ایدئولوژی ها،کشمکش ها و قدرت

نگاهی به کتاب “ایدئولوژی ها،کشمکش ها و قدرت” نوشته ی پی یر انسار،ترجمه ی دکتر مجید شریف،نشر قصیده سرا،چاپ اول سال ۱۳۸۱
ایدئولوژی ها همواره نقش بسیار مهمی در تحولات و حرکت های سیاسی داشته اند و از این رو مطالعه ی نقش و جایگاه آنها هم برای پژوهشگران و همچنین برای فعالان حوزه ی سیاست ضروری است.ایدئولوژی

نگاهی به کتاب “ایدئولوژی ها،کشمکش ها و قدرت” نوشته ی پی یر انسار،ترجمه ی دکتر مجید شریف،نشر قصیده سرا،چاپ اول سال ۱۳۸۱

ایدئولوژی ها همواره نقش بسیار مهمی در تحولات و حرکت های سیاسی داشته اند و از این رو مطالعه ی نقش و جایگاه آنها هم برای پژوهشگران و همچنین برای فعالان حوزه ی سیاست ضروری است.ایدئولوژیو مفهوم آن به اشکال گوناگون مطرح می شود و به معانی مختلفی به کار برده می شود.چنانچه مترجم کتاب نیز در پیشگفتار اشاره می کند در ایران نیز این مفهوم در دو دهه ی اخیر دامنه ی وسیعی یافته است و حتی هر چه بیشتر عمومی و عامی شده است و اقشار مختلف جامعه با این مفهوم آشنایی دارند و نسبت به آن ابراز حساسیت می کنند.ایدئولوژی می تواند با بار ارزشی منفی یا مثبت به کار گرفته شود.همانطور که در بررسی تاریخ ایدئولوژی ها می بینیم که در برخی از رویکردها ایدئولوژی به عنوان ابزاری معرفی می شود که هدفش حفظ وضع موجود است و گاه وسیله ی حرکت و ایجاد تحول انقلابی محسوب می شود.در دهه های اخیر برخی از نظریات مرگ ایدئولوژی ها را پیش بینی کردند اما به عقیده ی انسار انقلاب ایران از جمله ی شواهدی بود که این نظریه را رد کرد و از تداوم اهمیت ایدئولوژی ها در قرن حاضر خبر می داد.

پی یر انسار متخصص جامعه شناسی ایدئولوژی هاست.او ابتدا در فلسفه به تحصیل پرداخته و سپس دکترای خود را در جامعه شناسی تحت نظارت ژرژ گورویچ در دانشگاه سوربن گذرانده است و از سال ۱۹۷۲ در دانشگاه مزبور به نوان پروفسور به کار مشغول است.انسار اشاره می کند که شواهد تاریخی نه تنها مرگ ایدئولوزی ها را اثبات نکرده است بلکه همه چیز به گونه ای پیش می رود که انگار زندگی سیاسی نمی تواند ادامه یابد مگر آنکه دلایلی برای آن ارائه گردد ،مقاصد توجیه و تفسیر شوند و قدرت های سیاسی به وسیله ی کلام مشروعیت یابند.این جامعه شناس ایدئولوژی ها تاکید می کند که مفهوم ایدئولوژی را نه به معنای یک نظام فکری خاص و بریده از زمینه ی اجتماعی – تاریخی آن بلکه به معنای مجموعه ی کلام های سیاسی یک جامعه در نظر می گیرد که در یک شکل بندی تاریخی مشخص در لحظه ی معین از تاریخ خود سازمان می یابند و تمامی امکان های موجود و حدود آنها را ترسیم می نمایند.هدف نویسنده در این کتاب چنانچه خود اشاره می کند،تحلیل این مساله است که خشونت نمادین چگونه می تواند در شکل گیری یک کشمکش اجتماعی سهم داشته باشد ،چطور انرژی ها را در مسیر رویارویی ها بسیج می کند و چطور می تواند کشمکش ها را پرده پوشی کند ،تشدید کند و یا تخفیف دهد.انسار از تعریف انگاره ی اجتماعی شروع می کند و سه نوع انگاره ی اجتماعی را معرفی کرده و یک به یک شرح اشتراکات و تفاوت های آنها می پردازد: اسطوره،مذهب و ایدئولوژی.ایدئولوژی های جدید با یک رویکرد توهم زدایی بخصوص در تقابل با مذهب مطرح می شوند و در عالم نظری ادعای صراحت و قاطعیت دارند اما در عمل و در واقعیت ،ایدئولوزی ها نیز با نقاب های جدید وارد عرصه ی عمل می شوند و به نحو دیگری واقعیات را پرده پوشی می کنند.انسار از عرصهی ای به نام عرصه ی مواضع ایدئولوزیک یاد می کند و تصریح می کند که در هر صورت بندی تاریخی و در هر دوره از آن،جریان ها و گروه های مختلفی وجود دارند که با یکدیگر در رقابت اند و هر یک مواضع ایدئولوژیک خاص خود را دارند.این مجموعه عرصه ای مرکب را تشکیل می دهد که در آن یک رقابت ایدئولوژیک جریان می یابد.ضمن انکه این عرصه خودمختاری نسبی خود را بدست می آورد و آن را حفظ می کند.استقلال نسبی این عرصه بخصوص در جوامع دموکراسی پلورالیستی در قبال قدرت های حکومتی و قدرت های اقتصادی همواره عرض اندام می کند.در این عرصه ایدئولوژی های مختلف همواره در مخالفت با یکدیگر هستند،ایده ها،طرح ها و پیام ها در این عرصه مطرح شده و انتشار می یابند و مواضع هر گروه را نشان می دهند.هرجریانی باید درد جامعه بتواند ملاء خاص خود را کسب کند و مخاطبان خود را اقناع کند،قدرت ایدئولوژیک و کلامی هر گروهی در گرو کسب و حفظ این ملاء است و اینکه بتواندد مشروعیت خود را در ذهن مخاطبان خود توجیه کند.گروه ها دائما” باید در جهت حفظ مداوم این مشروعیت تلاش کرده و اقدامات لازم را انجام دهند،زیرا عرصه ی نبرد همواره فعال است و و خطر از دست دادن مشروعیت همواره وجود دارد.زیرا هر گروهی برای حفظ موقعیت خود از طریق کلامی تلاش می کند تا کشروعیت گروه های رقیب را خدشه دار کند.پی یر انسار این روند را اینطور شرح می دهد:
“عرصه ی نمادین همچون عرصه ی فرهنگی ،هر روز که فعلیت می یابد ،میدان زورآزمایی میان عواملی را تشکیل می دهد که به منظور نیل به حداکثر انباشت ثروت های کمیاب به رقابت می پردازند،تولید ثروت های نمادینفدر وهله ی اول در پی مخاطبان و مستمعانی است : او باید گوش هاایی برای شنیدن بیابد و و با یک ملاء رابطه ای دقیق برقرار کند تا ارتباط را تحکیم کند یا گسترش دهد”.

نقش دستگاه های انتشار در این عرصه ی ایدئولوژیک بسیار مهم است .این دستگاه های تبلیغاتی مانند رسانه ها و روزنامه ها در بیان کشمکش های سیاسی و اجتماعی امانتدار نیستند و به بیان انسار ،کشمکش ها را شسته رفته و منقح می کنند،از ریخت می اندازند،پس و پیش می کنند و حتی پرده پوشی می نمایند.این دستگاه ها در کشمکش های ایدئولوژیک اعوجاج ایجاد می کنند بطوریکه نبرد طبقاتی در این کشمکش ها پرده پوشی می شود و پنهان می ماند.بنابر این در مطالعه ی کشمکش های ایدئولوژیک باید توجه داشت که در این کشمکش ها کدام یک از اشکال سازمانی و نهادی زندگی اجتماعی و عرصه ی سیاسی ،ذینفع هستند.
سپس انسار دقیقا” به شرح این مساله می پردازد که ایدئولوژی ها در برابر قدرت ها یعنی آنجا که نقش انقلابی را ایفا می کنند ،بر حسب چه مکانیسم هایی عمل کرده و چه چیزهایی را پرده پوشی می کنند و در حالت دوم زمانی که در خدمت قدرت ها هستند باید چه چیزهایی را از دیده ها پنهان کنند؟
همچنین پلورالیسم ایدئولوژیک را در جوامع دموکراتیک شرح می دهد و ارتباط آن را با آزادی بیان توضیح می دهد ،اینکه آزادی بیان ، خود چگونه به ایدئولوژی تبدیل می شود؟چگونه تراکم تولید نمادین،بسیج تمامی وسایل جدل و ابداع وسایل جدی اقناع را طلب می کنند و برای اقناع هرچه بیشتر در عرصه ی نمادین چه اقداماتی صورت می گیرد؟
در پایان نیز از ایدئولوژی های آینده بحث می کند و چند نمونه از آنها را مانند ناسیونالیسم،تولید گرایی و ایدئولوژی مشارکت را شرح می دهد.
عناوین فصول کتاب:
انگاره های اجتماعی
(اسطوره / مذاهب / ایدئولوژی)
سابقه ی امر
(خط نشان ها تاریخی / تحلیل های محتوایی و جامعه –زبان شناسی / روان شناسی اجتماعی / ره آورد روانکاوی)
ایدئولوژی ها،دستگاه ها،نهادها
(عرصه ی مواضع ایدئولوژِیک / دستگاه های انتشار ایدئولوژیک / کشمکش های نهادی نبرد طبقات)
ایدئولوژی در برابر قدرت ها
(جامعه ی شورشی / نفس در شورشگری / کشمکش و آفرینندگی ایدئولوژیک / نبرد ایدئولوژیک در جنبش شورشی)
ایدئولوژی در خدمت قدرت ها
(تعبد حمایت شده / تعبد مورد رضایت / تعبد وحشت گرا )
پلورالیسم ایدئولوژیک
(مضامین آشکار در رژیم چندگانه / حیطه های انتشار / نتایج سیاسی و اجتماعی / پلورالیسم و ایدئولوژی زدایی / قانونمندی سرمایه داری پلورالیستی / آسیب شناسی اجتماعی در پلورالیسم)
حقیقت و تحریف
(بوسوئه و جان لاک / تصویر جامعه ی کمونیستی در نگاه مارکس / تحریف ها)
کارایی نظام نمادها و مفاهیم
(ادغام ایدئولوژیک / کارایی خشونت نمادین / پدیده ی جهانشمولی / پرده پوشی اثربخش / نتیجه گیری / آینده ی ایدئولوژی / ادامه ی صنعتی کردن – تولیدگرایی / گسترش نهادهای جمعی – ایدئولوژی مشارکت / تقویت دولت – ملت ها – ناسیونالیسم / جهانی شدن کشمکش ها ی ایدئولوژیک / تنوع ممکنات / به سوی نوزایی اوتوپی ها مثبت)