه و حاجت مندانه از اماکن مقدس موج بزرگی از جهانگردی و گردشگری را فراهم می کند، که این خود پدید آموزنده مشاغل بسیار و جابه جایی میلیاردها پول و درآمد می باشد. سفرهای زیارتی و زیارت اماکن مقدس در این نوع گردشگری نمادی از خیر و برکت آفریدگار تلقی می شود، در حوزه گردشگری زیارتی باید اماکن مقدس را در تمام سال موجب جابه جایی امواج انسانی دانست.
گردشگری دینی و شهر زائر
بخشی از الگوهای گردشگری دینی جامعه ما در چارچوب فضایی خاص عمل می کند. این چارچوب فضایی را باید بر اساس کارکردهای گردشگری دینی در قالب ایجاد شهر زائر یا شهر مجاور در نظر گرفت و بنا نمود. غالباً در جامعه ایران جاذبه های زیارتی برای گردشگران مهم محسوب شده، در این میان در یک نگرش کلی به ساختار کلان شهر و شهرهای زیارتی ایران در پردازش (میزبان- گردشگر) یک رویکرد کلی پیرامون تعادل و تعامل همراه با ترمیم یا گسست “میزبان- میهمان” برای خلق راهبردهای موثر وجود دارد، زیرا در یکسوی جامعه میهمان در شهر یا کلانشهر مذهبی زائرانی وجود دارند که در کنش پذیری با جامعه میزبان تبلور می یابد؛ و این خود راهبری ویژه را برای، ساماندهی زائران می طلبد.
این امر بدیهی است که زائران در چارچوب انگیزه های مذهبی خود روندی از پذیرش مراسم و نیازهای عرفانی و روحی همراه جریان سفر به شهرهای زیارتی را شکل می دهند. و در تبلور عینی آن می توان جریان پیوسته زیارت را در طول سال امری اجتناب ناپذیر برشمرد. از این رو رویکرد به شکل دادن راهبردهای مدنظر برای زائران در نظر گرفتن ویژگیها و نیازمندی ها زائران در ابعاد “اقتصادی، روانی، اجتماعی و فرهنگی” در اولویت می باشد.
گردشگری شهرهای زیارتی باید در روال جریان گردشگری سیر توسعه خو د توجه به کنش ” میزبان- گردشگر” کند، زیرا چنین کنشی به رویکرد تعاملی و تبادلی همراه با ترمیم و گسست یکسری از پیامدها در قالب مسائل فرهنگی، اجتماعی اشاره می کند. « در یک حالت کلی کنش پذیری میزبان و گردشگر در شهرهای مذهبی در دو سویه جریان زیارت و فضاهای متنی مختص خود را شکل می دهد . اگر از یکسو زائران با توجه به تعلق مذهبی به میزبان داشته در حالی که از نظر توانمندی اقتصادی در مقایسه با گردشگران در سطوحی پایین تر قرار داشته و در روند برآورد نیازهای درون کنش پذیری در سودمندی رفاهیت ساکنان محلی نقش کمی داشته باشد،این جهت گیری بیشتر به سمت تجمیع در یک مکان است و چون یک بعدی مورد بررسی قرار می گیرد. باید در این کنش پذیری در شهرها به شناخت وضعیت موجود گردشگری دینی پی برد، چنین روند تأثیر گذاری منجربه شکل گیری شهر زائر یا شهر مجاور در ساختار کلان شهرها می شود.» (مافی- سقایی،۱۳۸۸: ۱۲) بر این اساس می توان ضرورت تفکیک فضای شهر زائر- شهر مجاور را در کلان شهر و شهرهای مذهبی جامعه بر اساس حوزه گردشگری در چارچوب موارد زیر بیان کرد:
الف: لزوم توجه به تفکیک و تمایز فضایی در رابطه با توسعه شهری و توسعه گردشگری دینی که همپوشی بالایی در ساخت کلانشهر و شهرهای مذهبی را داراست، باید مورد اهتمام ویژه و برنامه ریزی های شهری و فرهنگی خاص قرار گیرد.
ب: نیازمندی های هریک از این دو مقوله برای پیشبرد توسعه متفاوت بوده. لذا مدیریت شهری و مدیریت گردشگری زیارتی جامعه باید هر کدام بسترهای موجود را برای شکل گیری چنین شهری در ساختار کلانشهرها و شهرهای مذهبی ایران بوجود آورند.
پ: توسعه شهری بستری از رفاه و آسایش برای شهروندان و ساکنان این ساختار شهری باید فراهم کند و توسعه گردشگری زیارتی رفاه و آسایش برای زائران که مدت کوتاهی در این شهرها اقامت می کنند، از طریق راهبردها، تمهیدات ویژه در این شهر باید مستقر نماید. از اینرو حوزه بندی یا تفکیک فضایی محدوده های گردشگری و شهروندی امریی اجتناب پذیر است. در این چارچوب می توان انتظار داشت توسعه گردشگری و توسعه شهری در کلانشهرهای مذهبی جامعه ما همپوشی پایدار را خواهد داشت.
ت: شهر زائر یا شهر مجاور در ساختار کلانشهرها و شهرهای زیارتی جامعه مهمترین کارکرد اصلی اش گردشگری است. پویای اقتصادی آن وابسته به گردشگری و ورود گردشگران و زائرین به این شهر می باشد. این امر ضروری است که در این شهر ” آموزش،پژوهش ها، تمهیدات، راهبردها، راهکارها و مطالعات همه جانبه ای دائم” صورت گیرد تا از آثار، پیامدها، مسائل و مشکلات گردشگران و زائران در رابطه با این محدوده شناخت پیدا کنیم و با تمهیدات خاص به رفع و ارائه خدمات بپردازیم؛و از یکسو با اخذ راهکارها و راهبردهایی تسهیلات امر گردشگری را افزایش داده و توسعه کیفی و کمی شهرنشینی را در این محدوده عملی نمائیم.
ث: نسبت ساکنان یا شهروندان این کلانشهرها به زائراین و گردشگران وارد شده به این شهر بالاست از اینرو سهم هریک از طرفین میزبان و میهمان باید طوری برنامه ریزی شود که بتوان تفکیک و تمایز فضایی و معناداری را به نحو احسن فراهم کرد و بستر مناسبی برای خدمات دهی در راستای توسعه شهری و گردشگری بوجود آورد.
گردشگری دینی و تبادل فرهنگی
جهانگردی زیارتی یک امر فرهنگی و واقعیت اجتماعی در عصر حاضر برای توسعه پایدار جوامع تلقی می شود. این نوع گردشگری به گونه ای که در پیرامون آن آثار فرهنگ مادی و معنوی بسیاری شکل می گیرد. گردشگری دینی نمونه ای از این شکل است که انسان را با فضاهای معنوی، محیطی، انسانی و فرهنگی دیگر مناطق آشنا می کند. این آشنایی مقدمه ای برای شناخت انسان از خودش است. این در حالی استکه دین خود به عنوان جاذبه های اصلی گردشگری محسوب می شود.
در واقع گردشگری دینی پیرامون تفاوت ها و در راستای انگیزه های مختلف در قالب این تفاوت ها شکل می گیرد. گردشگری دینی به عنوان یک امر فرهنگی در دو سوی جریان گردشگری در یک فضاء، مکان، محیط، تعاملات و تبادلات فرهنگی را سبب می شود. این تبادل و تعامل با انسان ها، انگیزه ها خواسته ها، نیازها، و آرزوهای آنها که منبعث از فرهنگ جامعه است در ارتباط خواهد بود. « توسعه گردشگری دینی به عنوان یک پدیده فرهنگی موجب می شودکه فرصت کافی برای تبادل فرهنگی بین گردشگر و جامعه میزبان بوجود آید. بر این مبنا آنان می توانند یکدیگر را بهتر درک کرده، به فرهنگ هم بیشتر احترام بگذارنند فرهنگ به عنوان نظام نمادهایی تلقی می شود که یک جامعه می آفریند و به کار می برند تا خود را سامان دهد و بواسطه آن کنش متقابل را تسهیل نموده، رفتارها را قاعده مند سازد» ( ترنر،۱۳۷۸: ۹۵)
گردشگری دینی نوعی پدیده فرهنگی است که به واسطه انطباق و سازگاری با محیط و کنش متقابل با دیگران تحرک می یابد و باز تفسیر می شود. گردشگری دینی یکی از شیوه های کنش متقابل می باشد. این امر بستگی به آن دارد که فرهنگ جامعه میزبان در چه سطحی قرار داشته باشد.
در یک نگرش کلی گردشگری دینی به عنوان یکی از شاخه های گردشگری فرهنگی اهمیت بسیاری در نحوه تبادل و تعامل فرهنگ ها در حقوق گردشگری می تواند داشته باشد، ضمن بر شمردن آثار و پیامدهای مثبت فرهنگی و اجتماعی چه به صورت داخلی و بین المللی باعث حفظ منابع فرهنگی می شود که استفاده از این منابع منجربه سرمایه های فرهنگی و اعتبار بیشتر آن خواهد شد. چنین نگهداشت و پاسداری از این منابع در جامعه حال حاضر ایران در جای جای اماکن مقدس منجربه توسعه پایدار گردشگری دینی خواهد شد.
گردشگری دینی با تأکید بر رویکر فرهنگی که در خود به همراه دارد به عنوان یکی از شیوه های تبادل فرهنگی دارای آثار و ابعاد متفاوتی است که این مسئله بیانگر تقدم امر فرهنگی بر امر اقتصادی در پیرامون گردشگری را بیان می کند، چنین تقدسی یکسری از عوامل دخیل است« ۱- غنای کامل انسان ها۲- سهیم شدن دائمی در آموزش و بهره برداری ۳- برابری سرنوشت همه ملت ها ۴-آزادی انسان به منظور احترام به هویت و شأن وی۵- تصدیق و تأیید اصالت فرهنگی و احترام به میراث اخلاقی ملت ها» ( پور احمد،۱۳۷۸: ۱۶)
تبادل فرهنگی از طریق گردشگری دینی برای توسعه پایدار این نوع جهانگردی در سطح جوامع همراه با یکسری از کارکردهای اجتماعی و فرهنگی است از جمله:
الف) تحکیم درک تفاهم ها، گسترش روابط دوستانه میان جامعه میزبان و میهمان در سطح ملی، بین المللی از طریق رفتارها و سلوک از کارکردهای مهم تبادل فرهنگی و گردشگری دینی است.
ب) احترام به نظام مستقر سیاسی، اخلاقی، مذهبی، اجتماعی جامعه میزبان را باید از دیگر کارکردهای اساسی این نوع تعامل بین این دو امر فرهنگی می باشد.
پ) اوج نهادن و ارزش گذاری به سنت ها، اعتقادات و رفتار جوامع میزبان و درک این منش ها به عنوان میراث فرهنگی و طبیعی از دیگر کارکردهای فرهنگی می باشد.
ت) باید از هرگونه اختلافات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بین فرهنگ خودی و ساکنان محلی هم پرهیز کرد و جهت حفظ و نظم و انسجام اجتماعی گام برداشت.
ث) باید فرهنگ جامعه میزبان را به عنوان بخش لاینفک میراث مشترک انسانی پذیرا باشیم.
در واقع چنین کارکردها و رویکرد پیوندی بین تبادل فرهنگی و گردشگری دینی سبب تقویت مفاهیم ارتباطات میان فرهنگی در فضای کنش اجتماعی می شود. بر این اساس هر فرهنگی دوام و بقای خود را در برخورد با سایر فرهنگ ها می بیند.
آثار مثبت گردشگری دینی
گردشگری دینی به عنوان یکی از راهکارهای بسط توسعه و تبادل فرهنگی و تعامل اجتماعی میان اقوام و ملت ها امروزه آثار و برکات زیادی را برای هر جامعه ای می تواند داشته باشد. در واقع گردشگری دینی به عنوان یک حوزه مستمر و پایدار در حوزه گردشگری فرهنگی دارای آثار بسیاری می باشد. این نوع پیامدها و آثار فرهنگی مثبت همانطور که بیان شد پیرامون تعامل و تبادل فرهنگی که به دو صورت دوسویه در جریان گردشگری ( میزبان و میهمان) می باشد قابل شکل گیری است.
در واقع گردشگری یعنی با چنین پیامدی منجربه یکی شدن امر فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی را تسهیل می کند وآن را مانند یک متن تجسم می بخشد. با توجه به این رویکرد یکسری از ابعاد کلی اثرات مثبت این نوع گردشگری فرهنگی در چارچوب نظام اجتماعیی و فرهنگی می تواند شامل موارد زیر باشد.
الف) گردشگری زیارتی برای زائران و گردشگران مشتاق به این نوع جهانگردی و سفر با نوعی جلای روح و جان و آرامش روانی می تواند همراه باشد.
ب) گردشگری دینی در سطح جوامعی که از توانمندی و پتانسیل های بالایی برخوردار است، به این شرط که درست مورد بهره برداری قر ار گیرد منجربه بهبود سطح زندگی مردم خواهد شد.
پ) این توانمندی ها و پتانسیل ها در شهرهای زیارتی جامعه از طریق مدیریت صحیح شهری و گردشگری با ارائه تمهیدات و برنامه ریزی های شهری و فرهنگی منجربه توسعه شهری پایدار خواهد شد.
ت) گردشگری زیارتی با ایجاد و ارائه تسهیلات اقتصادی و خدماتی به زائران و گردشگران منجربه توسعه شغلی، افزایش مشاغل، درآمدهای اقتصادی، افزایش دستمزدها خواهد شد که این مسائل به رونق نظام مالیاتی و ساختار نظام شهروندی حاکم بر جامعه و شهر مورد نظر خواهد کرد.
ج) توسعه و بسط این نوع گردشگری در ساختار کلانشهرهای موجود در جامعه ما به بهبود بخشیدن و بالابردن تسهیلات کیفی و کمی خدمات گردشگری، توسعه و تقویت زیرساختهای شهری، ارائه تمهیدات کیفی و جذاب فرهنگی، بهداشتی و اجتماعی برای شهروندان و گردشگران خواهد شد؛ به واسط این نوع گردشگری در کنار سایر حوزه های جهانگردی شهرنشینی در معنا و مفهوم مثبت سرعت شتابانی خواهد گرفت.
چ)توسعه گردشگری زیارتی در جامعه ما بر اساس مبادلاتی که میان جامعه میزبان و میهمان بوجود می آید، ساختار خانواده و نظام شهروندی را به سمت نوسازی متمایل خواهد کرد و این امر منجربه افزایش پویایی اجتماعی ساختار نظام شهری و گردشگری خواهد شد.
ح)گردشگری زیارتی همانند سایر حوزه های گردشگری فرهنگی در یکپارچگی، همگرایی اجتماعی – فرهنگی جامعه جهانی و اسلامی نقش ارزنده ای می تواند داشته باشد، این اثر در عصر حاضر کمک شایانی به وحدت و وفاق ملی خواهد کرد.
خ) توسعه پایدار فرهنگی این حوزه از جهانگردی در کشورهایی که مبنای زیارتی و دینی را دارند و مستعد می باشند؛ به دلیل برخورد و تعامل با اقوام و گروه های مختلف در کنارهم به درک و تفاهم بیشتری دست خواهند یافت و این امر کمک بسیاری به رشد گفتگوهای مدنی در سطح ملی و بین المللی خواهد کرد.
د) این نوع جهانگردی در جامعه ایران بطوری که درست برنامه ریزی شود می تواند به پاسداشت و حفظ میراث فرهنگی کمک بسیاری نماید. چنانچه این تمهیدات در جهت الگوهای فرهنگی این حوزه در زمینه مذهب، سنت ها، جشن ها،معماری، هنر، موسیقی خاص و جذاب باشد، به این حفظ الگو فرهنگی و تقویت آن به صورت نهادینه شده کمک بسیاری خواهد کرد.
ذ)گردشگری دینی در کلانشهرهای زیارتی جامعه ما به رشد و نگهداشت موزه هاو سایر تمهیدات و خدمات حوزه جهانگردی و زیارتی برای هرگونه توسعه پایدار نیازمند است تا از این طریق هم جامعه میزبان و هم میهمان از منافع و منابع آن منتفع شوند.
ر) گردشگری زیارتی و دینی این بینش را برای مردم محلی بوجود می آورد که سایر اقوام، ملیت ها برای مشاهده فرهنگ آنان احترام قائل شده اند و برای تماشای آثار معنوی و تمدنی فرهنگ موجود پول و وقت صرف می کنند، این مسأله موجب احساس مباهات و افتخار جامعه محلی و تقویت منش فرهنگی و افزایش حس اعتماد و احترام به گردشگران و زائران را بوجود می اورد.
ز) توسعه گردشگری دینی فرصت های زیادی را برای مبادلات فرهنگی میان جامعه بومی و میهمان ایجاد کرده، تا دو طرف با فرهنگ یکدیگر آشنا شوند و آگاهی فرهنگی و شناخت عمیقی نسبت به طرف مقابل کسب کنند. چنین اثری در کاهش تنش های سیاسی و اجتماعی، پیشداوری ها و نزدیک تر شدن افکار و اعتقادات دو فرهنگ( میزبان – میهمان) بسیار موثر می باشد.
ژ)توسعه این نوع گردشگری در کنار پرورش سایر حوزه های جهانگردی با رشد اهداف و اخلاق سازمان جهانی گردشگری (WOT) باعث ارتقاء تفاهم و درک متقابل میان ملتها، جلوگیری از بیگانه گرایی و تبلیغات سوء، ایجاد آرامش و صلح جهانی و … خواهد شد.
پیامدهای منفی گردشگری دینی
در کنار اثرات فرهنگی و اجتماعی که در سطور قبل از بعد مثبت به حوزه جهانگردی زیارتی مورد توجه در جامعه حال حاضر خودمان قرار گرفت، این پدیده ممکن است با یکسری از عواقب و پیامدهایی منفی در سطح جامعه روبرو شود که با ارائه تمهیدات و برنامه ریزی های متنوع فرهنگی و اجتماعی به صورت مداوم و مستمر به جلوگیری و رفع این عواقب باید پرداخت.
۱- باید سعی شود که در حوزه گردشگردی دینی از کالایی شدن فرهنگ معنوی که با رشد منفی اقتصادی ودرآمدهای نامشروع و غیرعقلانی و تخریب آثار معنوی و جلای عرفانی در بین جامعه گردشگر همراه است جلوگیری کنیم. درواقع« کالای شدن آثار فرهنگ معنوی که در آن روابط اجتماعی بنابر قوانین داد و ستد بازار شکل می گیردو تحلیل می شودیا با جهانی سازی که در آن ویژگی های فرهنگی شخصی می شوند، باید مورد اهتمام ویژه برای مقابله در نظر گرفته شود.» (ضرغام،۱۳۷۶: ۳۹۲) نباید چنین گردشگری را در کلانشهرها و شهرهای زیارتی ایران که نوعی نمادفرهنگی می باشد، تبدیل به کالای مادی و سود اندوزی شود.
۲- سطحی بودن تماس و ارتباط متقابل بین “میزبان و میهمان” منجربه عدم بی اعتمادی تماس شده است. در واقع باید در چنیطن سفری به جامعه محلی و زائران این فرصت را داده که بر دانش، معرفت فرهنگ خود نسبت به فرهنگ دیگری چیزی بیافزایند.
۳- وجود نابرابری و بی عدالتی اجتماعی و اقتصادی بین گردشگران و مردم محلی به این مسئله ختم شده که ساکنان محلی حس کنند که نوعی نابرابری غیر منصفانه و غیر عادلانه با زائران دارند، این بی عدالتی ناشی از فشار ساختاری و کارکردی جامعه بر شهروندان شکل گرفته است.
۴-اگر احترام و حیثیت انحصار زائران باشد و از ساکنان محلی این مسئله دریغ گردد، سطح فشارها افزایش یافته و واکنش هایی را منجربه شده است.
۵- وجود واکنش ها و عدم پذیرش، سبب کاهش جذابیت های معنوی و گردشگری در کلانشهرها وشهرهای مذهبی شده و این مسأله در ایجاد ناسازگاری و اختلاف در جامعه میزبان می تواند تبعات و عواقب بسیار منفی به همراه داشته باشد.
۶- رشد این پیامدها با عواقب دیگری در جامعه چون تخریب آثار فرهنگی، استحاله فرهنگی، تهاجم فرهنگی، نابهنجاری هی فرهنگی،مفاسد و انحرافات اجتماعی و آثار تورم اقتصادی و قومیت گرایی شدید همراه است.
با اشاره به بخشی از پیامدهای مطرح شده در حوزه گردشگری دینی، می توان در صورت ارائه آموزش صحیح به راهنمایان، ساکنان و گردشگران، ایجاد برنامه ریزی های صحیح مبتنی بر واقعیت و نیاز “میهمان و میزبان”، رفع کمبود تسهیلات و خدمات، افزایش اعتماد و سرمایه اجتماعی بین جامعه محلی و گردشگران ، ثبات، کنترل و نظارت دقیق در حوزه اقتصادی و خدمات رفاهی و بهداشتی و… نمونه ای از راهکارهای حل پیبامدهای منفی و مانع توسعه یافته گردشگری دینی در جامعه ایران می باشد
بر اساس جلوگیری از چنین پیامدهایی باید به بهینه سازی روابط فرهنگی میان زائران و ساکنان محلی پرداخت و از طریق « ۱-توسعه تدریجی گردشگری دینی، ۲- بهره برداری از راهبردها و ارزیابی های انتخابی۳- طراحی استراتژی های مناسب برای حفاظت از حوزه گردشگری ۴- حفظ ویژگی های فرهنگی و معنوی زیارت و دینی۵-استفاده از سبک های معماری محلی ۶- دسترسی آسان جامعه بومی به تسهیلات گردشگری ۷-حمایت اقتصادی از افراد محلی به منظور استفاده از تسهیلات گردشگری ۸-آگاه سازی جامعه در مورد مزایایی گردشگری دینی ۹- آگاه کردن زائران در مورد ویژگی ها و محدودیت های فرهنگی جامعه و… را باید فراهم کرد» ( پاپلی یزدی- سقایی،۱۳۸۹: ۱۰۰-۹۷)
نتیجه گیری
گردشگری دینی می تواند یک تجربه برای بازیابی روانی و لذت بردن از فضای معنوی را برای جهانگردان در عصر حاضر فراهم کند. چنین سیاحتی در ارتقای معنوی بشریت بسیار تاثیرگذار خواهد بود. از طریق گردشگری دینی ما با شیوه های زندگی مردم منطقه، فارغ از هرگونه تنش های سیاسی، اجتماعی آشنا خواهیم شد.
توریسم دینی نقش بسیار بارزی در گردشگری حلال، همگرایی فرهنگی و صلح پایدار د منطقه و دنیا را ایجاد خواهد کرد. این نوع گردشگری منابع و منافع کشف نشده “اقتصادی، بازرگانی، فرهنگی و اجتماعی” زیادی را برای کشور ما می تواند ایجاد کند. توسعه توریسم دینی موجب شناخت فرهنگ معنوی، تحول اقتصادی و بازرگانی،کسب درآمد سرشار، اشتغال زایی و زدودن تصویر نامناسب و غیر واقعی تبلیغات منفی سایر جوامع نسبت به جامعه میزبان خواهد شد.توریسم دینی در احیای غرور ملی، منش فرهنگ ( اسلامی و ایرانی) پاسداشت میر اث فرهنگی ودینی و جلوگیری از هرگونه بیگانه گرایی و واحساس حقارت برای ساکنان محلی خواهد شد.
گسترش توریسم زیارتی در ایجاد اعتماد به نفس فرهنگی و دینی بروز تبادلات فرهنگی بین درک و شناخت فرهنگ ها و ایجاد گفتگوی تمدن های دینی در عصر حاضر خواهد شد. در این نوع گردشگری عامل مهم جغرافیای انسانی و چشم انداز فرهنگی نقش بارزی در شکل گیری دو گروه جهانگرد به نام “زائران- گردشگران دینی” خواهند داشت، که هدف اصلی آنها زیارت می باشد اما هریک از این گروه ها کارکردهای متفاوتی خواهند داشت. بر این اساس این حوزه گردشگری در پیدایش، حیات، شکل گیری، توسعه پایدار، ارتباط و پیوند متقابل (میزبان و میهمان)،پیامدهای فضایی، جهان بینی، محیطی و فرهنگی ساختار جامعه کلانشهر و شهرهای مذهبی ما اثرات بسیاری می تواند داشته باشد.
مطالعه تکوینی، سیمای چشم انداز فرهنگی گردشگری دینی به تعامل و ارتباط متقابل ساختار توسعه شهری و مضامین (مذهبی،محیطی) و نگرش تکوینی این حوزه به نگرش سیستماتیک ساختی- کارکردی بافت مذهبی و پویای شهری توجه می کند.
گردشگری دینی به عنوان یک واقعیت پایدار و مستمر در عصر حاضر از طریق نمادهای گوناگون می تواند توانمندی های خود را در ساختار جامعه در جهت توسعه هدفمند و پایدار به منصه ظهور گذارد.این نوع گردشگری در قالب نظام ارتباطی بین مردم آن منطقه و گردشگران از طریق جلوه های مختلف آداب و رسوم زیارتی، تولیدات فرهنگ مادی و معنوی و همچنین ایجاد حالات و تمایلات عرفانی و روحانی که برای گردشگران به صورت (زیباشناختی معنوی) بوجود می آید به عنوان واقعیت وجودی در جامعه و زندگی اجتماعی مردم قابل بررسی و مطالعه است. گردشگری دینی از طریق فرهنگ زیارت به عنوان یک کالای معنوی حالات روحی، عاطفی، قالب های فکری، رفتاری، و بنیاد زندگی جمعی را تحت تاثیر قرار می دهد. پذیرش گردشگران دینی در یک منطقه از نظر اجتماعی و فرهنگی در قالب احیای آداب و رسوم و سنت های مذهبی و فرهنگی به عنوان یک تجربه و خاطره گردشگری از دیدگاه تعاملی، گسستی و پیوستی قابل تصویر و مطالعه خواهد بود. بر این اساس باید اشاره کرد که در پردازش فرهنگی گردشگری دینی، شناخت فرهنگ معنوی زیارت به عنوان هسته اصلی ضمیر ناخودآگاه، جامعه میزبان و میهمان را مورد تاثیر قرار داده استریال و این اثر گذاری به عنوان یک واقعیت قابل مطالعه و عمل می باشد.
گردشگری دینی نقش بسیار بارزی در بسط ارزش های معنوی توسعه توریسم و سرمایه فرهنگی هر ملتی خواهد داشت. در واقع جهانگردی زیارتی عامل آرامش و روح و جلای جان بشریت می تواند باشد، این نوع گردشگری نمادی از خیر و برکت آفریدگار تلقی می شود، در این حوزه زیارتگاه ها نماد اشتیاق و ژرف نهان انسان به بازگشت به نهاد فطرت خدایی خویش و راز و نیاز با آفریننده خویش را در این حوزه می تواند بیان کند.در سفرهای زیارتی فرصت آمیزش مردم با یکدیگر، جابه جایی و رویارویی و تماس گفتگو میان دانشمندان و تشکیل جریان های بازرگانی بازدیدهای زهدگرایانه و حاجت مندانه جابه جایی امواج انسانی ، انتقال میلیاردها پول و درآمد به عنوان بخشی از ارزش های معنوی و مادی توسعه چنین گردشگری مورد اهتمام می باشد.
بخشی از الگوهای گردشگری دینی جامعه ما در چارچوب فضایی خاص عمل می کند. این چارچوب فضایی را باید بر اساس کارکردهای گردشگری دینی در قالب ایجاد شهر زائر در نظر گرفت و بنا نمود. شکل گیری این شهر در قالب یک رویکرد کلی پیرامون تعادل و تعامل همراه با ترمیم یا گسست “میزبان- میهمان” برای خلق راهبردهای موثر وجود دارد. گردشگری دینی نمونه ای از این شکل است که انسان را با فضاهای معنوی، محیطی، انسانی و فرهنگی دیگر مناطق آشنا می کند. این آشنایی مقدمه ای برای شناخت انسان از خودش است. این در حالی است که دین خود به عنوان جاذبه های اصلی گردشگری محسوب می شود.
گردشگری دینی نوعی پدیده فرهنگی است که به واسطه انطباق و سازگاری با محیط و کنش متقابل با دیگران تحرک می یابد و باز تفسیر می شود. این پدیده باعث حفظ منابع فرهنگی ، سرمایه های فرهنگی و اعتبار بیشتر آن ، همچنین نگهداشت و پاسداری از این منابع پایدار خواهد شد.
“تحکیم درک تفاهم ها، گسترش روابط دوستانه ، احترام به نظام مستقر (سیاسی، اخلاقی، مذهبی، اجتماعی)، اوج نهادن و ارزش گذاری به سنت ها، حفظ نظم و انسجام اجتماعی، میراث مشترک انسانی،پیوند تبادل فرهنگی ، تقویت مفاهیم ارتباطات میان فرهنگی و…” بخشی از اثرات مثبت توسعه پایدار گردشگری دینی در جامعه خواهد بود.
” کالایی شدن فرهنگ معنوی و دینی، سطحی بودن تماس و ارتباط متقابل بین “میزبان و میهمان” وجود نابرابری و بی عدالتی اجتماعی و اقتصادی بین گردشگران و مردم محلی، انحصاری بودن احترام و حیثیت به زائران ، وجود واکنش ها و عدم پذیرش زائر، تخریب آثار فرهنگی، استحاله فرهنگی، تهاجم فرهنگی، نابهنجاری هی فرهنگی،مفاسد و انحرافات اجتماعی و آثار تورم اقتصادی و قومیت گرایی و…” از مهمترین پیامدهای منفی و موانع توسعه پایدار حوزه گردشگری دینی و زیارتی در ساختار کلانشهر و شهرهای زیارتی جامعه ما می باشد.
با اشاره به بخشی از پیامدها و اثرات مطرح شده در حوزه گردشگری دینی، می توان در صورت ارائه آموزش صحیح به راهنمایان، ساکنان و گردشگران، ایجاد برنامه ریزی های صحیح مبتنی بر واقعیت و نیاز “میهمان و میزبان”، رفع کمبود تسهیلات و خدمات، افزایش اعتماد و سرمایه اجتماعی بین جامعه محلی و گردشگران، ثبات، کنترل و نظارت دقیق در حوزه اقتصادی و خدمات رفاهی و بهداشتی این حوزه را در ایران تقویت کرد.
پیشنهادات
۱- ایجاد تسهیلات خدماتی، رفاهی، پذیرایی، بهداشتی، حمل و نقل، بازرگانی و اقتصادی برای سهل تر نمودن و جذب گردشگر و زائر.
۲- تبلیغات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی در حوزه شناخت آداب و رسوم، فرهنگ زیارتی، تکریم زائران و گردشگران،
۳- ارائه تمهیدات و برنامه ریزی های مدیریت شهری و مدیریت گردشگری در ایجاد بسترهای لازم برای توسعه شهر زائر یا شهر مجاور.
۴- حمایت از مطلعات عمیق و پایدار نیازمندیهای میهمانان و میزبان شهر زائردر جهت توسعه پایدار.
۵- ایجاد امنیت اجتماعی، روانی، فرهنگی در شهر زائر برای کنترل و نظارت همه جانبه و پایدار برای میهمانان و میزبان.
۶- آموزش نیروهای متخصص و مجرب، متعهد برای جذب، تعامل، تبادل با فرهنگ میهمان در شهر زائر.
۷- کنترل و نظارت بر تمام خدمات ارائه شده برای زائرین و گردشگران و حتی ساکنان محلی در شهر مجاور یا شهر زائر.
۸- هدایت و حمایت مالی برای جذب سرمایه گذاری محلی و جذب گردشگران برای اسکان و اقامت موقت در محدوه تمرکز مناطق گردشگری و حوزه شهر زائر.
۹- ایجاد تسهیلات فراغتی و مناسب برای آرامش روانی و جلای جان گردشگران.
۱۰- آموزش فرهنگی و تعاملی به میهمانان در برخورد با فرهنگ محلی و ساکنان محلی شهر زائر.
۱۱- آموزش فرهنگی دائم و مستمر به میهمانان، زائرین و گردشگران شهر مجاور در رعایت ارزش های معنوی، اجتماعی و تعامل در اماکن مقدس.
منابع
بونی فیس، پریسلا،(۱۳۸۰). «مدیریت گردشگری فرهنگی». ترجمه محمود عبدالله زاده، چاپ دوم، انتشارات دفتر پژوهش های فرهنگی، تهران.
پاپلی یزدی، محمد حسین، سقایی، مهدی،(۱۳۸۹). «گردشگری ( ماهیت و مفاهیم)»، انت چاپ اول، شارات سمت، تهران.
پور احمد، احمد،(۱۳۷۸). «دیدگاه های توسعه جهانگردی در نظام جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه پژوهشهای جغرافیایی، شماره۳۸-۳۷، تهران، قابل دسترس در:www.sid.ir.
ترنر،جاناتان. اچ،(۱۳۷۸). «مفاهیم و کاربردهای جامعه شناسی». ترجمه محمد فولادیو محمد عزیز بختیاری،چاپ اول، انتشارات موسسه آموزشی امام خمینی، تهران.
ضرغام،حمید،(۱۳۷۶). «راهکارهای توسعه جهانگردی در جمهوری اسلامی ایران». مجموعه مقالات نخستین همایش جهانگردی و جمهموری اسلامی ایران، جلد ۱، کیش.
«ضرورت های توسعه گردشگری مذهبی در ایران»،۱۳۸۸. قابل دسترس در:www.modiryar.com.
کاظمی، مهدی،(۱۳۸۷). «مدیریت گردشگری»، چاپ سوم،انتشارات سمت، تهران.
مافی،عزت الله، سقایی، مهدی،(۱۳۸۸). «بررسی گردشگری در کلانشهرهای مذهبی( مطالعه موردی: کلان شهر مشهد)». ارائه شده مجموعه مقالات همایش منطقه ای جغرافیا و توسعه پایدار، دانشگاه آزاد اسلامی شیروان، اردیبهشت ماه، صحفه ۱۹-۱.
محلاتی، صلاح الدین،(۱۳۸۸). «جستاری در هنگام فراغت) جلد اول: سفر و جهانگردی»، چاپ اول، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
مومنی، مصطفی، صرافی،مظفر،قاسمی خوارزمی، محمد، (۱۳۸۷). «ساختار و کارکرد گردشگری مذهبی- فرهنگی و ضرورت مدیریت یکپارچه در کلان شهر مشهد». فصلنامه جغرافیا و توسعه، شماره ۱۱، دوره بهار و تابستان،صص۳۸-۱۳. قابل دسترس در:www.sid.ir.
* شربتیان عضو هیت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه پیام نور خراسان جنوبی و عضو پیوسته انجمن انسان شناسی ایران است.
Email: sharbatiyan@pnu.ac.ir
