مساجد کهن و از یاد رفته در دهلی

مقدمه:

با ورود مسلمانان از ایران ,افغانستان و آسیای میانه در حدود قرن ۱۰ میلادی به هند سنت ساخت مساجد برای ادای فرایض مذهبی و دینی بشدت گسترش یافته و بیشتربه صورت مسابقه ای برای نشان دادن قدرت مالی , شدت دینداری و درنهایت درجه اخلاص او به پیامبر و اولیای دین در آمد بطوری که تخمین زده میشود در اوایل قرن۲۰ میلادی بیشتر از ۳۰۰ مسجد با وسعت و محدوده آن زمان در شهر دهلی وجود داشته است,با نگاهی به این مساله می توان دریافت که نه تنها پادشاهان ,ملکه ها و درباریان به ساخت مساجد توجه خاص داشته بلکه ثروتمندان ,بازرگانان و دیگر طبقات بالا نیز به این امر اهتمام جدی مبذول داشته اند و آن را یکی از فرایض دنیا و آخرت خود به حساب می آورده اند.از برخی از این مساجد در دهلی فقط نام یا ویرانه ای ولی برخی از آنها هنوز زنده و پابرجا بوده و مورد استفاده قرار می گیرند,تاریخ بعضی از آنها با افسانه ها و داستان های جالب و آموزنده همراه بوده و نشانگر اهمیت ایشان برای مردم کوچه و بازار می باشد.

فهرست برخی مساجد و مکان کنونی آنها در شهر دهلی :

۱ مسجد امرود والی Amrudwali Masjid (امرود والی مسجید):این مسجد در بین سال های ۱۷۳۶-۳۵ م ساخته شده ومنطقه دهلی کهنه یا Old Delhi در خیابانBulbulikhana Bazaar Sita Ram (بلبلی خانا بازار سیتا رام) و نزدیک Turkman Gate واقع شده است .

۲- مسجد مبارک بیگمMubarak Begum Masjid (مبارک بیگم مسجید):این مسجد به نام مسجد رندی نیز مشهور می باشد.

۳- مسجد حاجی لنگا Haji Langa Masjid (حاجی لنگا مسجید):این مسجد متعلق به دوره سلسله تقلقیان در دهلی است و گنبدی نیز دارد و به معنی مسجد حاجی لنگ می باشد.

۴- مسجد فخرالمسجدFakrul Masjid (فخر المسجید):این مسجد در منطقه Kashmeri gate یا دروازه کشمیر قرار دارد و به نام سیکندرا صاحب مسجید نیز معروف می باشد. فخر النساء همسر فرمانده و سر لشگر قلعه آگرا در زمان اورنگ زیب ششمین پادشاه گورکانی هند ان را بنا نهاد.او در قندهار در جنگ با ایرانیان کشته شد .این مسجد را کلنل اسکینر Col.Skinner مرمت کرد .

۵- مسجد درویش(درویش مسجید)Darvesh Masjid :این مسجد نزدیک India Gate و در واقع در مکانی که غلام قادر خان بهادر روییلا رییس قبیله افغان (روییلا) در دهلی به سال ۱۷۸۹ م اعدام شد ,می باشد.

۶- مسجد اکبر آبادیAkbar Abadi Masjid (اکبر آبادی مسجید):این مسجد را یکی از زنان شاه جهان به نام اکبر آبادی بیگم در سال ۱۶۵۰ م در دهلی کهنه ساخت و در سال ۱۸۵۷ م در نخستین طغیان هند یان بر ضد انگلیسی تخریب شد ,محل کنونی آن در Netaji Subhash Park قرار دارد.

۷- مسجد بابریBabari Masjid (بابری مسجید):این مسجد را غضنفر یکی از امرای دربار بابر اولین پادشاه سلسله گورکانیان هند در سال ۱۵۲۸ ساخت ,مسجد بابری در دهکده پالم Palam قرار دارد.

۸- مسجد زینت Zeenat Masjid (زینت مسجید):این مسجد را دختر اورنگ زیب ششمین پادشاه سلسله گورکانی هند بنا نهاد,زینت مسجید در منطقه دریا گنج Daryaganj قرار دارد و در سال ۱۸۵۷ انگلیسی ها آن را تبدیل به نانوایی برای خویش کردند.

۹- مسجد دیل والیDilwali Masjid (دیل والی مسجید):این مسجد در بین سال های ۱۶۵۴-۵۳ در دهلی ساخته شد و به معنی مسجد معشوقه می باشد.مکان این مسجد در منطقه تهرا بایرام خان بوده است.

۱ مسجد قلعه کهنه Qila-E-Kuhna (قلعه کهنه مسجید ):این مسجد در قلعه کهنه یا پورانا کیلا Purana Qila قرار دارد .

۱ مسجد پنکا والی Pankhawali Masjid (پنکاوالی مسجید):این مسجد به دوره پادشاهان افغان لودی تعلق دارد و در منطقه DDA Park در بخش مهرولی Mehruli قرار دارد و به معنی مسجد بادبزن می باشد.

۱ مسجد کالی Kali Masjid –(کالی مسجید): در واقع دو کالی مسجد در دهلی وجود دارد که یکی از آن ها متعلق به زمان فیروز شاه تقلق (دهلی سلطنت)و به کلان مسجد نیز مشهور می باشد.کالی مسجد به معنی مسجد سیاه است.

۱ مسجد هری Hari Masjid –(هری مسجید): درواقع دو هری مسجد یا مسجد سبز در دهلی وجود دارد که یکی از آن ها در قرن ۱۹ م در محله پاهارگنج Paharhang در خیابان Chuna Mandi واقع شده است.

۱ مسجد گولار والی Gularwali Masjid (گولار والی مسجید):این مسجد در منطقه دهلی کهنه یا Old Delhi در خیابان S.P.Mukherji Marg واقع شده و در سال ۱۹۴۰ میلادی ساخته شد , گولار در واقع درختی است کوچک که میوه هایی سرخ رنگ و شیرین دارد که در زمان ساخت این مسجد این منطقه پر از درختان گولار بوده است.

۱ مسجد لالLal Masjid –(لال مسجید): در واقع دو لال مسجد در دهلی وجود دارد که یکی از آن ها در خیابان Faiz Road در منطقه Karol Bagh قرار دارد و در سال ۱۹۳۰ م ساخته شده است.لال مسجد به معنی مسجد سرخ می باشد زیرا لال یا لعل در زبان هندی و اردو به معنی سرخ بوده وهندی ها ع را تبدیل به الف کرده زیرا تلفظ آن برای ایشان سخت بوده است .

۱ مسجد جامعJama Masjid –(جاما مسجید ): این مسجد را شاه جهان پنجمین پادشاه سلسله گورکانی هند در منطقه دهلی کهنه Old Delhi نزدیک Chandani Chowk فعلی ساخت و به مسجد جهان نما نیز معروف می باشد .

۱ مسجد حوض والی Huzawali Masjid –(حوض والی مسجید) :این مسجد در سال ۱۵۵۰ یعنی در زمان شیر شاه سوری پادشاه افغان دهلی ساخته شد و اکنون در Gali Batashah /Naisarak در دهلی قرار دارد.

۱ مسجد سرهندی Sarhindi Masjid (سرهندی مسجید):این را یکی از زنان شاه جهان به نام سرهندی بیگم در سال ۱۶۵۰ ساخت.اکنون این مسجد در Lahori Gate یا دروزاه لاهوری واقع شده است.

۲ مسجد بنگل والی Banglewali Masjid (بنگل والی مسجید):این مسجد به نام نظام الدین مرکزی مسجد نیز معورف می باشد و در جنوب دهلی قرار گرفته .

۲۰- مسجد کلانKalan Masjid –کلان مسجید یا همان کالی مسجید

۲۱- مسجد بوریا Burhiya –Ki-Masjid (بوریا کی مسجید):این کلمه به معنی پیر زن می باشد و در اواخر دوره سلطنت گورکانیان هند ساخته شده است ,مکان آن در Mori Gate یا دروازه موری قرار دارد.

۲۲- مسجد باغ والی Baghwali Masjid (باغ والی مسجید):در اواخر دوره سلطنت گورکانیان هند ساخته و در Pandara Raod پشت Golf Club قرار دارد.

۲۳- مسجد تحفه والی Tofhewali Masjid (تحفه والی مسجید):این مسجد به دوره سلسله خلجی ها تعلق دارد و در دهکده Shahpur Jat واقع شده ,البته لازم به ذکر است که ویرانه ای بیش از آن باقی نمانده است.

۲۴- مسجد کوچ تیهار Kutcha Tihar (کوچ تیهار مسجید):این مسجد دوباره تجدید بنا شده ولی به دفعات مهاجمان آن را ویران کرده بودند.

۲۵- مسجد اونچی Unchhi Masjid (اونچی مسجید):چندین مسجد به همین نام در دهلی وجود داشته است و در ساختمان آن برای نماز گذاران چندین غرفه مهیا شده بوده است.

۲۶- مسجد جینونJinnon-Ki-Masjid (جینون کی مسجید):این مسجد در منطقه Kotla Ferozeshah قرار دارد .

۲۷- مسجد رکاب گنجRakabganj Masjid یا (مسجد جنگل شاهJungle Shan Masjid ):قدمت این مسجد به اواخر دوره گورکانیان هند برمی گردد و مقبره فخرالدین علی احمد رییس جمهور هند در آن قرار دارد ,در همین مسجد حسرت موهینی شاعر معروف دوره استقلال هند نیز چندی اقامت داشته ,این مسجد در دروه قبل از استقلال هند در واقع در بیابانی واقع شده بوده و تپه های ریزینا آن را احاطه کرده بوده است.و جنگلی شاه یکی از صوفیانی بوده که در دهلی زندگی می کرده است.

۲۸- مسجد سونهری Sunheri Masjid (سونهری مسجید):در واقع باید گفت که پنج مسجد مختلف در دهلی به این نام وجود داشته است که یکی از آن ها در منطقه چاندنی چوک Chandni Chowk در دهلی کهنه Old Delhi قرار گرفته و روشن الدوله در سال ۱۸۲۱ برای پیر و مراد خویش آن را بنا نهاد,سونهری در زبان هندی و اردو به معنای طلایی می باشد.از همین مسجد بود که نادرشاه افشار فرمان قتل عام معروف دهلی را در سال ۱۷۳۹ صادر کرد.یکی از دیگر از این مساجد در نزدیک قلعه سرخ یا Red Fort قرار دارد که فدسیه بیگم همسر محمد شاه یکی از پادشاهان سلسله گورکانی آن را بنا نهاد, دومین سونهری مسجید در قلعه سرخ قرار دارد.

۲۹- مسجد رمضان شاه Ramezhan Shah Masjid (رمضان شاه مسجید):این مسجد را انیس النساء بیگم مادر زن نواب منصور خان یکی از امرای دربار شاه عالم درسال ۱۸۰۲ ساخت ,بیشتر محققین بر این نظرند که او ساخت این مسجد برای پیر و مراد خویش یا یکی از رهبران روحانی منصب به ایشان بوده است.

۳۰- مسجد رندیRandi –Ki-Masjid )رندی کی مسجید):این مسجد در منطقه حوض خاصHuza Khas و در خیابان Kaccha Pandi Main Bazar و در بازار Lal Kuan Bazaar (لعل خون بازار) واقع شده و به مسجد مبارک بیگم نیز مشهور می باشد,ساخت این مسجد در قرن ۱۹ م و سال ۱۸۲۳ انجام گرفته و در واقع همسر دیوید اوچترلونی به نام بی بی مهرالتون مبارک النساء بیگم یکی از انگلیسی های مقیم دهلی که زنی هندی بود و پس از مرگ او با یکی از امرای درباراکبر شاه دوم گورکانی به نام ولایت خان ازدواج کرد و این مسجد را ساخت .

۳۱- مسجد قبر والی Qabarwali Masjid (قبروالی مسجید):این مسجد در منطقه Kutcha Shah Tara یا Kucha Tarkhana واقع شده و مقبره پریندا خان Parinda Khan یکی از امرای دربار سلسله گورکانیان هند در آن می باشد ,این مسجد را همسر پریندا خان به نام ربیعه بیگم در بین سال های ۱۷۸۶-۸۷ برای او ساخته است.

۳۲- مسجد موت والی Mothwali Masjid (موت والی مسجید):این مسجد در منطقه South Extension قرار دارد و متعلق به دوره سلسله افغان لودی ها Lodhi در دهلی می باشد.

۳۳- مسجد بری والا Beriwala Masjid (بری والا مسجید):این کلمه به معنی آلو می باشد و در منطقه نیتاجی مارگ Nitaji Marg قرار دارد و در سال ۱۶۳۵ م ساخته شده است.

۳۴-مسجد قاسی والا Qasaiwala Masjid (قاسی والا مسجید):این مسجد در منطقه وسنت ویهار Vasant Vihar واقع شده و متعلق به دوره تقلقیان می باشد و درواقع قاسی به معنی قصاب است و این مسجد به نام قاسی والا گنبد نیز معروف می باشد.

۳۵-مسجد تکیه کاملی شاه Kamli Shah Takiya Masjid :این مسجد متعلق به زمان بهادر شاه ظفر آخرین پادشاه سلسله گورکانی هند است و در واقع مقبره یکی از زنان صوفی و یادگار او می باشد.این مسجد در Lado Sarai در منطقه مهرولی Mehrauli واقع شده است.

۳۶- مسجد حیجرون کا خانقاه Hijron –Ka –Khankah (ححیجرون کا خانقاه مسجید) در منطقه مهرولی Mehruli در بازار اصلی یا Main Market در بخش R.K.Puram واقع شده ,در واقع در این مکان چندین مقبره از صوفی های بزرگ قرار دارد و متعلق به دوره سلسله افغان لودیان در دهلی می باشد.

۳۷-مسجد برج چینی Chini-Ka-Burj Masjid (چینی کا برج مسجید):این مسجد در بین سال های ۱۵۶۰-۵۰ و در زمان شیر شاه سوری پادشاه افغان دهلی ساخته شده ,مکان این مسجد در Nizamuddin Basti قرار دارد.

۳۸-مسجد شاهی Shahi Masjid (شاهی مسجید)این مسجد در باغی به نام قدسیه باغ که در زمان احمد شاه بهادر یکی از پادشاهان سلسله گورکانیان هند ساخته شده بود واقع شده است و در سال ۱۸۵۷ م در اولین طغیان هندی ها بر ضد انگلیسی ها بیشتر بخش های آن تخریب شد.

۳۹-مسجد نگینا Nagina Masjid (نگینا مسجید):به معنی مسجد جواهر زیرا نگینا(نگین)در زبان هندی و اردو به معنی جواهر می باشد.

۴۰-مسجد موتی Moti Masjid (موتی مسجید):یا مسجد مروارید که در داخل قلعه سرخ قرار دارد و متعلق به دوره گورکانیان هند می باشد.

۴۱-مسجد کیرکی Khirki Masjid (کیرکی مسجید):این مسجد را خان جهان جونان شاه وزیر فیروز شاه تقلق در قلعه کیرکی ساخت.کیرکی در زبان هندی و اردو به معنی پنجره می باشد علت نام گذاری آن این بوده که این مسجد دارای پنجره های زیادی بوده است.

۴۲-مسجد قوت الاسلام Quwwatu Islam Masjid (قوت الاسلام مسجید ):این مسجد یکی از اولین مساجد در دهلی است که آن را قطب الدین ایبک متعلق به دهلی سلطنت در سال ۱۱۹۲ م بنا نهاد و در شمال مجموعه تاریخی منار قطب (قطب منار)قرار گرفته است.محل اکنون در منطقه مهرولی Mehruli می باشد.

۴۳-مسجد خالو سرایی Kalusarai Masjid (خالوسرایی مسجید):این مسجد در قلعه جهان پناه قرار دارد و آن را وزیر فیروز شاه تقلق یعنی خان جهان مقبول تیلانگانی در بین سال های ۱۳۲۷-۲۶ بنا نهاد.در واقع قلعه جهان پناه در بین منطقه Siri Fort و قلعه Qila Raj Pithora و تپه های عادل آباد قرار گرفته و شامل چندین اثر تاریخی زمان حکومت دهلی سلطنت می باشد .

۴۴-برا گنبد Bara Gumbad :این گنبد و مسجد چسبیده به آن را سکندر لودی یکی از پادشاهان سلسله لودی در سال ۱۴۹۰ در دهکده ای به نام خیرپور بنا نهاد ,اکنون محل این گنبد در خیابان Max Muller Marg واقع شده است و در سال ۱۹۳۶ م همسر لرد ویلینگتون باغی زیبا در اطراف و جلوی این گنبد و مسجد بنا نهاد و این باغ به نام The Lady Willingdon مشهور شد اما در سال ۱۹۴۷ م پس از استقلال هند نام آن به لودی باغ یا Lodhi Garden تغییر نام یافت. ارتفاع این گنبد در حدود ۴۰۰ متر می باشد.

۴۵-مسجد بیگم پور Begumpur Masjid (بیگم پورمسجید):این مسجد کهن نیز در قلعه جهان پناه واقع شده و مکان فعلی آن در خیابان Geetanjali Marg و در منطقه Malviya Nagar قرار دارد .این مسجد را نیز خان جهان مقبول تیلانگانی وزیر فیروز شاه تقلق از سلسله دهلی سلطنت در سال ۱۳۵۱ م بنا نهاد ,معماری و تزیینات آن به سبک ایرانی و دارای یک مدرسه بوده ,ساخت آن را به زهیرالدین الجیوش معماری ایرانی نسبت می دهند. هم چنین این مسجد در جایی واقع شده که اطراف آن را بازاری محلی تشکیل می داده است و مکان آن در دهکده بیگم پور بوده.

۴۶-مسجد و مقبره جمالی کمالی Jamali Kamali Masjid (جمالی کمالی مسجید) :این مسجد و مقبره اکنون در منطقه مهرولی قرار گرفته است و در واقع آرامگاه شیخ فضل الله مشهور به جلال خان یا شیخ جمالی کومب می باشد ,این شاعر و صوفی مشهور اواخر سلطنت سلسله لودی و اوایل سلطنت گورکانیان هند متعلق به خانواده ای سنی بود که شیخ سماءالدین اورا به فرقه صوفیه دعوت و تعلیم داد,این شیخ دوران حکومت بابر و همایون دو تن از اولین پادشاهان سلسله گورکانیان هند را نیز درک کرد ,این مقبره و مسجد دارای باغی زیباست که در سال ۱۵۲۹-۲۸ م بنا نهاده شد .شیخ جمالی در سال ۱۵۳۵ م چشم از جهان فرو بست.

منابع:

۱-Delhi :Unknown tales of a city /r.v.smith .roli books 2015

۲-Delhi Past And Present /H.C.Fanchawe /Asian Education Service New delhi 1998

۳-Rajasthan ,Delhi,Agra /Lindsay Brown .Amelia Thomas /Lonely Planet 2012