ظهور کلیسا به عنوان مکانی برای تجمع مسیحیان در رشد مسیحیت نقش به سزایی داشته است. گرچه اولین کلیسا ها بر اساس شواهد تاریخی در مهرکده ها شکل گرفت و بعد ها نیز بر ساختار داخلی و خارجی کلیسا اثر گذاشت اما عمده مسیحیان تمایل دارند ساخت کلیسا را به حضرت مسیح (ع) منسوب کنند. آشوری ها نیز از این قاعده مستثنی نیستند. گرچه کلیسا به معنای مجمع ایمانداران است و بر همین مبنا نباید ساختار کلیسا مهم باشد اما به نظر می رسد در گذر زمان نه تنها ساختمان کلیسا، مجمع ایمان داران را تحت تأثیر قرار داده، بلکه سازمان کلیسا به عنوان قطبی اثر گذار ایمان داران را راهبری و کنترل کرده است. آن چنان که تفسیرهای فردی یا کلیسایی بر آموزه های کتاب مقدس پیشی می گیرد. شاهد این مدعا، وضعیت کلیساهای هفت گانه در زمان پولس رسول و انشقاق های بعدی در پیکره واحد مسیحیت است.[i]
به هر روی، کلیساهای اولیه بر مبنای آن شعار اصلی، یعنی حضور ایمان داران تشکیل شد. علی الخصوص که طرفداران مسیح هنوز تحت ظلم و فشار بودند. گاه منزل فرد دین مندی، مرکز تجمع مسیحیان بود و یا غاری و سر پناهی که در آن فقط بتوان گرد هم آمد و خدای را سپاس گفت اما با مسیحی شدن امپراطور روم در قرن ۴ م و رسمیت دین مسیح (ع) عبادتگاه‌های باشکوهی ساخته شد که از دل آن سبک ویژه‌ای برای معمار کلیسایی ظهور کرد. در نمازخانه‌های اولیه، مکانی برای نشستن وجود نداشت و مردم به صورت ایستاده عبادت می‌کردند. اما مراسم عشاء ربانی با قدرت و شکوه تمام برگزار می‌شد (میلر، ۲۵۲ ـ ۲۵۳ :۱۹۳۱). در دوره‌های مختلف سبک های ویژه‌ای برای ساخت کلیسا‌ها و صومعه‌ها مرسوم گردید. کلیسای باسیلیکایی [ii] شاخص معماری مسیحی بود و آن را از معماری یونانی و رومی مجزا می کرد. (مدد پور، ۱۵۲ :۱۳۸۱).
کلیساهای شرق آشوری از سنت کلی کلیسا‌ها پیروی می کنند. کلیساهای موجود در شهر ارومیه و روستاهای پیرامون آن، دارای فرم متفاوتی از لحاظ معماری هستند. این کلیسا‌ها بر مبنای ضرورت و مقتضیات ویژه دوره خود، اغلب فقط برای پرستش ایجاد شده‌اند. مثلاً کلیسای ننه مریم در شهر ارومیه معماری ویژه‌ای ندارد. در نگاه اول یک ساختمان ساده به نظر می‌آید. اما فضای درونی آن شامل چند اتاق کوچک و تو در تو است. در قسمت ورودی دو اتاق کوچک با سقف کوتاه از طریق یک راه رو بسیار باریک به بزرگترین بخش کلیسا که محراب نیز در آن قرار دارد، متصل می‌شود. محراب رو به سوی شرق قرار گرفته و فقط شامل یک سکوی تقریباً سه متری است. در داخل این فضا از صندلی و نیمکت و یا پرده‌ای که محراب را از سایر بخش‌ها جدا کند، خبری نیست و با توجه به این که سابقاً مراسم مذهبی به صورت ایستاده برگزار می‌شده، هفتاد الی ۱۰۰ نفر به صورت فشرده، امکان برگزاری مراسم را در آنجا داشته‌اند. البته امروزه این کلیسا توسعه چشم گیری یافته و در کنار این بنا ساختمان جدید یک کلیسای نو بنیان، قابل رویت است .
اما در تهران دو کلیسای مرتبط با شرق آشوری، از قدمت چندانی برخوردار نیستند. کلیسای موجود در خیابان غفاری، از طریق صلیب سنگی بزرگی که در نمای بیرونی آن به کار رفته، قابل تشخیص است. نمای خارجی کلیسا با پنجره های عمودی بلند و دری که میان دو ستون قرار دارد، مشخص می شود. بر روی این در علاوه بر دو صلیب (بر روی دولت در) دو نقش متقارن از پرچم آشوریان جهان، حک شده و در قسمت بالایی و زیر صلیب نیز بر روی سنگ سفید به خط آشوری کلیسا معرفی گردیده است. چند پله (هفت عدد) فرد را به در ورودی می‌رساند. معمولا این در بسته است و تردد از قسمت پارکینگ کلیسا صورت می گیرد. در قرینه این در رو به حیاط کلیسا، در دیگری قرار گرفته که مردم از آن بخش وارد نمازخانه می‌شوند.
به طور کلی فضای بیرونی کلیسا به دو بخش قابل تقسیم است: ساختمان نماز خانه، سالن کلیسا و ملحقات آن. نماز خانه مهمترین و مرکزی ترین بخش کلیسا به حساب می‌آید. کلیه مراسم مذهبی در داخل این مجموعه بر گزار می‌شود. خود نماز خانه شامل دو بخش اصلی است؛ یکی محراب و دیگری سالن. در بخش محراب که در شرق کلیسا قرار گرفته و دارای ارتفاع بیشتری نسبت به سطح اصلی است، فقط کشیش، اسقف و شماسان رفت و آمد می‌کنند. در کنار محراب ، دری وجود دارد که مدخل ورودی به بخش اصلی محراب است. برای ورود به محراب ابتدا باید از رخت کن عبور کرد. معمولاً کشیش و شماس ها قبل از اجرای مراسم به داخل رختکن می‌روند و سپس در زمان مناسب وارد محراب می‌شوند. رختکن درسمت چپ محراب قرار دارد. در سمت راست محراب نیز دری وجود دارد که به اتاق ادوات و وسایل مخصوص مراسم مذهبی منتهی می‌گردد. دراین اتاق، حوضچه غسل تعمید قرار گرفته و معمولاً شماس در حین اجرای مراسم و در مواقع مناسب از این در خارج شده و به میان مردم می‌روند. (برای دست دادن با مردم یا چرخاندن عود دان بین جماعت در حین مراسم عشاءربانی).
ورود مردم و افراد عادی از این در بلا ماانع است اما هیچ فرد معمولی حق حضور در محراب را ندارد.
در سالن کلیسا نیمکت‌ها در ردیف های سه گانه چیده شده‌اند. رنگ این نیمکت ها قهوه‌ای متمایل به قرمز است. اما فضای داخلی محراب، متشکل از یک فضای باز است که بالاترین قسمت آن مذبح می‌باشد. این بخش “ یک سکوی” چهار پله‌ای است که در پله‌های اول و دوم (به صورت متقارن ) شمعدان هایی قرار دارد. در قسمت انتهایی یک کتاب مقدس سرخ رنگ که صلیب بزرگی بر آن نقش بسته قرار گرفته و در مقابل آن یک شمعدان سه شعله و درست پشت آن ها یک صلیب طلایی بسیار بزرگ ( کلیسای شرق آشوری در خیابان آقابالازاده در سال ۱۳۸۲).
مذبح مکانی است که نان و شراب مقدس در آن قسمت قرار می‌گیرد و تقدیس می‌شود.(الف، ۲)در این بخش چند کتاب مقدس و یک میکروفون به چشم می‌خورد. فضای هلالی شکل محراب، به وسیله پرده قرمز رنگی از سالن کلیسا جدا می‌شود. بر روی این پرده نیز دو صلیب طلایی رنگ دوخته شده است. در سمت چپ محراب (دقیقاً چسبیده به آن ) سکویی قرار دارد که کشیش موعظات خود را در آن جا برای مردم قرائت می‌کند. این سکو با سنگ مرمر تزئین شده و معمولاً یک شمع بر روی آن قرار دارد. شماس نیز نان مقدس را در صورت اضافه ماندن در این قسمت بین مردم توزیع می‌کند. پرچم سفیدی در سمت راست محراب و نزدیک در وجود دارد که نمادی از کلیسای شرق آشوری بر آن گلدوزی شده، عود دان نیز در مقابل این پرچم قرار گرفته است. صندوق مخصوص اعانات با فاصله کم از عود دان قرار دارد و پارچه سبد مانندی که خادمان کلیسا برای جمع آوری اعانه پیش روی مردم می گیرد پشت میز کوچکی قرار گرفته که بر روی آن کتاب مقدس را قرار می‌دهند و اغلب مردم آن را هنگام ورود به کلیسا می‌بوسند.
معمولاً گروه کر درانتهایی ترین بخش کلیسا، درست روبه‌روی محراب می‌ایستند. بدیهی است که مردم نیز روبه محراب می‌نشینند. در فضای درونی نمازخانه هیچ عکس یا مجسمه‌ای از مسیح (ع) یا مریم (س) و یا سایر قدیسین مشاهده نمی‌شود. در فضای بیرونی نیز چنین چیزی قابل رویت نیست ( مشاهدات شخصی از کلیسای مذکور).
علت این مسأله از نظر برخی آشوریان چنین عنوان می‌شود که در اثر جنگهای ایران و روم عکس حضرت مسیح مفقود شد و از آن پس در کلیسای شرق آشوری از تصاویر مذهبی استفاده نگردید. (الف،۴)پس ظاهراً، وجود عکس در کلیسا پیش از این مرسوم بوده است. در حال حاضر نیز کلیساهای کاتولیک آشوری، به وفور از عکس مریم (س) و مجسمه او و یا تصویر کودکی مسیح (ع)، استفاده می‌کنند. احتمالاً ریشه تاریخی این مسأله به زمان لئون سوم، امپراطور روم، باز می‌گردد. در قرن ۸ م بر اثر اتهاماتی که برخی از مسلمان و بعضاً مسیحیان به وجود عکس ها و مجسمه‌های متعدد در داخل کلیسا وارد کردند، نصب هر نوع تصویری درون کلیسا ممنوع شد(ناس، ۴۲۳ :۱۳۴۸ ). علی رغم مخالفت های بسیار این فرمان حدود ۱۰۰ سال اجرا شد اما بالاخره شورایی تشکیل گردید و این موضوع مورد بحث قرار گرفت. شورا به وجود تمثال‌ها و مجسمه ها در داخل کلیسا به عنوان یک اصل، نظر داد و افرادی که خود را از پرستش تمثال‌ها محروم می‌کردند، لعنت شدند. به این طریق کلیساهای غربی مجدداً از عکس و تمثال‌ها استفاده کردند اما کلیساهای شرقی همچنان بر باور خود باقی ماندند (الدر۶-۵ :۱۳۲۶).
فضای بیرونی نماز خانه نیز شامل کلیسا و ملحقات آن است. یک حیات تقریباً متوسط حد فاصل بین دو ساختمان می باشد. شمعدان بزرگی برای روشن کردن شمع های نذری داخل حیاط قرار گرفته، منزل خادم کلیسا و دستشویی‌ها در این بخش قرار دارند. در طبقه اول و دوم ساختمان سالن و آشپزخانه کلیسا قرار گرفته، دفتر کار کشیشان، انجمن کلیسای شرق و دفتر ثبت ازدواج و طلاق نیز در این ساختمان است. در اعیاد مذهبی یا مراسم ازدواج از سالن کلیسا استفاده می‌شود. برخی از تبریکات اعیاد مهم نیز در این سالن برگزار می‌گردد. این اجزای ظاهری کلیسا بود، اما از نظر متألهان مسیحی، هر قسمتی از بنای کلیسا معنای دینی خاص دارد .
“سر در کلیسا وجود مقدس مسیح است که به برکت وجود وی به بهشت گام می‌نهیم. ستون های کلیسا، متألهان و عالمان دینند که کلیسا قائم به وجود ایشان است. زهدان مریم ـ آن جا که عیسی گوشت آدمی به تن کرد ـ رخت کن کلیسا است که در آن کشیشان جبه‌‌های روحانیت را بر اندام خویش می‌آرایند” (مدد پور، ۱۵۱ : ۱۳۸۱).
برای تأسیس یک کلیسا نیز مقدماتی لازم است. لزوم ساخت بنا، تعداد مسیحیان است. اگر در شهری یا منطقه‌ای تعداد مسیحیان افزایش یابد، ساخت کلیسا در آن جا آغاز می‌شود. برای شروع کار ابتدا مراسم برکت اولین خشت یا همان اولین کلنگ توسط کشیش انجام می شود. (الف، ۳)
وقتی بنا تکمیل شد، باز هم کلیسا تقدیس می‌شود. این امر فقط توسط یک اسقف یا کشیش رتبه بالاتر صورت می گیرد. در واقع سنگ مرمر محراب کلیسا توسط اسقف دستگذاری و توسط روغن مقدس تدهین می‌شود. اورادی نیز از کتاب مقدس قرائت می‌شود. به این ترتیب کلیسای جدید، تعمید یافته و برای اجرای مراسم مذهبی آماده است. (الف ، ۲ و۴)
[i] مراجعه شود به نامه‌های پولس رسول به کلیساهای هفت گانه و تاریخ کلیسا
[ii] طرح این کلیسا بر گرفته از صلیبی بودکه سر نیم دایره آن به سوی شرق قرار داشت و درست در قسمت سر صلیب محراب قرار میگرفت. در: سیر حکمت و هنر مسیحی (عصر ایمان، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران: ۱۳۸۱)
