بازارهای ایرانی

سلطان زاده، حسین، ۱۳۸۰، بازارهای ایرانی ، مجموعه کتابهای از ایران چه می دانم ؟/۱۱ ؛، چاپ چهارم ، دفتر پژوهش های فرهنگی ، ۱۳۸۰

قبل از شروع :

به دلیل پیوند تاریخی که بازار با شهرها به ویژه در مشرق زمین داشته و بخش های مختلفی از زندگی مردم از جمله معیشت ، اوقات فراغت و اعتقادات آنها را تحت پوشش خود قرارداده است ضروری است که از جنبه های مختلف به بازار بنگریم . به طور کلی مطالعات فراوانی در این زمینه انجام شده است که نمونه ای از آن را در ادامه مورد بررسی قرار می دهیم .

کتاب کوچک؛ از ایران چه می دانم مجموعه کتابهای متعددی ست که موضوعات متنوعی را، در هر کتاب توسط افراد آگاه درآن زمینه ، ارائه داده است . یکی از این مجموعه ، کتابی است با عنوان بازارهای ایرانی که به طور خلاصه و کامل به معرفی بازار پرداخته است .

مهم ترین مزایای کتاب مورد بحث این است که مطالب کاملی را در یک مجموعه ی کوچک جمع آوری کرده و به آن از جنبه های مختلف پرداخته است و سعی نموده در هر فصل برای افرادی که می خواهند اطلاعات مجملی را درباره ی بازار کسب کنند به شکل مختصری مطالبی را ارائه دهد به گونه ای که بتوانند شناخت کلی از بازار بدست آورند . در آخر نیز یک سخن پایانی وجود دارد که بازار را در شکل امروزی آن و چشم اندازی که می توان برایش متصور شد، دید.
این مجموعه ۱۸ بخش را در ۵ فصل در بر می گیرد از جمله :

فصل یکم : برخی از جنبه های تاریخی و اجتماعی : که شامل تعریفی از واژه ی بازار ، پیشینه ی تاریخی ، نقش و کارکرد اجتماعی و نحوه ی نام گذاری آن است.

فصل دوم : برخی از ویژگی های کارکردی بازار را بیان می کند که : درباره ی انواع بازار از لحاظ کارکردی و زمان تشکیل ، عوامل موثر در نحوه ی استقرار فعالیتها ، نحوه ی اداره ی بازار ، نحوه ی برقراری نظم و امنیت در بازار ، بعضی از قوانین و مقررات بازارها است .

فصل سوم : با عنوان برخی از خصوصیات شهری بازار است که : موضوعاتی چون سلسله مراتب مکانی بازارها در شهر ، موقعیت بازار دائمی و اصلی در شهر ، نحوه ی توسعه ی بازار اصلی را دربرمی گیرد .

فصل چهارم : به عناصر و فضاهای بازار اختصاص دارد که : به بخش های عناصر و فضاهای شهری و ارتباطی ، عناصر و فضاهای معماری تقسیم شده است .
در فصل پنجم : به برخی از ویژگی های معماری بازار مانند شکل بازار ، پوشش بازار ، برخی از خصوصیات راسته ی بازار توجه نشان می دهد .
– فصل اول :
تعریف واژه ی بازار :
بازار از نظر واژه شناختی در زبان فارسی به عنوان اسم مکان به معنی محل خرید و فروش کالاست .
پیشینه ی تاریخی بازار :
در این کتاب برای بازار پیشینه ای از زمان دوران کهن تا دوره ی ماد در نظر گرفته شده است سپس از این زمان تا آغاز دوران اسلامی و در ادامه بازار در دوران اسلامی مورد توجه است . برخی از عناصر مانند صدف های تزیینی و مهر روی ظروف باعث شد به این فکر شود که میان بخش های مختلف ایران آن زمان روابط بازرگانی وجود داشته و مسلما در پیرو آن کارگاههای صنعتی نیز در این مناطق استقرار یافته اند . با توجه به این نوع از فعالیتها که در شهرها شکل گرفت می توان اظهار داشت که بازار یا منطقه ی تولیدی – بازرگانی به عنوان ناحیه ای مستقل در شهر به تدریج به شکل نهایی خود نزدیک شد نمونه ای از تمدن این زمان که می توانست دارای فضای بازارمانند باشد ایلام بود . بازار از دوران ماد تا آغاز دوران اسلامی از تمدن هخامنشیان آغاز شده و تمدن پارتیان تا ساسانیان را در برمی گیرد که نمونه ای از بازار آن دوران شهر شطرنجی دورا- اوروپوس در هنگام اشغال رومیان است .
بازار در دوران اسلامی با توجه به رشد شهرنشینی شکل تازه ای به خود گرفت و پیچیده تر شد اما. قرن اول هجری دوره ای درخشان در توسعه ی بازارهای شهری در ایران به شمار نمی اید زیرا حکومت مستقلو قدرتمندی وجود نداشت . بااین وجود طاهریان ، دیلمیان ، سامانیان از نخستین حکومتهای ایرانی بودند که اقدامات موثری برای پیشرفت کشور انجام دادند . در دوره ی غزنویان و سلجوقیان اقتصاد ملی شکوفا شد . با حمله ی مغول بسیاری از شهرهای ایران ویران شد و اقتصاد نیز دچار انحطاط گردید . در دوره ی تیموریان بازارهایی در شهرهای سمرقند ، بخارا ، مرو و هرات توسعه یافت . امنیت ایجاد شده در دوره صفوی و توسعه ی روابط خارجی موجب گسترش بازرگانی خارجی و تولید انواع محصولات گردید . پس از صفویه اقدامات مهمی در زمینه ی توسعه شهرها صورت نگرفت وتنها در دوره ی زندیه فعالیتهای عمرانی مشاهده شد . در دوره قاجار تهران به عنوان پایتخت انتخاب شد و گسترش یافت . دوتحول مهم اقتصادی و یک تحول مهم شهری در دوره ی قاجار رخ داد که در روند توسعه ی بازارها تاثیر بسزایی برجای گذاشت . ۱. واردات کالاهای خارجی و آسیب رساندن به تولید محصولات ایرانی ۲. تاسیس وراه اندازی تعدادی کارخانه که موقعیت شهری برخی از انها بر تحول ساختار شهری بازارها بی تاثیر نبود .
تحول شهری مهم هم ساختن معابر و خیابانهای مستقیم به منظور استفاده برای وسایل نقلیه است .در نتیجه ساختار بیشتر بازارها به صورت نوعی فضای ایستا تقریبا دچار ایستایی و رکود شد و راسته ها و فضاهای تجاری به صورت پراکنده یا متمرکز در کنار خیابانها ودر سراسر شهر گسترش یافت .
نقش و کارکرد اجتماعی بازار :
بازار مهم ترین محور و شاهراه ارتباطی در شهرهای قدیم بود و بیشترین آمد و شد شهروندان در آن صورت می گرفت . به عبارت دیگر مهم ترین کانال ارتباطی شهر بود که نه تنها مردم ، کالاها و سرمایه های خود را در آن به جریان می انداختند بلکه اطلاعات و اخبار نیز از این طریق به اطلاع شهروندان می رسید ، هنگامی که شخص یا افرادی که مورد توجه مردم بودند به شهری وارد می شدند ورود آنها غالبا از سمت دروازه ی بازار بود ، در هنگام جشنهای ملی و مذهبی فضای بازارها تغییر می کرد و برای برپایی جشن آماده می شد ، بازارها غالبا در هنگام عزاداری یا ایام سوگواری تعطیل می شد . بازار نماد همبستگی و یکپارچگی شهر محسوب می شد .
نحوه ی نام گذاری بازار :
این نام گذاری می توانست بر اساس نام کالایی که در آن عرضه می شد یا مبتنی بر پیشه ی اصناف باشد ، یا براساس موطن بازرگانان و مواردی از این قبیل .

– فصل دوم :
انواع بازار از لحاظ کارکردی : به سه گروه شهری ، روستایی و منطقه ای تقسیم می شود .
انواع بازار از لحاظ زمان تشکیل : به سه گونه ی بازارهای دائمی ، ادواری و کوتاه مدت تقسیم می گردد .
عوامل موثر بر نحوه ی استقرار فعالیتها :
عوامل بسیاری بر استقرار فعالیتها و اصناف گوناگون موثر است که مهم ترین آنها به شرح زیر است :
جاذبه و کشش راسته های تخصصی ، امنیت و ارزش اقتصادی کالاها ، همگرایی فعالیتهای سازگار ، واگرایی فعالیتهای ناسازگار
نحوه ی اداره ی بازار :
مهمترین نکته در اداره ی امورد بازار مربوط به تشکیلات اصناف و پیشه وران می شود . هر صنفی دارای یک مهتر بود که هم به مسایل درونی اصناف رسیدگی می کرد و هم به عنوان رابط بین اعضای صنف و حکومت نقش ایفا می نمود .
نحوه ی برقراری نظم و امنیت بازار :
مسایل و امور انتظامی بازارها و تامین امنیت و جلوگیری از سرقت بیشتر بر عهده ی مامورانی بود که زیر نظر حاکم شهر یا کسی که زیر نظر حاکم بود ، فعالیت می کردند .
عنوان ، مسئولیت و اختیارات این ماموران در همه ی دوره های تاریخی و درهمه ی نواحی کشور یکسان نبود و با قدرت و منزلت حکومت مرکزی و حکومت های محلی متناسب بود .
بعضی از قوانین و مقررات بازارها :
نخستین موضوع مهم مکان استقرار انواع پیشه وران و فضاها بود . برخی از پیشه ورانی که فعالیت آنان موجب پیدایش آلودگی محیطی می شد باید در بیرون شهر یا در نزدیکی دروازه ها مستقر می شدند .
برای جلوگیری از این آلودگی صوتی و بهداشتی نیاز به محلی به نام کاروانسراهای در کنار بازار احساس شد .
در مورد برخی از اغذیه فروشی ها به دلیل کنترل بهتر فراورده های آنها مقرر می کردند که در مکان هایی مستقر شوند که امکان نظارت بر فعالیت آنها به سادگی وجود داشته باشد . در مورد معابر و راسته های بازار نیز مقرراتی وجود داشت مثل : نصب دکه و کاشتن درخت در راه های باریک ممنوع ، پارچه بافان نمی بایست پارچه های خود را در بازار و گذرها بگسترانند ، زیرا موجب زحمت عابران می شود .
– فصل سوم :
سلسله مراتب مکانی بازارها در شهر :
شهرها براساس رونق و وسعتی که داشتند دارای انواع بازار بودند که می توان آنها را از لحاظ سلسله مراتب مکانی –شهری به ۵ گروه تقسیم نمود : بازارهای برون شهری ، بازار شهری ، بازار ناحیه ای ، بازار محله ای ، بازار همسایگی .
موقعیت بازار دائمی و اصلی شهر :
بازار اصلی در بیشتر شهرهای ایرانی در امتداد راه اصلی تشکیل می شد ، راهی که غالبا به مهم ترین دروازه ی شهر مرتبط بود ودر امتداد جاده ی اصلی از کنار گورستان شهر می گذشت .
نحوه ی توسعه ی بازار اصلی :
در حالت معمول توسعه ی بازار مرتبط با توسعه ی شهر بود اما زمانی که در اطراف شهر حصار کشیده می شد بازار به چند صورت توسعه می یافت : مثلا بازار ابتدا در دو سوی راه اصلی از دروازه ای شروع می شد و تا دروازه ای دیگر گسترش می یافت .

– فصل چهارم :
در این فصل سعی شده که برخی از عناصر و فضاهای شهری و ارتباطی که در پیوند با بازار هستند بیان شود . مانند راسته ی اصلی ، راسته ی فرعی ، دالان ها ، چهارسو ، میدان ، جلوخان .
در بخش دیگر عناصر و فضاهای معماری بازار که مختص به آن است ارائه شد از جمله : حجره ، کاروانسرا ، تیمچه ، قیصریه ، انواع فضاهای خدماتی ، انواع فضاهای عمومی .
– فصل پنجم :
این فصل از کتاب ویژه ی اشکال متنوع بازار است مانند : بازارهای خطی ، بازارهای متمرکز .

منابعی که در این کتاب از آنها استفاده شده بسیار غنی است برای نمونه :
– دهخدا ، لغت نامه ی دهخدا
– پروشانی ، ایرج ، « واژه ی بازار» ، دانشنامه ی جهان اسلام ، مقاله ی بازار ، ص۳۰۵
– فروتن ، فریدون . «نقش اجتماعی بازار » ، دانشنامه جهان اسلام ، مقاله ی بازار ، ص ۳۷۸-۳۸۸
– کوزنتسوا ، « سازمان اصناف در اوایل قرن نوزدهم » ، تاریخ اقتصادی ایران ، چارلز عیسوی و دیگران ، ترجمه یعقوب آژند ، تهران ، گستره ، ۱۳۶۲ ، ص ۴۴۱-۴۵۳

mitra_veruna_aditia@yahoo.com