موزه انسان

موزه انسان یکی از موزه های ملی فرانسه است که هدف از ایجاد آن، معرفی بشریت در قالب گوناگونی مردم شناختی، تاریخی و فرهنگی اوست. این موزه به موزه ملی تاریخ طبیعی وابسته است و در پاله دو شایو (Palais de Chaillot) در منطقه ۱۶ پاریس قرار دارد.

در سال ۲۰۰۶، تنها نمایشگاه های دایمی پیش از تاریخ و مردم شناسی فیزیک و نیز بخشی و از ساختارهای پژوهشی باقی مانده بود. تمامی مجموعه های قوم نگاری به موزه که برانلی منتقل و در آنجا تنها گلچینی از آثار خارجی که دارای ارزش زیبایی شناختی بود، به نمایش گذاشته شد. سپس موزه انسان به منظور نوسازی تعطیل شد.

تاریخچه

از باغچه سلطنتی گیاهان دارویی تا موزه تاریخ طبیعی

در سال ۱۶۳۵، در پاریس، باغچه سلطنتی گیاهان دارویی گشایش یافت. داروخانه ای که شیمیدانان در آن به مطالعه خواص گیاهان می پرداختند. به این پژوهش و جمع آوری گیاهان مختلف از نقاط مختلف دنیا، سفرهای فراوان صورت می گرفت. ابداع سفرنامه ها به مثابه یک ژانر، ابداع مفهوم “وحشی” (که به دیگری اطلاق می شد) و پیدایش نخستین قوم شناسان دستاورد همان دوران است. ایجاد حلقه های کنجکاوان که در همان زمان شمار آن ها به هزاران عدد می رسید، سهم نجیب زادگان، صاحب منصبان سیاسی و دینی و دانشمندان بود.

نیمه اول قرن نوزدهم، شاهد گذر از آناتومی انسانی به تاریخ طبیعی (۱۸۳۸) و سپس به مردم شناسی (۱۸۵۵) است. و اما در مورد قوم شناسی به معنای خاص کلمه، این علم به بررسی وقایع فرهنگی و اجتماعی اطلاق می شد و به تدریج در زمینه فتوحات استعماری جایی برای خود می یافت و ایجاد یک شبکه اطلاعاتی را تسهیل می کرد که از داده های ارزشمند قوم نگارانه گرفته تا رشته ای در شرف حرفه ای شدن مهیا می کرد. مفهوم “دیگری” کم کم از وضعیت “وحشی” به “ابتدایی” تغییر کرد که بیانگر حالت درونی پیشرفت در تاریخ خطی ای بود که از وحشی گری به تمدن می رسید.

در سال ۱۸۸۲ موزه قوم شناسی تروکادرو (Trocadéro) گشایش یافت. موزه نگاری آن بر اساس مفاهیم تطورگرایانه و قوم مدارانه همان دوران استوار است: ارائه چشم اندازی از گروه های گوناگون بشری که بر روی زنجیره ای در حال تطور پراکنده بودند، خروج از انسان دوران پیش از تاریخ، گذر از مفهوم “ابتدایی” و رسیدن به انسان روستایی فرانسوی که در اثر تمدن به اوج رسیده بود.
در سال ۱۹۲۸ مردم شناس و آمریکا گرا پل ریوه(P. Rivet) به عنوان مدیر موزه مردم نگاری تروکادرو منسوب شد. او از این منصب دوباره به پیکره مردم شناسی موزه ملی تاریخ طبیعی پیوست، پیکره ای که مدیریت آن را بر عهده گرفت و آن را قوم شناسی انسان های کنونی و انسان های فسیل نامید. این گذر از مردم شناسی به قوم شناسی، تولد تشکیلاتی قوم شناسی را رقم زد. ریوه در تصورات خود به تشکیلاتی چند رشته ای فکر می کرد که در مکانی مشترک، آموزش دانشگاهی، موزه، آزمایشگاهی پژوهشی و نیز یک کتابخانه را دارا بود: این همان “موزه- آزمایشگاه” است، مفهومی که موزه و قوم شناسی را مترادف با یکدیگر قرار داد و در سال ۱۹۳۷ با ایجاد موزه انسان به واقعیت پیوست.
نخستین مجموعه های موزه هدیه ای بود که آلفونس پینار (A. Pinart) کاوشگر به آن اعطا کرد. مجموعه ای از حدود ۳۰۰۰ شیی آمریکایی که بیشتر آن ها برای اوژن بوبان (E. Boban) خریداری شده بود و نیز ۲۵۰ شیی از منطقه اقیانوسیه. این موزه، مجموعه های تاریخی استثنایی جمع آوری شده از ابتدای قرن ۱۶ را از موزه قدیمی قوم نگاری به ارث برد که از کابینه سطنتی و حلقه های کنجکاوان به دست آورد. مجموعه های قوم نگاری در طول قرن ۱۹ و تا امروز به لطف سفرها و ماموریت های علمی در سرتاسر دنیا غنی شده است. هدیه ها یا داده های گردشگران و مجموعه داران شخصی را نیز باید به آن افزود.
تا سال ۲۰۰۴ مهم ترین مجموعه های فرانسوی مربوط به شناخت، زندگی و تاریخ بشر در این موزه جمع آوری می شد. ریوه در ساختمان این موزه، نه تنها مجموعه های موزه قوم نگاری تروکادرو که مجموعه های مردم شناسی فیزیک و پیش از تاریخ موزه تاریخ طبیعی را نیز جای داده بود، آنچه پیشتر در باغچه گیاهان نگهداری می شد. نیز ساختار نوآورانه او به واقعیت پیوسته بود، ساختاری که بر اساس آن، تمامی مجموعه های خاص گونه بشر در یک محل نگهداری می شد. یک مرکز آموزش دانشگاهی در پاریس (موسسه قوم شناسی که در سال ۱۹۲۵ با مارسل موس و لوسین لوی-برول تاسیس شد و ژرژ کوندومینا یکی از دانشجویان آن بود.)، آزمایشگاهی پژوهشی درباره مردم شناسی، قوم شناسی و پیش از تاریخ و سرانجام یک کتابخانه بسیار ارزشمند.
در طول جنگ دوم جهانی چندین عضو از کارمندان آن، گروه موزه انسان را تشکیل دادند که شبکه مقاومتی به شدت فعال بود. هم اکنون موزه در حال بازسازی است. به این ترتیب از ۲۳ مارس ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۲ تعطیل خواهد بود.

ماموریت موزه
هدف از ایجاد موزه انسان، جمع آوری تمام چیزهایی که به جایگزین کردن و شناخت موجودات بشری کمک می کند، در یک مکان است:
o انسان در زنجیره تطور (پیش از تاریخ)
o انسان در یگانگی و در گوناگونی خود (مردم شناسی زیستی)
o انسان در صورت فرهنگی و اجتماعی خود (قوم شناسی)

این کارکرد سه گانه از موزه انسان، نه تنها یک مکان منحصربفرد در فرانسه به وجود آورده، بلکه نیز مرجعی جهانی از آن ساخته است. جابجایی ۳۰۰۰۰۰ شیی از مجموعه قوم شناسی آن به موزه که برانلی به شدت از دامنه نمایشگاه های دایمی آن کاسته است. این اقدام، مشاجرات بسیاری را سبب شده تا آنجا که گزینه های موزه نگاری ساختار جدید بیشتر از سوی محک های زیبایی شناختی دیکته می شود تا محک های علمی. در ویترین های دایمی موزه انسان بیش از ۱۵۰۰۰ شیی نگهداری می شد که نه تنها غنای هنری بلکه غنای فنی و فرهنگی مردمان پنج قاره نیز در آن بازتاب می یافت. در موزه که برانلی تنها ۳۵۰۰ شیی در معرض نمایش گذاشته شده، آن هم بدون تعیین زمینه فرهنگی. انتخاب ها تنها بر اساس ویژگی های زیبایی شناختی و ریشه خارجی اشیا (آفریقا، اقیانوسیه، آمریکا) صورت گرفته. به این ترتیب در موزه جدید، اینویت ها تنها با یک شانه و نخستین ملت های کبک با دو کمربند بافته شده معرفی شده اند. قایق ها، سورتمه ها، لباس هایی که از قابلیت های سازگاری مردمان قطب شمال پرده برمی دارند، در انبارها باقی مانده اند، حال آنکه در موزه انسان به نمایش درآمده بودند. مردم اروپا به صورت جداگانه در موسم (Mucem) معرفی شده اند، آنچه گسستگی غیرموجهی در قلب فرهنگ های بشری ایجاد کرده است.
این موزه هم اکنون به دنبال هویتی جدید برای خود است. ژان-پیر موئن (J.P. Mohen) و گروه همکار او با مراجعه با تابلوی گوگن موسوم به از کجا می آییم؟ چه هستیم؟ به کجا می رویم؟ در صدد تنظیم ماموریت موزه هستند بی آنکه بتوانند معنای موزه نگاری چندانی به آن بدهند. در موزه آتی، انسان از میان تطور زیست شناسی، سازگاری خود با محیط، ارائه یک فرهنگ (به خصوص از طریق شعاع کلام) – آنچه ردپای اصلی بشریت را تعیین می کند- به نمایش گذاشته خواهد شد. سرانجام به ارزیابی فشار بشر بر محیط زیست و نتایج این تطورات در حال و آینده پرداخته خواهد شد.

ساختار پژوهشی
سازواره پژوهشی موزه انسان تحت قیمومیت مشترک وزارت آموزش ملی، وزارت آموزش عالی و پژوهش و نیز وزارت بوم شناسی، توسعه و تنظیم پایدار اداره می شود. این موزه تا اصلاحات سال ۲۰۰۱ سه آزمایشگاه موزه ملی تاریخ طبیعی را در خود داشت: آزمایشگاه های مردم شناسی زیستی، پیش از تاریخ و قوم شناسی. از آن زمان، واحدهای جدید پژوهشی به بخش های پیش از تاریخ و انسان، طبیعت و جامعه اختصاص یافته اند که همزمان در موزه انسان و باغ گیاهان به نمایش گذاشته می شوند. موضوع اصلی کار آنها، سازگاری نوع بشر با محیط های زیست خود، پیش از تاریخ جهانی، هنر پیش از تاریخ، مردم شناسی زیستی و بوم شناسی بشری، ژنتیک جمعیت های انسانی و تاریخ سکونت جمعیت ها و سازگاری فرهنگی با محیط است. دو آزمایشگاه جدید تحلیلی نیز در این مکان جای داده شده، یکی آزمایشگاه ژنتیک انسانی و دیگری کانی شناسی (به منظور تعیین ویژگی های مواد سنگی پیش از تاریخ). چهار هدف از ایجاد این موزه به ترتیب زیر بیان می شود: نگهداری مجموعه ها، پژوهش های بنیادین، آموزش عالی و انتشار معلومات. در این موزه، چند واحد پژوهشی مشترک متعلق به مرکز ملی پژوهش های علمی فرانسه قرار دارد و نیز دوره های سیکل دوم کارشناسی ارشد موزه ملی تاریخ طبیعی نیز در آن ارائه می شود.
موزه جدا از فعالیت های پژوهشی در زمینه علوم طبیعی یا جمعیت شناسی دارای یک بخش مربوط به انسان ها، طبیعت ها و جوامع است که در سال ۲۰۰۶ به موسسه امیلی دوشاتله (E. Du Chatelet) مجهز شده است. (نام ریاضیدان و ادیب، مارکیز دوشاتله) این موسسه به “توسعه و انتشار پژوهش هایی درباره زنان، جنسیت و انواع” زیر نظر پروفسور فرانسواز باره-دوکروک (F. Barret-Ducrocq) متخصص مطالعات فمینیستی اختصاص یافته است.

کتابخانه و عکاس خانه
در هنگام ساخت موزه انسان، ایوون اودون(Y. Oddon) در کار نقشه های مربوط به ساخت کتابخانه وارد شد تا استاندارد های آمریکایی معماری را در آن وارد سازد و شخصا با حضور مستقیم در محل، پیشرفت امور را زیر نظر بگیرد. برای نمونه براین امر اصرار داشت که کتابخانه در طبقه بالا قرار گیرد و به تراسی مشرف به رود سن مجهز شود. روز اول ژوییه ۱۹۳۸ بخشی از کتابخانه گشایش یافت و یک سال بعد کتابخانه با ۳۰۰۰۰۰جلد کتاب و یک کتابدار در محل های جدید خود کار عادی را آغاز کرد. نیز یک عکاس خانه در موزه انسان جای گرفت که اسناد مربوط به عکس ها از مرکز عکس های آزمایشگاه انسان شناسی موزه در آن نگهداری می شود. این عکاس خانه مملو از تصاویر مربوط به ماموریت های گوناگون است. ایوون اودون و ترز ریویر (T. Rivière) بر روی دوگونه فهرست بندی از عکس ها بر اساس طبقه بندی موضوعی کار کردند که در سال ۱۹۳۸ مهیا شد.
پس از جنگ جهانی که در طول آن، کتابخانه نقش مهمی در جنبش مقاومت گروه موزه انسان ایفا کرده بود، کتابخانه سرمایه های چشمگیری به نام دانشمندان گوناگون دریافت می کرد. در سال ۱۹۷۵ کتابخانه موزه انسان، کتابخانه قوم نگار برزیلی روژه باستید (R.Bastide) را از آن خود کرد. در پایان دهه ۱۹۸۰، پل-امیل ویکتور (P.E. Victor) منبعی از اسناد قوم نگاری درباره اینویت ها به این کتابخانه سپرد، آنچه در سفرهای علمی به گرینلند بین سال های ۱۹۳۷-۱۹۳۴ جمع آوری کرده بود. (یادداشت های میدانی، دست نوشته آثار منتشرشده، نامه ها و تللگرام ها، فیش های توصیفی مربوط به اشیای سپرده شده به موزه انسان، ۲۰۰۰عکس و ۳۵۵ طرح.)
ایجاد موزه که برانلی، مجموعه های این کتابخانه را زیرورو کرد. بخش قوم نگاری مجموعه ها و عکس خانه به بخش سمعی-بصری موزه که برانلی پیوست و در کتابخانه موزه انسان، تنها مجموعه های پیش از تاریخ و خطوط قدیمی باقی ماند. در سال ۲۰۰۶ مرکز کسب و انتشار اطلاعات علمی و فنی (CADIST) پیش از تاریخ و بوم شناسی دیرین به موزه تاریخ طبیعی پیوست، آنچه امکان بازگشت سرمایه اسنادی بالغ بر ۲۳۰۰۰ جلد کتاب مربوط به دوران پیش از تاریخ و مردم شناسی زیستی به موزه انسان را فراهم آورد و با پیوستن به دارایی جامعه پیش از تاریخ فرانسه، از آن یک مرکز مهم مرجع به وجود آورد که به عنوان “قطب سهیم” کتابخانه ملی فرانسه مشهور است. آرشیوهای موزه انسان در این مرکز اسناد نگهداری می شود.
کتابخانه در ماه نوامبر ۲۰۰۷ بازگشایی شد. به لطف یک سالن قرائت خانه با ۵۰ صندلی که در آن دسترسی به ۵۰۰۰ کتاب آزاد است، موزه باز می تواند پذیرای پژوهشگران باشد. دارایی موجود در این کتابخانه ۴۰۰۰۰۰ تک نگاری و بیش از ۷۰۰ عنوان نشریه است.
هم اکنون مدیریت موزه بر عهده زو گوراریه (Zéev Gourarier) است.

آدرس سایت رسمی موزه : www.mnhn.fr

Musée de l’Homme

Le Musée de l’Homme est un musée national dont la vocation est de présenter l’Humanité dans sa diversité anthropologique, historique et culturelle, dépendant du Muséum national d’histoire naturelle et se trouvant au Palais de Chaillot à Paris.

En 2006, seules les expositions permanentes de Préhistoire et d’Anthropologie physique subsistent, ainsi qu’une partie des structures de recherche. Toutes les collections ethnographiques ont été déplacées au Musée du quai Branly, où seule est exposée une sélection de pièces exotiques présentant des qualités esthétiques. Le Musée est fermé pour rénovation.

Historique

۱۶۳۵-۱۷۹۳ : Du Jardin royal des Plantes médicinales au Muséum d’Histoire naturelle

L’année 1635 voit la création à Paris du Jardin Royal des Plantes médicinales, officine où des chimistes étudient les vertus des plantes. De grandes expéditions maritimes d’exploration sont organisées dont l’objectif essentiel est l’exploration méthodique du monde. Si les questions de prestige et d’intérêt économique ne leur sont pas étrangères, ces expéditions s’inscrivent également dans le contexte du mouvement des Lumières, caractérisé par son goût pour la connaissance et son engouement pour les sciences et les techniques. Paraissent de grandes collections de relations de voyages qui présentent l’effort des Européens depuis plus d’un siècle pour prendre possession du monde, matériellement et intellectuellement. C’est l’invention du récit de voyage en tant que genre, l’invention du sauvage, et l’apparition des premiers ethnologues. Les cabinets de curiosité, qui se comptent déjà par milliers, deviennent l’apanage des nobles, des dignitaires politiques et religieux et des savants.

۱۷۹۳-۱۸۸۲ : Du Muséum d’Histoire naturelle au Musée d’Ethnographie du Trocadéro

La première partie du XIXe siècle marque le passage de l’Anatomie humaine (1793) à l’Histoire naturelle de l’Homme (1838) puis à l’Anthropologie (1855). Quant à l’ethnologie proprement dite, définie comme étude des faits culturels et sociaux, elle s’affirme progressivement dans un contexte de conquête coloniale, favorisant la mise en place d’un important réseau d’informations qui fournit de précieuses données ethnographiques à une discipline en voie de professionnalisation. L’Autre passe progressivement du statut du “sauvage” à celui du “primitif” représentatif d’un état antérieur de développement dans une histoire linéaire conduisant de la sauvagerie à la civilisation.

Le Musée d’Ethnographie du Trocadéro ouvre ses portes en 1882. Sa muséographie repose sur les conceptions évolutionnistes et ethnocentriques de son époque : donner un panorama des différents groupes humains distribués sur une chaîne évolutive, partant de l’homme préhistorique, passant par le “primitif” et aboutissant à l’homme rural français, apogée de la civilisation.

Lorsqu’en 1928, l’anthropologue et américaniste Paul Rivet accède à la direction du Musée ethnographique du Trocadéro, il en obtient le rattachement à la chaire d’anthropologie du Muséum national d’Histoire naturelle, chaire qu’il occupe et qu’il rebaptise ethnologie des hommes actuels et des hommes fossiles. Ce glissement de l’anthropologie à l’ethnologie marque la naissance institutionnelle de celle-ci.

Rivet imagine une institution pluridisciplinaire regroupant en un même lieu un enseignement universitaire, un musée, un laboratoire de recherche et une bibliothèque : c’est le “musée-laboratoire”, concept qui revient à mettre en équivalence musée et ethnologie et qui ne verra réellement le jour qu’avec la création du Musée de l’Homme en 1937.

Sa première collection est un don par l’explorateur Alphonse Pinart d’environ 3 000 objets américains achetés en grande partie à Eugène Boban et 250 objets océaniens. De l’ancien Musée d’ethnographie, il hérite les collections historiques exceptionnelles constituées dès le XVIe siècle et provenant de cabinets de curiosités et du Cabinet Royal. Ces collections ethnographiques s’enrichissent au cours du XIXe siècle et jusqu’à aujourd’hui grâce aux expéditions et missions scientifiques à travers le monde, auxquelles viennent s’adjoindre les dons ou les dépôts de voyageurs et de collectionneurs privés.

Le Musée de l’Homme proprement dit a été créé par Paul Rivet à l’occasion de l’Exposition universelle de 1937. Il occupe la majeure partie de l’aile Passy du Palais de Chaillot (Paris 16e) et il réunissait jusqu’en 2004 les plus importantes collections françaises concernant la définition, la vie et l’histoire de l’Homme. Rivet avait installé dans ce bâtiment, non seulement les collections du Musée d’ethnographie du Trocadéro, mais aussi les collections d’anthropologie physique et de préhistoire du Muséum national d’histoire naturelle, précédemment conservées au Jardin des Plantes. Il créait ainsi une structure entièrement novatrice, regroupant dans le même lieu l’ensemble des collections consacrées à l’espèce humaine, un centre d’enseignement de l’Université de Paris (l’Institut d’ethnologie fondé en 1925 avec Marcel Mauss et Lucien Lévy-Bruhl, dont Georges Condominas a été l’un des étudiants), un grand laboratoire de recherche associant anthropologie, ethnologie et préhistoire, et enfin une très importante bibliothèque.

Pendant la Seconde Guerre mondiale, plusieurs membres du personnel ont formé le Groupe du musée de l’Homme, réseau de résistance particulièrement actif.

Une rénovation du Musée de l’Homme est en cours de préparation. Le Musée est fermé pour des travaux de rénovation depuis le 23 mars 2009, a priori jusqu’en 2012.

Une commission officielle commanditée par le Ministère de la Recherche et présidée par l’archéologue Jean-Pierre Mohen a esquissé les grandes lignes du programme, qui a été publié en 2004 (Le nouveau Musée de l’Homme, Paris).

Mission

Le Musée de l’Homme a pour objectif de réunir en un seul lieu tout ce qui concourt à situer et à définir l’être humain :

• l’Homme dans sa chaîne évolutive (Préhistoire) ;

• l’Homme dans son unité et sa diversité (Anthropologie biologique) ;

• l’Homme dans son expression culturelle et sociale (Ethnologie).

Cette triple fonction faisait du Musée de l’Homme non seulement un lieu unique en France, mais aussi une référence à travers le monde. Le déplacement des 300 000 pièces de la collection d’ethnologie au Musée du quai Branly a fortement diminué la portée des expositions permanentes. Il a suscité de nombreuses polémiques, dans la mesure où les choix muséographiques de la nouvelle structure auraient plus été dictés par des critères esthétiques que scientifiques. Les vitrines permanentes du Musée de l’Homme comptaient plus de 15 000 pièces, reflétant les richesses artistiques mais aussi techniques et culturelles des peuples des cinq continents. Le Musée du quai Branly ne présente au public que 3 500 objets, sans contextualisation culturelle, choisis pour leurs qualités esthétiques et leurs origines exotiques (Afrique, Océanie, Amériques). Ainsi, dans le nouveau musée, les Inuits ne sont représentés que par un simple peigne, et les premières nations du Québec par deux ceintures tissées. Les kayaks, les traîneaux, les vêtements qui traduisent les capacités d’adaptation des peuples de l’Arctique restent dans les réserves alors qu’ils étaient exposés au Musée de l’Homme. Les peuples européens seront représentés séparément au MUCEM, ce qui instaurera une discontinuité injustifiée au sein des cultures humaines.

Actuellement, le musée se cherche une nouvelle identité. Faisant référence au tableau de Gauguin, D’où venons-nous ? Que sommes-nous ? Où allons-nous ?, Jean-Pierre Mohen et son équipe tentent d’arranger la mission du Musée, sans toutefois parvenir à lui donner un sens muséologique fort. On trouvera dans le futur Musée, l’Homme au travers de son évolution biologique, de son adaptation au milieu, de l’élaboration d’une culture (par le vecteur de la parole notamment) qui définit les grands traits de l’humanité. Enfin, il s’agira d’évaluer la pression de l’homme sur son environnement, et les conséquences de ces évolutions, au présent, au futur.

Structures de recherche

Organisme de recherche sous co-tutelle du ministère de l’Éducation nationale, du ministère de l’Enseignement supérieur et de la Recherche et du ministère de l’Écologie, du Développement et de l’Aménagement Durables, le Musée de l’Homme regroupait jusqu’à la réforme de 2001 trois laboratoires du Muséum national d’histoire naturelle : les laboratoires d’Anthropologie biologique, de Préhistoire et d’Ethnologie. Depuis, de nouvelles unités de recherche appartiennent aux départements Préhistoire et Hommes, natures, sociétés, qui se déploient à la fois au Musée de l’Homme et au Jardin des Plantes. Les thèmes principaux sont l’adaptation de l’espèce humaine à ses environnements, la préhistoire mondiale, l’art pariétal, l’anthropologie biologique et l’écologie humaine, la génétique des populations humaines et l’histoire des peuplements, et l’adaptation culturelle au milieu. Deux nouveaux laboratoires d’analyse viennent d’y être installés, l’un de génétique humaine et l’autre de minéralogie (pour la caractérisation des matériaux lithiques préhistoriques). En son sein, s’expriment les quatre vocations du Muséum : la conservation des collections, la recherche fondamentale, l’enseignement supérieur et la diffusion des connaissances. Il regroupe plusieurs unités mixtes du CNRS et il propose des formations de 2e cycle dans le cadre du Master du MNHN.

Outre ses activités de recherches en sciences de la nature ou en démographie, le musée compte un département Hommes, natures et sociétés qui s’est enrichi, en 2006, de la création de l’Institut Émilie du Châtelet (du nom de la mathématicienne et femme de lettres, marquise du Châtelet) qui se consacre au « développement et à la diffusion des recherches sur les femmes, le sexe et le genre » sous la direction de la professeure Françoise Barret-Ducrocq, spécialiste des études féministes.

Bibliothèque et photothèque

Au moment de la construction du musée de l’Homme, Yvonne Oddon intervient sur les plans de la bibliothèque pour y imposer les standards américains en matière d’architecture de bibliothèque et surveille elle-même l’avancée des travaux en logeant sur place. Elle insiste par exemple pour que la bibliothèque occupe l’étage supérieur et qu’elle soit dotée d’une terrasse dominant la Seine. La bibliothèque n’ouvre que partiellement le 1er juillet 1938 avant de fonctionner normalement dans ses nouveaux locaux un an plus tard. Elle compte alors 300 000 volumes et un nouveau poste de bibliothécaire est financé par David David-Weill. Une photothèque s’installe également au musée de l’Homme et rassemble la documentation photographique à partir du noyau de photos du Laboratoire d’anthropologie du Muséum. Elle s’étoffe au fil des images rapportées des différentes missions. Yvonne Oddon et Thérèse Rivière œuvrent à une double indexation des photographies selon un plan de classement thématique mis au point en 1938.

Après la guerre, où la bibliothèque joue un rôle important dans le mouvement de résistance du groupe du musée de l’Homme, la bibliothèque reçoit des fonds importants comme les fonds Paul Broca, Paul Topinard, Constantin Brailoiu, Henri Breuil, Alexandra David-Neel, Eugène Caillot, Gaétan Gatien de Clérambault, Jeanne Cuisinier, Henri Frey, Léonce Joleaud, Harper Kelley, Louis Marin, Jules Marcou, Marcel Mauss, Jacques Millot, Jacques et Georgette Soustelle, Guy Stresser-Péan, Paul Tchernia. En 1975, la bibliothèque du musée de l’Homme acquiert la bibliothèque Roger Bastide, ethnographe du Brésil. À la fin des années 1980, Paul-Émile Victor dépose à la bibliothèque du musée de l’Homme un fonds constitué des documents ethnographiques sur les Inuits qu’il a produit à l’occasion de ses expéditions au Groenland entre 1934 et 1937 (notes de terrain, manuscrits de publications, lettres et télégrammes, fiches descriptives des objets déposés au musée de l’Homme, 2 000 photographies et 355 dessins).

La création du musée du quai Branly bouleverse les collections de la bibliothèque. La partie ethnographique des collections et la photothèque rejoignent la médiathèque du musée du quai Branly, laissant à la bibliothèque du musée de l’Homme les collections de préhistoire et de paléographie. En 2006, le Muséum national d’histoire naturelle s’est vu réattribuer le centre d’acquisition et de diffusion de l’information scientifique et technique (CADIST) de préhistoire et paléoécologie humaine, ce qui a permis le retour au musée de l’Homme du fonds documentaire de 23 000 volumes concernant la préhistoire et l’anthropologie biologique, et qui, joint au fonds de la Société préhistorique de France, en fait un centre de référence important, reconnu comme « pôle associé » de la Bibliothèque nationale de France. Les archives du Musée de l’Homme restent conservées dans ce centre de documentation.

La bibliothèque a rouvert en novembre 20072. Grâce à une salle de lecture de 50 places proposant 5 000 livres en libre accès, il peut à nouveau accueillir des chercheurs. Les fonds sont riches de 400 000 monographies et plus de 700 titres de périodiques.