“عالَم ألف لیله ولیله” (بالفارسیه: جهانِ هِزار و یِک شَب) کتابٌ یجمع بین دفّتیه مجموعه مِن مقالات حول أحد أشهر کُتب العالم، ألا وهو کتاب “ألف لیله ولیله”. قام بترجمه هذه المقالات من الفرنسیه إلی الفارسیه – بعدما کتب مقدمه علیها – “جلال ستّاری” (۱۳۱۰ ه. ش. / ۱۹۳۱ م.)، والذی یُعرف بکتبه التی ترجمها وألّفها حول الأساطیر والمیثولوجیا. یعترف جلال ستاری فی مقدمته بأنّ کتاب ألف لیله ولیله – وإن کانت عمده قصصه شرقیه – إلّا أنّ الغربیین هم الذین بحثوا عن مصادره، وکتبوا عنه، وحققوا فیه، وکشفوا لنا رموزه.
جاء فی المقال الأول لهذا الکتب وهو بقلم أندره شیدل ((Andre Chedel بأنه لا یمکن أن نقول بأنّ ألف لیله ولیله کتاب ألّفه شخص واحد، بل نحن أمام عمل جماعی تدور أحداثه فی العالم الإسلامی، نجد فیه قصصاً مثیره للإعجاب، اقتبست روحها من الحکایات الهندیه والإیرانیه، وغرامها من قصص المجون البغدادیه، وسندباد وأسفاره من جزر السند (Sonde)، وجزیره سرندیب التی تحدّث عنها العرب – وقد تکون جزیره سومطرا، وجزیره سین (Sin) وهی لا شکّ سیلان. وهکذا نسمع فی ألف لیله ولیله حکایات مصریه، ومغربیه، ونجد تعالیم مصر القدیمه التی أُخذت من قصص وأساطیر التلمود، فألف لیله ولیله حصیله سته قرون، مصدرها الهند وإیران، وروحها ولغتها العربیه والإسلام، فیها لهجات کلهجه الشام، کُتبت بلغه الناس العادیین، ولیست بلغه رسمیه. (۱۲ – ۱۴)
نوشته‌های مرتبط
أما أندره میکل (Andre Miquel) فقد صرّح فی مقال آخر من الکتاب: لیس بوسعنا أن نتعرف علی شخصیتین، هما من أسسا أعظم ورشه قصصیه أدبیه فی العالم، نشرت ظلها طیله قرون – علی الأقل بین القرن العاشر والسادس عَشر – وکانت لها شُعب فی مصر، وسوریا، والعراق، وإیران، تحظی بالکثیر من الشعراء، والکتّاب، وأحیانا العلماء. (۳۹) وهو یقصد “شهرزاد”، و”شهریار” بطلی هذه الورشه القصصیه العظیمه.
لم تأتِ الأسماء الموجوده فی ألف لیله ولیله اعتباطا، فلها صله بما تلاقیه الشخصیات / الأبطال فی نهایه حکایاتهم (۵۲) – کما تذکر ذلک “مهوش قدیمی” إحدی کاتبات نصوص مقالات “عالَم ألف لیله ولیله”. وما أکثر الأسماء التی لها صله بمآل أبطال هذه الحکایات: “قضی فکان”، “عبد المسیح” الذی أسلم فصار اسمه “عبد الله”، “نزهه الزمان”، “قمر الزمان”، “غضبان” و … أما “شهرزاد” فهی متشکله من قسمین؛ شَهر أی المدینه، وزاد أی الخالق والمنشئ [خالقه المدینه] … و”شهر یار” یعنی رفیق المدینه (۶۴). وقد تکون بعض الأسماء مِن باب تسمیه الشیء باسم ضدّه أو مِن باب التفأّل. إنّ الکاتبه تؤکد علی أن نقوم بتحلیل شخصیات ألف لیله ولیله وأبطالها حسب مغزی کلّ حکایه وما تحتوی علیها (۶۸).
أما “نجم الدین بامات” فقد ذکر بأنّ کلّ مضامین “ألف لیله ولیله” هی مضامین إسلامیه؛ وإن اعتبرها المستشرقون مجموعه مِن حکایات هندیه – إیرانیه، وفیها مغازلات بغداد، ومدنیّه القاهره – بأبطالها المغامرین وقصصها الهزلیه والهجویه، ونکهتها الیهودیه، وفیها ملامح أبطال العصور القدیمه؛ فسندباد، هو “أولیس” فی مغامراته، وقصه نجاته مِن العفاریت (۸۴ – ۸۶).
إنّ أهم ما یمز ألف لیله ولیله لغته الشفویه العربیه، ولحن من کان یحکی لنا هذه الحکایات بلغه بسیطه یستوعبها الماره والسوقه فی دوّارات المدن، وبوابات المدینه، وهذا ما علینا أن نراعیه لدی ترجمه الکتاب (۹۴ – ۹۵). وتضیف “کلود هلن سیبر” فی مقال آخر من هذا الکتاب بأنّ علینا أن لا نبحث عن العداله فی ألف لیله ولیله، فإنّه کتاب ألّفت حکایاته مِن أجل المنافسه، والرقابه (۱۰۲)، وفیه ما به الافتراق بین تقالید الحضاره الهلنستیه وسنن الحضاره الشرقیه، هو أنّ الشرف لدی الهلنستیه هو الطاعه، وعند الشرقیین هی مساعده النفس بأیّ شکل ممکن، إذ مَن لا یساعد نفسَه من منظور الحضاره الشرقیه یُعتبر خائناً لشرفه وعزته (۱۰۴).
المقال الأخیر من الکتاب الذی ترجمه “جلال ستاری” کُتب مِن قِبل Paul Sebag وهو تعریف ومقدمه علی کتاب “الف یوم ویوم” أو “ألف نهار ونهار”.
قد تمّ نشر ترجمه “الف لیله ولیله” بالفرنسیه فی عشر مجلدات بین عامی ۱۷۰۴ حتی ۱۷۱۱، وبعد وفاه المترجم A. Gallan فی عام ۱۷۱۷ من المیلاد، أضیف مجلدان آخران.
أما “ألف نهار ونهار” الذی جاء علی جلد الکتاب اسم مترجمه ف. بنی دولاکروا، قد طُبع ونشر فی خمسه مجلدات بین سنتی ۱۷۱۰ و ۱۷۱۲، وقد تمّ إعاده طبع هذا الأخیر ثمانی مرات فی القرن الثامن عشر، وخمس عشره مره فی القرن التاسع عشر، کما تُرجم من الفرنسیه إلی الألمانیه، والإنجلیزیه، والهولندیه، والدنمارکیه، والإیطالیه، والإسبانیه، والیونانیه، والترکیه، والفارسیه أیضا!
شغل هذا الکتاب ذهن الباحثین، وخاصه مصدره الذی ادّعی المترجِم الفرنسی أنه أخذ الکتاب من مؤلف زاهد مِن سکّان مدینه أصفهان الإیرانیه، واسمه “درویش مخلص”، فالمترجِم کان یتردد بین سوریا وإیران وترکیا (بلاد العثمانیین)، وبالتحدید کثر تواجده فی حلب، وأصفهان، وقسطنطنیه (إسطنبول) – حیث أجاد العربیه، والفارسیه، والترکیه.
یبدأ الکتاب بحکایه فرّخناز، أمیره الکشمیر والتی تُمسی زوجه أحد أبناء الملوک الإیرانیین. وحکایات هذا الکتاب – خلافا لألف لیله ولیله التی القصد منها المتعه – إنما هی قصص تؤثّر علی العقل، وتغّیر نفسیه القرّاء تجاه المسائل المطروحه فیه. وبوسعنا – کما یقول صباغ – أن نقسّم القصص إلی ثلاث فئات؛ الأولی حکایات أبی القاسم البصری، ورضوانشاد، والشهرستانی، وخاورشاه الوزیر وغیرها، وهی فی مناقب الأبطال المذکورین أعلاه. والفئه الثانیه فهی حکایات بدر الدین لؤلؤ ووزیره، وعطاء المُلک وزلیخا، وما إلی ذلک حیث تذکّرنا بأنّ السعاده الدنیویه لا دوام لها – وهی ما علیه الزّهاد والمتصوفه. ونجد فی الفئه الثالثه قصصَ عادی وداهی، ونظیر الدوله، وعبد الرحمن وزینب و “رب سیما”، وفیها حکایات حول الحبّ هدفها التعلیم، ومجموع قصص الکتاب ۲۳۲ یوماً، فالمراد من عدد “ألف” هو الکثره.
یذکر دولاکروا بأنّه تعرّف علی هذا الدرویش العالِم فی عام ۱۶۷۵ فی أصفهان، ووافق الکثیر من الباحثین هذا الراأی حتی القرن الثامن عشر، إلّا أنّه لم یدّعِ أحدٌ بأنّه عثر علی نسخه فارسیه أو عربیه لهذا الکتاب، فاعتبر البعض هذا الکتاب من نسیج الخیال وصُنع دولاکروا المترجِم، واتهموه بأنه محتال. لکن – کما یذکر صباغ – لا شکّ بأنّه کان هناک درویش عارف اسمه “مخلِص”، یعیش فی أصفهان فی تلک الأعوام وعثر علیه الباحث الفرنسی دولاکروا، لکنّ الکتاب لیس من تألیف ذلک الصوفی، بل إنّه من إبداع خیال دولاکروا، فنحن أمام ترجمه وإبداع نجد فیها حکایات “الفرج بعد الشّده” (وهو کتاب فیه اثنا وأربعون قصه تُرجمت مِن الفارسیه إلی الترکیه (۱۱۷)، وقد ترجم “مالتور” – وهو مِن مترجمی ملک فرانسا القصهَ الأولی عام ۱۷۴۲، وهی قصه فرّخشاد، وفرّخروز، وفرّخناز – ترجمها طابع النعل بالنعل – کما یُقال (۱۱۹). فنحن أمام قصص غیّر نکهتها دولاکروا لتحظی بطابع تعلیمی، یُعاقب فیها الظالم وینال العادل الأجرَ، فی فضاء یؤمن الناس بعدل الله ویأملون رحمته (۱۳۱). إنّ الحجاب فی هذه القصه یتبدل إلی سلاح، ویوسّع الموضوع لدی التحدّث عن الحبّ والعاشقین؛ فالنساء معزولات عن الرجال، وللمرأه التی تعیش فی حریم سلطان أو وزیر، أن تستمتع بعض الوقت وتجتمع مع عشیقها (۱۴۱). وتعدّد الزوجات مسموح للرجال. فلنا أن نعتبر الکتاب بمثابه کتاب رحله مِن کُتب الرحلات التی تعطینا الکثیر مِن الوثائق من عصر الکاتب / المترجم دولاکروا.
پی‌نوشت: این نوشتار با نام “از هزار و یک شب تا هزار و یک روز”، گزارش مختصری از فصل های کتاب وزین “جهانِ هزار و یک شب” است، که به کوشش “جلال ستاری” گردآوری و ترجمه شده است.
