پکن، گاو و شیرش (لوموند دیپلماتیک: سپتامبر ۲۰۱۴)

کریستوف ونتورا برگردان منوچهر مرزبانیان

”گزی جین پینگ“، رئیس جمهور چین، هنگام دیدار از آمریکای جنوبی در ماه ژوئیه گذشته چندین توافق نامه را امضا کرد. با اینهمه داد وستد میان دوطرف نابرابر مانده است.
”سه، دو، یک، صفر، آتش!“. ابری سفید فام بر پرده شبکه تلویزیونی چین شکل گرفت، و هیجانی چهره ”اوو مورالس“ رئیس جمهور را درنوردید. بازوهای مفصلی سکوی پرتاب، موشک ”راهپیمائی ـ طولانی ۳ـ ب“ را رها کردند که طولی نکشید خود را از قوه جاذبه زمین برکَند. در این روز ۲۱ دسامبر ۲۰۱۳، پرتابگر چینی ”Túpac Katari -1“، نخستین ماهواره تاریخ بولیوی را در مدار زمین قرار داد.

این رویداد که برای این ملت رشته کوه های ”آند“ تاریخ ساز بود، نمودار استحکام رشته های پیوند دیپلوماتیک، اقتصادی و تکنولوژیکی است که از سال های میانی دهه ۲۰۰۰ میان غول آسیائی و آمریکای لاتین گره خورده. ایالات متحده جایگاه خود را چون نخستین شریک بازرگانی برخی از کشورهای «حیاط خلوت» پیشین اش از جمله برزیل به چین وانهاده است. هنگام دومین گردهمائی سران جامعه کشورهای آمریکای لاتین و کارائیب در روزهای ۲۸ و ۲۹ ژانویه ۲۰۱۴ در هاوانا، سی و سه کشور عضو همراه با پکن تصمیم گرفتند مجمعی برای همکاری پایدار برپا دارند؛ تحولی عمده در مشارکتی که تا آنوقت در مناسبات دوجانبه ای محصور مانده بود. این پویائی که آنرا نشانه ای از رهائی یافتن منطقه وانموده اند، حاکی از زیر و رو شدنی ژرف در توازن روابط جهانی است.

آمریکای لاتین نیز از سمت گیری بازرگانی بین المللی به سوی آسیا ـ اقیانوسیه برکنار نمانده است. گرچه ایالات متحده با حدود ۸۴۳ میلیارد دلار (برابر ۶۳۱ میلیارد یورو) داد و ستد در سال ۲۰۱۲ همچنان شریک اصلی باقی مانده بود، شرکت بانکداری هنگ کنگ و شانگهای (HSBC)، تردیدی نکرده تا از پیش بگوید که چین تا سال ۲۰۳۰ این عنوان را از آن کشور خواهد ربود (۱). میان سال های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۳ داد و ستد چین [با کشورهای این منطقه] از ۱۰ به … ۲۵۷ میلیارد دلار رسیده است (۲).

چین به دغدغه حمایت از الگوی توسعه خویش، می خواهد تأمین مواد اولیه مورد نیازش را تضمین کند. از این منظر آمریکا لاتین موقعیت هم تأمین کننده و هم شریکی را داراست. همین حالا هم مقصد نخست صادرات صنایع چینی برزیل، پرو و یا شیلی است (و دومین صادرکننده به کلمبیا، کوبا، اوروگوئه یا ونزوئلا.) حبوبات، سنگ های معدنی، نفت و گاز ۷۰‌٪ مجموع داد وستدها را در بر می گیرد.

با بازآفرینی مسیرهای بازرگانی پیشین، هنگامی که سفینه های بریتانیائی مس، شکر و ادویه را پیش از پردازش و حمل فرآورده های نهائی به سمت آمریکای لاتین به لیورپول گسیل می کردند، شناورهای فلّه بَر و کشتی های باری آمریکای لاتین نیز به سمت کشتی های بارگُنج [کانتینر] بَری می رانند که از بندرهای ”شانگهای“ و ”تیان جین“ راه می افتند. این کشتی ها که فرآوردهای صنعتی (۹۱٪ صادرات چین به آمریکای لاتین) بارشان می کنند، اکنون تأمین کننده نخست بازار برزیل و عرضه کننده دوم در نیمی از بازارهای آمریکای لاتین اند (۳).

«”سونامی“ ثروت های بیکران»

با اینهمه تداوم مسیر بازرگانی با واژگونی عمده ای روبروست. دیری این گونه مناسبات مشکلی را در پی داشت که با نام «عدم توازن تراز داد و ستد» می شناسند: در حینی که بهای کالاهای صنعتی به نسبتی افزایش می یافت که فن آوری های جدید را در بر می گرفتند، ارزش فرآورده های پردازش نایافته اندک اندک کاهش می یافت . آمریکای لاتین با کاهش ارزش صادرات مواد اولیه و گران شدن وارداتش در حفظ توازن تراز پرداخت های خارجی خود به زحمت افتاده است.

طی سال های ۲۰۰۰، بهای مواد اولیه اوج گرفته و به نسبتی که کارگاه جهان به سمت شرق جابجا می شود، بهای کالاهای ساخته به سراشیب سقوط افتاده. به هر منطقی که بگیریم، آمریکای لاتین می بایستی از این موقعیت بهره گیرد. اما چنین نیست. زیرا تحول تراز داد و ستد به نفع منطقه، تهدید دیگری را احیا می کند که از آنهم قدیمی ترست.

قرن شانزدهم. دودمان پادشاهی اسپانیا دست به تاراج دنیای جدید [قاره آمریکا] گشود. سیل طلا و فلزات پربها که به شبه جزیره ”ایبری“ سرازیر شد، بازرگانان اسپانیائی را به رانت خواران فربه متولی بدل کرد. اما ثروت آنها پیش از همه صنایع نوپا را در نقاط دیگر اروپا سود می رساند: ساخت کالا در اسپانیا پسروی کرد و زوال امپراتوری ”ایبری“را شتاب بخشید. ”ادواردو گاله آنو“ نویسنده ای از اهالی اوروگوئه مطلب را چنین خلاصه کرده است که «اسپانیا صاحب گاو بود، اما شیرش را دیگران می نوشیدند» (۴).

اوضاع فقط کمی عوض شده است. ارزش افزوده در پویه صنعتی، هنوز از دسترس منطقه ای بسیار دور است که رابطه با چین «سوق دادنش را به تولید مجدد مواد اولیه» شتاب می بخشد. یعنی گرفتار همان وابستگی فزاینده به بازار جهانی و بخش اولیه ای می سازد که ثروت و اشتغال اندکی می آفریند. کوتاه سخن، اگر آمریکای لاتین اکنون صاحب گاو شیرده است،‌به راستی ازچشیدن شیرش بی بهره مانده …

از سوی دیگر، تشدید تقاضا برای مواد اولیه، بر وخامت مشکل دیگری می افزاید. آقای ”آندرس ولاسکو“، وزیر دارائی پیشین شیلی همین تازگی ها نظر می داد که «اگر از پنجره به بیرون نگاه کنید ’سونامی‘ عظیم ثروت هائی را می بینید که نزدیک می شود. این پدیده ای را که تا چند وقت پیش مثبت می پنداشتند من هولناک می دانم. […] زیرا این ’سونامی‘ زندگی ما را از منظر سیاسی بغرنج می سازد (…) و در اقتصاد کلان، بهره گیری کشور از ارزانی کالاهای تولیدی اش [نسبت به بازار جهانی] را آسیب پذیر می سازد (۵).»

مشکلی که آقای ”ولاسکو“ پیش می کشد نامی دارد: «بیماری هلندی» در پیوند با کشف بزرگترین دخیره گاز طبیعی جهان در استان ”گرونینگ“ در شمال هلند در پایان سال های دهه ۱۹۵۰. انفجار صادرات گاز، موجب سرازیر شدن ارزهای خارجی گردید و افزایش یکباره ارزش ”فلورن“ پول هلند را به ارمغان آورد. در حینی که هزینه واردات کاهش می یافت، بهای کالاهای کشور در بازارهای خارجی گران می شد. ناگزیر تحلیل رفتن و زوال بخش صنعت به بار آمد.

آمریکای لاتین مدرن در وضع مشابهی قرار گرفته است. در اثر سرازیر شدن خیل ارزهای خارجی (در پیوند با صادرات، اما همچنین سرمایه گذاری ها) در سال های دهه ۲۰۰۰، ارزش پول منطقه به طور چشمگیری فزونی گرفت. برای نمونه، میان سال های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۱، ارزش واقعی [پول برزیل] ۲۵‌٪ بالا رفت‌و ”گیدو مانتگا“، وزیر دارائی آن کشور را واداشت که «جنگ ارزها» را ملامت کند (که «شریک» چینی به میزان گسترده ای آبشخور آن بود) (۶). از اینرو ”دیلما روسف“، رئیس جمهور برزیل طی سفری به پکن در ماه آوریل ۲۰۱۱ از مخاطبانش مصراً خواست تا داد و ستد های بازرگانی [میان دو کشور] را «باز متوازن سازند».

موفقیت هائی، چون دستیابی اخیر به انتقال تکنولوژی در ساخت واگن قطارها به یمن نصب یک کارخانه چینی در خاک برزیل دیده می شود، اما در زمینه های دیگر آمریکای لاتین همچنان بی برگ مانده است. چین نسبت به شریکانش از برتری چشمگیری برخوردار است. از وی ساخته است که از وابستگی در زمینه انرژی بپرهیزد. بدینگونه، هنگامی که در ماه آوریل ۲۰۱۰ آرژانتین تنگناهائی را علیه شکستن قیمت (دامپینگ) بر واردات چینی (کفش، منسوجات، فولاد) به کار بست، پکن با قطع خرید نفت آرژانتینی به پاسخ برآمد، بی آنکه تأمین نیازهایش را چندان به خطر اندازد. بونئوس آیرس آنوقت گزینه دیگری جز عقبگرد نداشت.

این غول آسیائی به لطف سرمایه گذاری های مستقیمی که میزان آنرا تا حدود ۱۰ میلیارد دلار در سال برآورد کرده اند (در برابر ۲۴۴ میلیارد دلار برای ایالات متحده) (۷)، و نیز از طریق وام های پرداختی، مشخصا از سوی بانک توسعه چین، در چهارچوب توافق نامه های همکاری دولت با دولت، انبوه منابع مالی کشورهای آمریکای لاتین را تأمین می کند. میزان این توافقنامه ها با پشتوانه نفت، مواد معدنی یا سویا، در زمینه ساخت زیربناهای کشاورزی، انرژی و معدنی، حمل و نقل، مسکن یا طرح های علمی و فنی میان سال های ۲۰۰۵ و ۲۰۱۳ به ۲/‌۱۰۲ میلیارد دلار رسیده اند (۸). پکن از آنسو توانسته است به ’بانک توسعه میان قاره ای آمریکا‘ و ’بانک توسعه منطقه کارائیب‘ بپیوندد. این ناحیه که، پنج کشور از مجموع بیست و پنج کشوری را در برمی گیرد که ” تایوان“ را [به عنوان کشوری مستقل]‌به رسمیت می شناسند، میان سال های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۲ پنج برابر شدن سرمایه گذاری های چین را شاهد بوده است.

به سوی متنوع ساختن همپیمانی ها

با اینهمه، مشارکت با چین با همه نامتوازن بودنش برای رهبران کشورهای آمریکای لاتین مزیتی سیاسی در بر دارد. این مشارکت به پاگرفتن «طبقه متوسطه جدیدی» ــ که مطبوعات بین المللی تمجید می کنند ــ قوت می بخشد،‌که مشخصه آن اوجگیری مصرف است. چیزی که هست به اعتقاد ”مارسیو پوکمن“، اقتصاد دان برزیلی نزدیک به حزب (زمامدار) کارگران، اصطلاح طبقه متوسط در عمل نمودار «کارگران جدید تهیدستی» است که سوپر مارکت را کشف می کنند، فقط به این دلیل که اکنون در آنجا می توان کالاهای ارزان قیمتی را یافت که در خارج ساخته می شوند (۹). ’گزی جیپینگ‘ رئیس جمهور چین به مناسبت نشست سران کشورهای ”Brics“ (برزیل، روسیه، هند، چین، آفریقای جنوبی) از ۱۴ تا ۱۶ ژوئیه ۲۰۱۴ در”فورتالزا“ی برزیل، برای بار دوم به به آمریکای لاتین سفر کرد. چین هنگام ستیزه های «داغ» مانند بحران کنونی در ونزوئلا، کودتای سال ۲۰۰۹ در هندوراس، دسیسه کودتا در اکوادور در سال ۲۰۱۰ و غیره سر و صدائی بلند نمی کند. این کشور خود را با پنج اصل غیر رسمی «اجماع پکن»، سازگار ساخته که راهنمای سیاست خارجی وی است: احترام به تمامیت ارضی و حاکمیت مطلق کشورها؛ عدم دخالت در امور داخلی؛ برابری و جستجوی مزیت های متقابل؛ همزیستی مسالمت آمیز. در این شبه قاره، بریدن از روش های واشنگتن از دیده ها پنهان نمانده است (۱۰) …

از اینرو اغلب کشورهای منطقه در تکاپوی دستیابی به استقلال اقتصادی و سیاسی، داو خود را بر قمار چین نهاده اند: به چشم دولت هائی که از موج پیشرو سال های دهه ۲۰۰۰ برخاسته اند، این وابستگی جدید ــ که به تحلیل ’فرانسیسکو خاویار وردس ـ مونتنگرو‘ پژوهشگر اسپانیائی، مطلب تبدیل آن به وابستگی متقابل است (۱۱) ــ بر وابستگی پیشین برتری دارد. دومین قدرت اقتصادی جهان تجسم وعده متنوع ساختن همپیمانی هاست. در چشم انداز برپائی جهانی چند قطبی، چنین رابطه ای رهائی از تسلیم در برابر معماری مالی بین المللی ــ مشخصا صندوق بین المللی پول و بانک جهانی ــ و قدرت قیم آمریکائی را میسر می سازد.

بدین قرار آیا باید تشکیل یک «جنوب بزرگ» را نتیجه گرفت، که تضعیف نظام اقتصادی مسلط و منطق تاراجگر آنرا تضمین کند؟ یا بیشتر شاهد توزیع مجدد نقش ها میان قدرت های کهنه ونو در نبردی برای سیطره هستیم؟

نوشته: CHRISTOPHE VENTURA *

* نویسنده بیداری یک قاره. ژئوپولیتک آمریکای لاتین و کارائیب، انتشارات اَرمان کولن، پاریس ۲۰۱۴.

پی نوشت‌:

۱ـ برگرفته از مقاله «شرکت های چینی در آمریکای لاتین»، People’s Daily Online، ۱۹ فوریه ۲۰۱۴.

۲ـ ’مارک کِلر‘، «بازرگانی میان چین و آمریکای لاتین: پایانی بر روزهای خوش»، Latin Business Chronicle،‌کورال کیبلز، فلوریدا، ‌‌۱۱ ژوئن ۲۰۱۴.

۳ـ کمیسیون اقتصادی سازمان ملل متحد برای آمریکای لاتین و کارائیب (Cepal)، نوامبر ۲۰۱۳.

۴ـ Eduardo Galeano, Les Veines ouvertes de l’Amérique latine, Plon, Paris, 1981 (1re éd. : 1971).

۵ـ برگرفته از مقاله ’کریستیا فریلند ‘، «لگام گسیختن یک سونامی اقتصادی»، ‌اینترنشنال هرالد تریبیون، نویی ـ سورـ سن، ۲۱ آوریل ۲۰۱۱.

۶ـ مقاله ’لوران ال. ژاک‘، «اسطوره و واقعیت جنگ جهانی ارزی» را در شماره ماه دسامبر ۲۰۱۰ لوموند دیپلوماتیک بخوانید (http://ir.mondediplo.com/article1630.html).

۷ـ آمریکای لاتین ۱۳‌٪ از مجموع سرمایه گذاری های مستقیم چین در جهان را بر گرفته است. از آنسو کمتر از ۱/۰‌٪ مجموع سرمایه گذاری های مستقیم آمریکای لاتین در سال ۲۰۱۰ در چین بوده (۷۰ تا ۸۰ میلیون دلار).

۸ـ «چین برآنست که هزینه طرح های عمده ای را در آمریکای لاتین تأمین کند»،‌رویترز، ۱۵ ژوئن ۲۰۱۴.

۹ـMarcio Pochmann, Nova classe média ? O trabalho na base da pirâmide social brasileira, Boitempo Editorial, São Paulo, 2012.

۱۰ـ مقاله ’موریس لوموآن‘، «در آمریکای لاتین، زمانه کودتا های مخملی» را در شماره ماه اوت ۲۰۱۴ لوموند دیپلوماتیک بخوانید (http://ir.mondediplo.com/article2193.html).

۱۱ـ « Amigos a la fuerza : las relaciones China-América Latina y el Caribe frente a los riesgos e interdependencias de una geoeconomía en transformación », Instituto Español de Estudios Estratégicos, Madrid, mai 2014.