لغت Leisure از واژه ی لاتین Licere مشتق می شود، که به معنی “رخصت یافتن” یا در فرانسه Leisure به معنی “آزاد بودن” است، واژه ای که ابتدا در اوایل قرن ۱۴ ظهور پیدا کرد. به طور کلی می توان فعالیت هایی را که افراد بر اساس علاقه ی شخصی و خارج از حوزه ی کار و پس از رهایی از تکالیف فردی و اجتماعی انجام می دهند و هدف آنها استراحت، تفریح و یا خود شکوفایی است، فعالیت گذران اوقات فراغت نامید. فراغت برآیندی از انتخاب آزاد و رهایی از تکالیف روزمره از نوع خانوادگی، اجتماعی و… است در نتیجه برخلاف کار که انضباط بیشتری را ایجاب می‌کند فضای مناسبی برای مقاومت در برابر رویه‌های فرهنگی جاافتاده و برای پدیدآوردن روال‌ها و کردارهای جدید است. از این‌رو است که گفته‌اند فراغت می‌تواند فرهنگ ایجاد کند و هویت افراد را آشکار سازد. ” به فراغت می توان به عنوان جایگاهی نگریست که افراد می توانند در آن مهارتهای مفیدی همچون جامعه پذیری را توسعه داده و تمرین کنند و همچنین با افرادی معاشرت داشته باشند که میدانند تنش های زندگی قابل تحمل هستند” ( Critcher, Bramham, Tomlinson, 1995:237).
بر اساس طبقه بندی های یونسکو و بسیاری از کارشناسان در عرصه ی فرهنگ، گذران اوقات فراغت از جمله اقدامات فرهنگی تلقی می شود، هرچند همه ی صور گذران اوقات بیکاری مستقیم در ردیف گذران اوقات فراغت طبقه بندی نمی شود (محسنی، ۱۳۸۶: ۳۹۳). به هر ترتیب افراد به دلیل استقرار خرده فرهنگ های خاص و یا گروه های مشخص ضمن حفظ مشخصات فردی دارای یک سری اشتراکات رفتاری هستند.
برخی دیدگاه ها اوقات فراغت را زمانی دانسته اند که شخص در درجه ی اول برای پول کار نمی کند. اما این تعریف تنها در صورت اشتغال و در رابطه با کار دستمزدی قابل درک است و به ویژه در مورد زنان که کارهای خانگی بدون دستمزد را انجام می دهند، بدون فایده است. عدهای دیگر از جمله فرهنگ جامعهشناسی، اوقات فراغت را به منزله «وقت آزادی که پس از پرداختن به ضروریات عملی زندگی باقی میماند» تعریف میکنند. این تعریف وقت آزادی را در نظر می گیرد. وقتی که آن را آنطور که مایل هستیم میگذرانیم (غیر از امور الزامی زندگی روزمره) مشکلی که در تلقی اوقات فراغت به عنوان وقت آزاد وجود دارد آن است که کشیدن خط بین ضروریات و کارهای ضروری زندگی و وقت آزاد دشوار است. و به تعریف ما از کارهای ضروری برمیگردد. اینکه ما چه کارهایی را ضروری میدانیم و اینکه برخی کارهایی را که ضروریاند اما اهمیت کمتری دارند در وقت آزاد انجام میدهیم. مثل رفتن به کلاسهای زبان برای پیشرفت درسی و کاری و یا رفتن به باشگاه ورزشی برای حفظ سلامت، شادابی و تناسب اندام .
نوشته‌های مرتبط
در نظر افلاطون و ارسطو، فراغت به معنای آزادی حرکت صعودی در زنجیره هستی در جهت نیل به استعداد و اصالت انسانی است. افلاطون نخستین نهاد آموزش عالی را که جد دانشگاه امروزی محسوب می شود بنا نهاد تا به مردم استفاده درست از آزادی فراغت را آموزش دهد. بازتاب این میراث، واژه‌یونانی فراغت است که از لحاظ ریشه شناسی، منشاء بسیاری از واژه های امروزی چون school و scholarship است. افلاطون کار و فراغت را در تقابل با یکدیگر قرار داده و تصور می کرد که کار زیاد نابخردانه است و این یکی از تعالیم اولیه آکادمی بود. مردم با کار بیش از حد ضرورت، دادن اهمیت افراطی به تجارت، دویدن درپی ثروت، شهرت و لذت، از آزادی خود استفاده نادرست کرده و “بردگی داوطلبانه” را انتخاب می کنند. بیکارگی نیز به همین اندازه نابخردانه است. فراغت صرفا داشتن “وقت آزاد” برای خوابیدن بیشتر، خیالبافی یا بی تحرکی نیست. فراغت فعال پرداختن به ورزش یا موسیقی، اشتغال به بحث های عمومی و فلسفه ورزی، نشانه انسان فرهیخته است. هرچه فرد به خود ذاتی اش و به حقیقت نزدیک تر شود روح او پر انرژی تر می گردد. آموزش به معنای باز کردن چشم روان بر ماهیت اصیل و واقعی انسان و بر حقیقت بود.
در فرصت های فراغت است که برخی الگوهای رفتاری ماجراجویانه امکان شکفتن می یابند. فراغت چه به صورت فعال و یا غیر فعال آن نوعی تفریح و دل کندن از کار روزانه به حساب می آید. فراغت همچنین نوعی فعالیت است که از فعالیت های آموزنده و آگاهی بخش تشکیل شده است. این برداشت فراغت را دسته ای از فعالیت ها در نظر می گیرد و آن را مجموعه فعالیت های جدی یا نسبتا غیر فعالانه ای می شمارد که ضرورت های زندگی اقتضا نکرده باشد، مثل نقاشی، نمایش، ورزش. آنچه فراغت را از سایر فعالیت ها متمایز می کند، جستجوی یک حالت خوشنودی است. حالتی که به عنوان هدفی برای خود جستجو می شود. این حالت خصلتی لذت جویانه دارد. مسلما شادی موضوعی صرفا مربوط به اوقات فراغت نیست زیرا آدمی در هنگام انجام وظایف کاری و اجتماعی هم می تواند شاد باشد اما جستجوی لذت و شادمانی یکی از ویژگی های اساسی فراغت در جامعه‌ی امروزین است. جستجوی رضامندی و خشنودی برای فراغت اهمیتی آن چنان دارد که اگر شادی یا ارضای مورد نظر تحقق نیابد، فراغت خصلت خودش را تا اندازه ای از دست می دهد و در نتیجه احساس شادی از الزامات و وجوه فراغت است، خواه این فراغت شکلی فعال داشته باشد و یا غیر فعال
به طور کلی می توان دونوع اوقات فراغت فعال و غیر فعال را تقسیم بندی کرد :
• اوقات فراغت فعال نیروی فیزیکی یا انرژی را شامل می شود. فعالیتهای فیزیکی یا تاثیر اندک همچون پیاده روی و یوگا که انرژی کمی را صرف می کنند و رقابت کمتری در آن وجود دارد. فعالیتهایی با تاثیر بالا همچون کیک بوکسینگ و فوتبال انرژی زیادی را صرف کرده و رقابتی هستند. برخی فعالیتهای در این نوع اوقات فراغت تقریبا هیچ عمل فیزیکی را در بر نمی گیرد. بلکه نیازمند تلاش ذهنی اساسی است. فعالیتهای همچون بازی شطرنج یا نقاشی یک تصویر. اوقات فراغت فعال در واقع ” فعالیت هایی هستند که با شدت و هیجان همراهند (بیرو، ۱۳۷۶: ۲۰۳).
• اوقات فراغت منفعل که در آن انسان تماشاچی گذران فراغت فعال دیگران است در این دسته بیشتر از وسایل ارتباط جمعی به خصوص تلویزیون استفاده می شود و فرد فعالیت خاصی به جز دیدن و گوش دادن یک طرفه انجام نمی دهد ( سعیدی رضوانی ،۱۳۷۵ : ۱۵).
بخشی از اوقات فراغت در منزل سپری می شود که خود می تواند نقش بسزایی در شکل گیری خانواده ای منسجم و با طراوت داشته باشد. زمان فراغتی که در منزل سپری می شود فعالیتهایی نظیر گفتگو با خانواده، مطالعه، تماشای تلویزیون و گوش دادن به رادیو و … را در بر می گیرد.
خانه محل گذران اوقات فراغت بسیاری از اقشار جامعه است و دلایل گوناگون اقتصادی و اجتماعی موجب چنین شرایطی می شود. فعالیت های تفریحی و فراغتی بسیار متنوع هستند و تعداد قابل توجهی از آنها می تواند در منزل انجام شود. خانه محل گذران اوقات فراغت بسیاری از مردم خصوصا دختران و خانم ها به شمار می آید و بودن در کنار اعضای خانواده و همچنین دوستان و همسایگان سهم قابل توجهی را در غنی ساختن اوقات فراغت ایفا می کند. گرچه زندگی پیچیده امروزی باعث شده ما اوقات فراغت کمتری داشته باشیم ولی در این میان زنان معمولا سهم بیشتری از اوقات فراغت دارند که متأسفانه از آن کمتر بهره می برند. برخی از خانم‌ها در کنار کارهای روزمره خانه و در ساعاتی که وقت آزاد بیشتری دارند به انجام کارهای هنری مختلف مانند بافتن لباس، خیاطی، گلدوزی، گلسازی و… روی می‌آورند. این نوع کارها، هم زمان بیکاری آنها را پر می‌کند و هم به نفع اقتصاد خانواده است. نکته مثبت این نوع کارها آن است که نیازی به برنامه‌ریزی دقیق ندارد و در هر ساعتی از شبانه‌روز می توانند صورت پذیرند. خانم‌ها می‌توانند زمانی که در خانه هستند و کار خاصی ندارند، کتاب بخوانند یا تلویزیون تماشا کنند.
از جمله فعالیتهای اصلی که خانم خانه در منزل انجام می دهد آشپزی، تمیزکردن و نظم بخشیدن به خانه، نظارت بر آراستگی و چیدمان منزل و همچنین تربیت فرزندان است. برای برخی از زنان خانه دار آشپزی کردن و انجام کارهای هنری همچون گلدوزی، خیاطی، قلاب بافی و … نوعی گذران اوقات فراغت محسوب می شود که جنبه ای فعال دارد. جنبه ی دیگر اوقات فراغت که به گونه ای منفعل است، تماشا کردن تلویزیون، ماهواره، گوش دادن به موسیقی های اغلب شاد و غیره است. این بخش از گذران اوقات فراغت علاوه بر اینکه مبتنی بر سبک زندگی خاص خانواده است بلکه همچنین بر سبک زندگی خانم خانه و اعضای خانواده نیز تأثیر گذار است. تلویزیون، ماهواره و به طور کلی رسانه های دیداری، تصویر جدیدی از سبک زندگی را دائما منتشر می کنند. این تصویر امکان این را برای فرد ایجاد می کند که در مورد خواسته هایش فکر کند، تصور کند و در نتیجه به امور مختلف مورد انتظارش سازمان بدهد. به عنوان مثال مشاهده ی کالایی خاص با مارک گران و یا ارزان قیمت در تلویزیون اغلب خانم های خانه و دخترهای جوان را ترغیب می کند که زمانی را برای رفتن به بیرون از منزل برای خرید محصول مورد نظر تنظیم کنند. نوع و محل خرید نیز با توجه به سبک زندگی خانواده و میزان درآمد متفاوت است. به عنوان مثال افراد با درآمد پایینتر و سبک زندگی سنتی و یا متوسط مراکز خطی خیابانی، بازار شهر، بازارهای فصلی، هفتگی و بازار روز، عمده و ارزان فروشی ها و فضاهای این چنینی را برای خرید کالاهایی با جنس مرغوب ولی قیمت ارزانتر انتخاب می کنند. خانواده هایی که به قول معروف ساکن محله های اعیان نشین هستند و به لحاظ اقتصادی از سطح در آمد بالاتری برخوردارند علاوه بر مراکز فوق از پاساژها و فروشگاههای شیک با کالاهای گرانقیمت و لوکس نیز استفاده می کنند. گذشته از اینکه گاه این فروشگاهها و پاساژهای شیک صرفا مکانهایی برای پرسه زنی و گذران اوقات فراغت به این طریق هستند. در واقع این فضاها خود نیز می توانند به عنوان جایگاه و محل پخش تصاویر زنده برای دیده شدن و دیدن بویژه برای خانم های جوان، که از محدودیت بیشتری در سایر فضاهای فراغتی همچون پارکها برخوردارند، به حساب آیند.
خواندن کتاب های غیر درسی همچون رمانها، انواع مجلات (خانواده، مد، سینما، ورزشی، جوانان و …) نیز نوع دیگری از گذران اوقات فراغت در خانه است. در این زمینه نوع کالای فرهنگی مورد استفاده ی افراد ارتباط مشخص با سبک زندگی، سلایق، تحصیلات و… افراد دارد. از طرفی با توجه به قرار گرفتن در عصر اطلاعات و فضای مجازی، این فضا می تواند به عنوان عنصری مهم در غنی سازی اوقات فراغت، نقش ایفا کند. شبکه های مجازی همچون فیس بوک و توییتر، توانسته اند به خوبی قشر جوان و اغلب دانشگاهی را اعم از دختر و پسر جذب خود کنند و از طریق این فضا گروههای دوستی شکل گرفته و تداوم می یابند. تداوم این گروههای دوستی از طریق شکل گیری فضاهای گفتگویی در فضای مجازی و همچنین برنامه ریزی برای سفرهای تفریحی و گردشی در فضای داخلی و یا خارج از شهر باشد؛ اوقات فراغتی فعال که اغلب در خانه سازماندهی می شود.
آقایان، که در اینجا منظور مرد خانه است، اوقات بسیار کمی را در خانه سپری می کنند و در صورت حضور در خانه بویژه جمعه ها و ایام تعطیل اغلب به برخی کارهای عقب افتاده خود رسیدگی می کنند، تلویزیون یا ماهواره نگاه می کنند و بخصوص اخبار سیاسی را پیگیری می کنند، در امور داخلی منزل بویژه در انجام کارهایی که برای خانمهای خانه مشکلتر است، همچون تعمیرلوازم خانه و برقکاری، همکاری می کنند، اگر خانه حیاط دار باشد به باغچه و درختان و گلهای رسیدگی می کنند و موارد این چنینی دیگر. بدون شک کودک نیز عضو اصلی و آینده ساز خانواده است و غنی کردن اوقات فراغت وی دغدغه ی همیشگی پدر و مادر بوده و هست. اوقات فراغت زمانی است که کودک باید آزادانه به انجام فعالیت های مورد علاقه خود بپردازد. تنظیم زمان و فراهم کردن اوقات فراغت برای کودکان به عهده بزرگسالان است. کودکان برای رشد خود به تحرک و بازی نیاز دارند. تحرک رمز سلامت کودکان است. بازی های پر تحرک سبب تخلیه هیجانی و در نتیجه آرامش کودکان می شود. بررسی های انجام شده نشان می دهند، کودکانی که در خانه و مهد کودک از تحرک کافی در قالب بازی های مناسب برخوردارند آرامش و تمرکز بیشتری دارند بازی سبب شادی و نشاط کودکان می شود و آنان را با جهان پیرامون خود همراه و با شوق و شور کودکانه آشنا می سازد. بهترین برنامه برای اوقات فراغت کودکان تشویق آنها به بازی های مناسب مورد علاقه آنان است.
ادبیات و فعالیت های مربوط به آن، کتاب و قصه خوانی، تصویر خوانی و … در کنار هنر و انواع آن، نقاشی، کاردستی، موسیقی، نمایش و… از جمله نیازهای اصلی و زمینه های مناسب برای اوقات فراغت کودکانی است که پرداختن به آنها می تواند اوقات فراغت دلپذیر، شاد و آموزنده ای را برای آنها فراهم کند. کودکان همچنین می توانند با اسباب بازی های خود سرگرم شوند، فیلمهای کارتونی و انیمیشن نگاه می کنند و یا اینکه مشغول انجام بازیهای کامپیوتری شوند. جستجوگری، تجربه کردن، بودن در طبیعت و مشاهده پدیده های آن، کشف دنیای پیرامون خود به صورت آزاد و خلاق از جمله فعالیت هایی است که اگر کودکان به صورت آزاد و دلخواه و نه به شکل اجباری و تحمیلی به آن ها بپردازند اوقات فراغت خود را به صورت سازنده ای گذرانده اند.
منابع:
بیرو، آلن (۱۳۷۶). فرهنگ علوم اجتماعی، باقر ساروخانی، تهران، کیهان
سعیدی رضوانی، نوید (۱۳۷۵). شهرداری ها و اوقات فراغت شهروندان، مرکز مطالعات و برنامه
محسنی، منوچهر (۱۳۸۶). بررسی در جامعه شناسی فرهنگی ایران، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات
C.Critcher, P.Bramham, A.Tomlinson. (1995) “Sociology of Leisure”, E&FN spon, London