کردستان مرکزی در نیمه اول هزاره دوم پیش از میلاد

معرفی کتاب “کردستان مرکزی در نیمه اول هزاره دوم پیش از میلاد” [۱]
نویسنده: کوزاد محمد احمد [۲]
زبان کتاب: کردی
انتشارات: بنکه ی ژین، سلیمانیه، عراق
سال انتشار: ۲۰۰۸ چاپ دوم
تعداد صفحات: ۳۳۹ صفحه
مصور

کتاب بسیار ارزشمند دکتر کوزاد در حوزه باستان شناسی کردستان است که در زبان کردی چنین کتابی با چنین نوشتار دقیق و علمی کم نظیر است. این کتاب در اصل پایان نامه ی کارشناسی ارشد ایشان است که آنرا در سال ۲۰۰۳ در دانشگاه لایدن هلند نگاشته است. [۳]
منطقه کردستان از نظر مطالعات تاریخی و باستانشناختی بسیار نادیده گرفته شده و از مهمترین دلایل این امر دلایل سایسی است. بسیاری از آثار باستانی سرقت شده اند و بسیاری دیگر تخریب شده اند ویا تفاسیر آنها تحت تاثیر خوانشهای ناسیونالیستی افراطی قرار گرفته است. امثال اینها را در تمامی کشورهایی که کردستان در میان آنها تقسیم شده است بسیار فراوان میتوان یافت. در این میان یافتن حقیقت و البته تحلیل و تفسیر داده ها با پرهیز از تعصب امری است بسیار دشوار که دکتر کوزاد بسیار به خوبی از پس آن برامده اند.

کتاب دکتر کوزاد تمامی ادوار تاریخی و یا تمامی مناطق کردستان را تحت پوشش قرار نمیدهد بلکه تنها به بررسی بازه زمانی ۵۰۰ سال اول هزاره دوم پیش از میلاد و یا به زبانی دیگر به بررسی سالهای ۲۰۰۰ تا ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد میپردازد. دلیل وی برای انتخاب این دوره زمانی آن است که در این بازه زمانی پانصد ساله تغییرات مهمی در منطقه روی میدهد که تاثیراتش تا چندین هزار سال باقی میماند. از مهمترین این تغییرات زوال سلسله اور سوم در ۲۰۰۶ پیش از میلاد است که بعد از آنها آموری ها به بین النهرین آمده و چندین دولت تازه، تاسیس کردند. در منطقه کردستان نیز ملل آن روزگار دست به تاسیس دولت-شهر زده و یا دولت-شهرهای قدیمی خود را گسترش دادند. یکی از این دولت-شهرها، پادشاهی سیمورروم بود که پادشاهش ایددی(ن)-سین نام داشت (مقداری نوشتار از آن دوران باقی مانده است) که بعدها امپراطوری عظیم میتانی را در حدود ۱۵۰۰ پیش از میلاد تاسیس کردند.
همانطور که در بالا ذکر شد دکتر کوزاد در کتاب خود تمامی منطقه کردستان را تحت پوشش قرار نداده، بلکه آن بخش از کردستان را که کردستان مرکزی [۴] میخواند را مورد بحث و تحلیل باستانشناسانه قرار داده است. کردستان مرکزی منطبق است با آن بخش از کردستان که امروز در شمال کشور عراق قرار دارد و امروزه منطقه ای خودمختار محسوب میشود.
دکتر کوزاد یکی از دلایل دشواری سخن گفتن درباره اقوام زاگرس و زبان و رگ و ریشه این اقوام را در اندک بودن آثار نوشتاری این اقوام میداند. بسیاری از اطلاعات ما از این اقوام به متونی برمیگردد که دیگر اقوام درباره آنها نوشته اند، متنهایی همچون سالنامه ها، متون ادبی، تاریخی و … اقوام مزوپتامیا. این درحالیست که اقوام مزوپتامیا همیشه در همه متون خود درباره اقوام زاگرس ننوشته اند، گاه نوشته ها بسیار کوتاه و اشارات غیر مستقیم هستند. دلیل دیگر عدم وجود اطلاعات دقیق و روشن درباره این مردمان، تغییرات و حرکتهای نژادی و قومی این منطقه است. دکتر کوزاد نهایت سعی خود را میکند تا بتواند با بررسی اطلاعات موجود در این متنها به نتایجی در باره اقوام کردستان مرکزی در دوران باستان دست یابد. وی بعد از تحقیق و تفحص به این نتیجه میرسد که اقوام ساکن زاگرس، غیر سامی و غیر سومری بوده و بومیان خود منطقه زاگرس بوده اند. البته در این میان برخی از اقوام زاگس مانند خوری ها [۵] بنظر میرسد که به این منطقه کوچ کرده باشند. در کنار اینها تاثیرات سامی، عیلامی و سومری در برخی از مناطق زاگرس وجود داشته که از طریق اسامی سه تایی میتوان به این تاثیر پی برد.
لذا همانطور که دکتر کوزاد دوره تاریخی و نیز منطقه مورد تحقیق خویش را محدود کرده است، به طبع درباره تمامی اقوام کردستان باستان نیز سخن نمیگوید، بلکه تنها از آن اقوامی صحبت میکند که در دوره تاریخی نامبرده شده (نیمه اول هزاره دوم پیش از میلاد) در منطقه کردستان مرکزی میزیسته اند.
کتاب کردستان مرکزی، کتابی است با نوشتاری ساده اما بسیار پر از جزئیات و دقیق که نیازمند خواندن چندباره است تا بتوان تمام متن کتاب را درک کرد. منابع مورد استفاده در کتاب بسیار به خوبی و بصورت آکادمیک مورد اشاره قرار گرفته اند و اسامی خاص بغیر از زبان کردی با الفبای استاندارد زبانشناسی نیز نوشته شده اند.
در بخش نتیجه گیری کتاب، نویسنده سعی کرده در تقریبا ده صفحه نتایج بحث و یافته های تازه ی تحقیق پژوهش خود را بطور خلاصه بیان کند که البته درک این بخش از کتاب مستلزم مطالعه کل کتاب است. در این اینجا به برخی از این نتایج اشاره میکنیم.
-کشور سوبارتو (سوبارتو قدیمترین نام کردستان مرکزی است که در منابع آشوری، بابلی و سومری به اشکال سوبیر، شوبور، شوپریا، ش/سوبارو آمده است)، کوچکتر از آن بوده پیشتر تصور میشد. بعید بنظر میرسد که تا سواحل دریای مدیترانه وسعت داشته. این تصور که سوبارتو تا سواحل مدیترانه گسترش داشته از این اشاره نوشته های باستانی می آید در آن گفته شده مرز غربی سوبارتو تا جنگلهای سدر [۶] کشیده شده بودند. اما محتملتر آن است که این نوع از درخت در آن زمان در شمال کردستان باستان و یا شمال مزوپتامیا وجود داشته و نه تنها در منطقه ای که امروز جنگلهای سدر آن در لبنان معروف است.
– بنظر میرسد که روستای بزرگ خَمزه در کوههای پشت شهر سلیمانیه امروزی، همان منطقه ای باشد که شهر باستانی خَمازی در آن قرار داشته است.
– زبان بخش بزرگی از مردمان کردستان باستان در شرق رود دجله، خصوصا در هزاره سوم پیش از میلاد زبانی بوده که در اصطلاح زبانشناختی این نوع از زبانها، زبان “بنانا” نامیده میشوند. زیرا همانند کلمه انگلیسی بنانا به معنای موز، بخشی از کلمه دوباره میشود. اسامی اهالی گاسور، خَمازی، لوللوبوم، گوتیوم و سیمورروم و … در این دوران این خصیصه را داشته اند. زیزی (پادشاه خَمازی)، ایتی تی، اَبابا، بِلی لی از جمله ی این نامها هستند.
– براساس نامه های مبادله شده میان پادشاهان اور و سوبارتو، میتوان گفت که سرزمینهای کردستان باستان هرگز بطور کامل زیر لوای سلطه پادشاهان اور نبوده اند و این منطقه تا حد زیادی استقلال خود را حفظ کرده بودند.
– دوران پادشاهی ایددی(ن)-سین، پادشاه سیمورروم، قدیمتر از پادشاهی آنوبانی نی نبوده و احتمالا هم عصر بوده اند.
– محتمل است که برخی از آثار یافت شده در بِتواته [۷]، به ایددی(ن)-سین مرتبط باشند. تخت نیشبا که گفته شده وی آن را درست کرده میتواند همان اثر باستانی در بِتواته باشد که امروزه “تخت خورشید خاور” نامیده میشود.
– نام پادشاه ایددی(ن)-سین و پسرش زابازونا هر دو در یک مهر لوله ای شاهانه در کنار هم کنده کاری شده است. هر دوی آنها در این مهر لوله ای بدون ریش و سبیل تصویر شده اند، که در خور توجه است، زیرا دیگر شاهان آن عصر، برای مثال آنوبانی نی، ریش و سبیل دارند. احتمال دارد که بدون ریش و سبیل بودن یک رسم متداول میان برخی از سلسله‌های پادشاهی کوهستانهای زاگرس بوده باشد.
– تعیین دقیق مکان جغرافیایی سیمورروم آسان نیست. احتمال دارد که میان نام باستانی سیمورروم و شهرهای امروزی “سیمرره” و “سیروان” که در ایران امروزی قرار دارند و نیز رود سیروان ارتباطی وجود داشته باشد. از طرف دیگر ارتباط میان نام سیمورروم و خاش(ی)مورو و معانی هر دو کلمه در زبان اکدی، ارتباط میان نام ش/سیمورروم و نام جغرافیایی خاش(ی) مورو را نشان میدهد.

فهرست مطالب کتاب به ترتیب زیر میباشد:
– مقدمه
– تقدیم و تشکر
– فهرست مطالب
– شرح کلمات و حروف مخفف
– فهرست علامت ها
بخش اول
الف) چه زمانی، کجا و چرا کردستان مرکزی؟
ب) موقعیت جغرافیایی منطقه
پ) اقوام کهن کردستان مرکزی
سوبارتو و سوباری ها
مکان و پراکندگی سوباری ها
اصل و نسب و زبان سوباری ها
خَمازی ها
– مکان
-اصل و نسب و زبان خمازی ها
گاسور و شهروندانش
گوتی ها
-نام گوتی ها و ذکر آن در منابع
– مکان گوتی ها
– اصل و نسب گوتی ها
– زبان گوتی ها
لوللو(بی) ها
– نامگذاری لوللوبی ها
– مکان لوللوبی ها
– مردم لوللو
– زبان لوللوبی
خوری ها
– زبان خوری ها
– پراکندگی خوری ها
– آیین خوری ها
بخش دوم:
کردستان مرکزی از کهن ترین اعصار تا نابودی سلسله ی سوم اور
– پیش از تاریخ
– عصر ظهور سلسله ها
– عصر اَکدی
– عصر سلسله ی سوم اور
بخش سوم:
الف) نوشته ای تازه از پادشاه ایددی(ن) -سین، پادشاه سیمورروم
– متن کتیبه
– ترجمه کتیبه
– تجزیه و تحلیل کتیبه
ب) سیمورروم و ایددی(ن)-سین، پادشاه
– تاریخ سیمورروم
– نوشته های ایددی(ن)-سین
– مهرهای لوله ای سیمورروم
– مکان سیمورروم
بخش چهارم:
کردستان مرکزی از زمان شمشی- اَدد تا دوران میتانی ها
– بازیگران
– گاهشماری
– دوران پیش از آشور
– دوران سلطه ی آشوری ها
– دوران بعد از آشور
نتیجه گیری
منابع
فهرست گاهشماری کردستان در مقایسه با مزوپتامیا

[۱] کوردستانی ناوەڕاست، لە نیوەی یەکەمی هەزارەی دووەمی پ.ز. دا
[۲] کۆزاد محەمەد ئەحمەد
[۳] The Northern Transtigris in the First Half of the Second Millennium B. C
[۴] دکتر کوزاد اصطلاح کردستان مرکزی را از دکتر مهرداد ایزدی در کتاب ارزشمند وی اخذ کرده است. نگاه کنید به:
The Kurds: A concise Handbook, Washington, 1992

[۵] در زبان فارسی گاه تحت عنوان هوری یا حوری از آنها نام برده میشود. در کتاب تورات از خوری ها تحت عنوان حوریت نام برده شده است.

[۶] در زبان کردی این نوع درخت اورز خوانده میشود.

[۷] بِتوانه یک روستا و همچنین منطقه ای است که در نزدیکی شهر رانیه قرار دارد. آثار باستانی و همچنین نوشتار باستانی در این منطقه یافت شده که در این میان، تخت خورشید خاور معروف ترین آنها است.