نام اردوی سور اناهیتا (Arədvī sūrā anāhitā) به طور تحت اللفظی به معنی «مرطوب ِ نیرومند ِ پاک» مهمترین شخصیت زن در ایزدستان ایرانی است. در اوستا یشت پنجم، موسوم به «آبان یشت» در ستایش اوست. او درواقع تجسم اسطوره ای رودی است که از کوه Hukairya، به بلندای هزار مرد، سرچشمه می گیرد و به دریای Vourukaša می ریزد (یشت پنجم/ ۱۲۱). در جایی دیگر در همین یشت گفته می شود که او از ستارگان سرازیر می شود (یشت ۵/ ۸۵ و ۸۸). او را با بازوان سپید و نیرومند از دور دست می توان دید (یشت پنجم/ ۷) سوار بر عرابه ای که چهار اسب سپید آن را می کشند (یشت ۵/ ۱۱ و ۱۳) این چهار اسب، باد ، باران، ابر و تگرگ اند (یشت ۵/ ۱۲۰). توصیفی که در اوستا از اردوی سور اناهیتا می شود، تصویر دوشیزۀ زیبای ِ نیرومندی است که به سه زیور گوشوار زرین چهارگوش، گردنبند و تاج هشت پر آراسته شده است. بسیاری از پژوهشگران پیوند چنین توصیفی را با آیینی خاص مطرح کرده اند(۱). مهمترین دلیل برای مربوط بودن این ایزدبانو با آیین خاص پیش زرتشتی، ستایش و قربانی کردن بیش از ۲۰ شاخص اسطوره ای و حماسی برای طلب نیازهایشان از اوست. شیوۀ قربانی و ستایش او با آنچه که در گاهان توسط زرتشت مطرح می شود کاملا در تقابل قرار می گیرد. در ۱۵ مورد از این قربانی ها سخن از قربانی ۱۰۰ اسب نر، ۱۰۰۰ گاو و ۱۰۰۰۰ گوسپند است که به شیوه های قربانی آیین های پیش زرتشتی شباهت دارد. در بخش هایی از یشت پنجم از اردوی سور اناهیتا گله و خان و مان خواسته می شود (یشت ۵/۱). او پاک کنندۀ نطفۀ مردان و زهدان زنان برای زایش آسان است (یشت ۵/ ۲). این ایزدبانو به پهلوانان و شاهزادگان پیروزی می بخشد، به روحانیون دانش و تقدس و به دوشیزگان همسری قهرمان (یشت ۵/ ۸۵ و ۸۷). بر این اساس این ایزدبانو به عنوان تجسم آب آسمانی و زمینی در پیوند با گیاه و جفت خرداد و امرداد در دین زرتشتی جای خود را باز کرده است؛ گرچه در گاهان نامی از او نیست. در متون فارسی میانه نام او تنها اردوی سور گفته می شود و یشت پنجم، آبان یشت در ستایش اردوی سور بانو است. در متون این دوران نام اناهیتا با ستارۀ ناهید نیز مرتبط شده و از آنجا به ادبیات فارسی رسیده است. در گاهشماری اوستایی روز دهم هر ماه و خود ماه هشتم به او تعلق دارد و جشنی موسوم به آبانگان در این ماه برگزار می شود.
جالب اینجاست که در گاهشماری هخامنشیان اثری از جشنی در پیوند با این ایزدبانو نیست و ماه هشتم در فارسی باستان تنها با تحریری ایلامی شناخته شده است و بازسازی آن بنا بر تحریر ایلامی کتیبۀ بیستون به صورت های mar-qa-za-na-i و mar-qa-á-na است. هینتس (Hinz) صورت فارسی باستان آنرا بر اساس این قرائت *varkaana از *vrka- «گرگ» و ana- باز سازی می کند و معنی «[ماه] شکار گرگ» از آن استنباط می کند.
نوشته‌های مرتبط
یوستی (Justi) پیش از او آنرا به معنی «آورندۀ مرغزار» ترجمه می کند. اشمیت (Schmitt) بر اساس تحریرهای مختلف ممکن از این نام و مقایسۀ آن با واژۀ vṛkāna در کتیبۀ بیستون به معنی «گرگان» امروزی، قرائتهای ممکن گوناگونی از آن به صورت m/vrg/k/xj/c/zna تصور می کند. همچنین تصور اینکه بتوان صورت *vṛkāzana- را با صورت ایرانی کهن *-azana- = ودایی –ájana- «دور کردن» مربوط دانست، بسیار زیاد است. این ماه می تواند به دنبال ماه پیشین، مراسمی در حفظ و پاسداری گله های گاو وگوسفند داشته که برای جامعۀ باستان و دامپرور و کشاورز آن زمان از اهمیت ویژه ایی برخوردار بوده است. با توجه به صورتی که در گاهشماری هخامنشی به دست می اید، تصور پیوند این ماه و نام آن یعنی «گرگ زنی» را با آیین و صورتی بسیار کهن از فرهنگ هند و ایرانیان نخستین بیش از پیش محتمل می سازد. درواقع این ماه و گاهنباری که در ماه بگیادیش (ماه مهر) در ارتباط با گله و دام وجود داشته است، احتمال کهن بودن آیینی آن را نشان می دهد. به نظر می اید که قرار گرفتن آب و ایزدبانوی مرتبط با آن یعنی اردوی سور اناهیتا در چنین ماهی از کوشش های متاخر در دین زرتشتی است و اساسا احتمال قرار داشتن جشنی در پیوند با آب و ایزدبانوی آب در زمان مناسب دیگری بیشتر قابل تصور است.
۱- در این بین می توان به پژوهش ویکاندر اشاره کرد: Wikander, St.,Feuerpriester in Kleinasien und Iran,1946
