گفتگو با اولریش بک

اولریش بک متولد سال ۱۹۴۴ و استاد دانشگاه مونیخ و مدرسه عالی اقتصادی لندن است. او امروز یکی از سرشناس ترین جامعه شناسان آلمان در کنار یورگن هابرماس و نیکلاس لومان به حساب می آید. بک با انتشار کتاب «جامعه خطر» در سال ۱۹۸۶ به شهرتی جهانی دست یافت. این کتاب تنها ۱۵ سال بعد به زبان فرانسه ترجمعه شد. یک در این کتاب که به یکی از آثار کلاسیک جامعه شناسی بدل شده است از این تز دفاع می کند که ما از جامعه ای صنعتی و با محوریت تولید و توزیع ثروت به جامعه ای در خطر، بازتابنده و جهانی، گذر کرده ایم که در آن مسئله اصلی چگونگی توزیع خطرات و تهدیدها است، چه تهدیدهای اجتماعی و چه تهدیدهای زیست محیطی و سیاسی. حوزه های اندیشه بک، بسیار گسترده اند زیرا شامل مواردی چون محیط زیست، مدرنیزاسیون، کار و نابرابری ها می شوند. او امروز یکی از اصلی ترین حامیان جهان وطنی روش شناسانه، به شمار می آید و اعتقاد دارد که علوم اجتماعی کنونی باید مرزهای ملی را پشت سر بگذارند. جهان وطن گرایی به نظر اولریش بک، آگاهی نسبت به سرنوشت مشترکی است که از این پس تمام اجزای جهان را به یکدیگر پیوند می دهد زیرا همه آنها باید تهدیدها را میان یکدیگر توزیع کنند. در برابر این واقعیت زیسته شده، رویکرد جامعه شناس باید تغییر کند. او باید بعد فراملی پدیده هایی را که مشاهده می کند در نظر بگیرد.

اولریش بک در فرانسه از خلال اندیشه وی درباره خطر شناخته شده است. با وجود این، اشتباه خواهد بود که این اندیشه را در همین حد محدود کنیم. زیرا این جامعه شناس آلمانی، پروژه بسیار جاه طلبانه تری دارد: باز اندیشی کامل در روش شناسی علوم اجتماعی برای بنیانگذاری یک «گرامر جدید امر اجتماعی». او در کتابش «قدرت و ضد قدرت در عصر جهانی شدن» (انتشارات اوبیه ۲۰۰۳) و اخیرا در کتاب «جهان وطن گرایی چیست؟» (انتشارات اوبیه ۲۰۰۶) به شدت بر این امر تاکید دارد که اگر علوم اجتماعی بخواهند جهان را درک کنند باید روش شناسی های ملی گرایانه را کنار گذاشته و رویکردی کاملا جهان وطن را پیش بگیرند.

گفتگوی اولریش بک را با مجله علوم انسانی توامبر ۲۰۰۶، شماره ۱۷۶ در چند بخش می خوانیم:

– چرا امروز از جهان وطن گرایی(Cosmopolitism) سخن گفته می شود؟

– در دوران روشنگری جهان وطن گرایی یک پنداره فلسفی زیبا بود که تلاش می کرد وطن گرایی را کاهش دهد اما امروز ، مسئله کاملا متفاوت است زیرا جهان وطن گرایی دیگر تنها یک پنداره نیست بلکه یک پدیده واقعی به حساب می آید. به همین دلیل است که من بیشتر از واژه حهان وطنی شدن (Cosmopolitisation) استفاده می کنم، تا ابهامی به وجود نیاید. ما در موقعیتی قرار گرفته ایم که حتی زندگی روزمرمان هم جهان وطن شده است. امروز ما در حهانی زندگی می کنیم که دیگر نمی توان در آن دیگران را نادیده گرفت. مثلا به موضوع کاریکاتور [موهن] حضرت محمد[ص] نگاه کنید. در ابتدا ممکن بود تصور شود که این امری است که صرفا به کشور دانمارک مربوط می شود، اما جامعه دانمارکی ای که درون خود بسته باشد، وجود خارجی ندارد. این بحث تمام اروپا را درنوردید زیرا مسائل عمومی تری از جمله جایگاه مسلمانان در جوامع غربی را مطرح می کرد.

ما از این پس در دنیایی جهانی شده زندگی می کنیم که در آن شبکه ها، مباحث و رسانه های ارتباط جمعی با همه ما در تماس هستند. فاجعه طبیعی سونامی [زلزله دریایی] که در ماه دسامبر ۲۰۰۴ در آسیا اتفاق افتاد، مثل روشن دیگری است. البته این واقعه در آسیا رخ داد اما به دلیل رسانه ای شدنش تمام جهان را تحت تاثیر قرار داد. به خصوص که تعداد زیادی جهانگرد نیز در این واقعه ضربه خوردند. بنابراین می بینیم که به ناگهان آنچه مصیبت های ملی یا محلی به حساب می آمده است، تمام جهان را تحت تاثیر قرار می دهند و ما خواسته یا ناخواسته با آنها درگیر می شویم.

بنابراین مسئله بر سر یک جهان وطن گرایی که بخواهد خود را از بالا، مثلا از جانب سازمان ملل یا دیوان عالی عدالت تحمیل کند، نیست. البته این بدان معنا نیز نیست که به یکباره همه جهان وطن و طرفدار تنوع فرهنگی یا جند زبانگی بشوند یا اینکه ما همگی نسبت به این موضوع آگاه باشیم.این امر تنها بدان معنا است که ما با نوعی جهان وطن شدن روبروئیم که از پایین نشات می گیرد و زندگی روزمره ما، شیوه های مصرف ما، زندگی سیاسی ما، ی رابطه درونی مرزهای ملی ما را تغییر می دهند. و از این لحاط شاید بتوان از یک «جهان وطن گرایی متعارف» سخن گفت.

پایان بخش اول – ادامه دارد

(ترجمه: ناصر فکوهی)

////////////////////////

گفتگو با اولریش بک(۲)

بخش دوم

– چه تفاتی میان جهان وطن شدن و جهانی شدن قائل هستید؟

– جهانی شدن واژه ای مبهم است که عموما از نقطه نظری اقتصادی درک می شود. این واژه ما را به سوی یک بازار جهانی هدایت می کند که در آن انسان ها و سرمایه ها[ظاهرا] از آزادی بدون مانعی برخوردارند. در یک کلام، جهانی شدن به درک لیبرال از اقتصاد مربوط می شود.

جهانی وطن شدن برعکس ما را به سوی فرایندی جند بعدی و پیچیده هدایت می کند که در آن با وابستگی های متقابل میان انسان ها، به صورت خواسته یا ناخواسته روبرو هستیم. جهان وطن شدن در قلب زندگی ما بروز می کند. در زندگی روزمره و کار ما، در روابط عاشقانه ما که خود جهان وطن می شوند زیرا حاصل ترکیبی از فرهنگ ها شمرده می شوند. تفاوت تحلیلی میان ما و دیگران از این پس به ابهام در می آید. ما امروز چه بخواهیم و چه نه، جزئی از مجموعه ای جهان وطن هستیم.

مسئله خطر به ما کمک می کند که این پدیده را بهتر رک می کنند که تهدیدها فراملی هستند و می فهمند که امکان دارد با یک فاجعه بزرگ همچون تغییر اقلیم، یک حمله تروریستی و غیره روبرو شوند. از این لحاظ ما فراتر از مرزها، ادیان و فرهنگ هایمان به یکدیگر پیوند خورده ایم. پس از یازده سپتامبر، حتی روزنامه لوموند نیز تیتر خود را «ما همه آمریکایی هستیم» انتخاب کرد. خطر به نحوی از انحاء ایجاد مشارکتی در سرنوشت و حتی شاید یک فضای عمومی جهانی می کند.

-بنابراین خطر تنها یک مثال خوب نیست، بلکه خود جزو عناصری است که جهان وطن شدن را می سازد؟

– دقیقا. وقتی ایالات متحده نمی خواهد پیمان کیوتو را بپذیرد، باید خود را توجیه کند. زیرا ما امروز به سادگی از یک خطر جهانی رنج می بریم. و این یک موقعیت مناسب برای آن است که نهادهای جهان وطن گرایی را بسازیم. البته ما امروز پدیده هایی چون مهاجرت، اینترنت، اشکال جدید تولید یا مصرف را داریم اما همه اینها به سرمایه داری پیوند خورده اند. خطر جهانی در اینجا می تواند آن باشد که یکی از نیروهایی که قادر است نهادهای جهان وطن را بسازد، صرفا در سطح ملی عمل کند. در حالی که افراد و دولت ها می توانند بیاموزند که باید مسائل ملی را در سطح یک جامعه جهان وطن حل کرد. این چشم انداز جهان وطن گرا، واقع گرایانه است و در اینجا ملی گرایی است که آرمان گرا به حساب می آید: زیرا ملی گرایی به گذشته می نگرد و پاسخ هایی حقیقی برای مشکلات جوامع انسانی ندارد.

– کانت بر آن بود که جهان وطن گرایی در چارچوب پیشرفت تاریخ قرار می گیرد. آیا شما هم فکر می کنید که تحول به سوی جهان وطن گرایی، مثبت وضروری است؟

– نه. جهان وطن گرایی به گونه ای که من می فهمم یک پنداره هنجارمند نیست، بلکه صرفا ما را امروز به سوی یک واقعیت سوق می دهد که هیچ چیز لزوما درباره آینده در آن جای نگرفته است… افزون بر این جهان وطن شدن اغلب آثار معکوسی هم دارد. در واقع نوعی دیالکتیک میان جهان وطن شدن و ضد جهان وطن شدن وجود دارد. ضدیت با جهان وطن شدن در حال رشدی سریع است. جهانی بودن، لزوما به معنای جهان وطن بودن نیست. برای مثال در مورد تروریسم نگاهی به القاعده بیاندازیم. این حرکتی است جهانی، ولی ضدجهان وطن گرایی؛ این حرکت از ابزارهای ارتباطاتی چون اینترنت، تلفن های ماهواره ای برای ارتباط در سراسر جهان استفاده می کند و بر شبکه های فرا ملی تکیه می زند تا هدف خود را در هر کجا باشد نشانه بگیرد. در یک معنی، این حرکت جهانشمول گرا است که دیگران را حدف می کند و در عین حال ما شاهد شکل گیری جهان وطن گرایی هم هستیم زیرا آدم ها در آن سوی مرزها کسان دیگری را با یکدیگر علیه خود متحد می کنند.

– شما معتقدید که مقوله دولت ملی امروز مقوله ای در حال زوال در علوم اجتماعی است. جهان وطن گرایی روش شناختی که شما از آن دفاع می کنید، شامل چه چیزی می شود؟

– اگر از مفهوم زوال و مردن صحبت می کنم منظورم بیشتر آن است که همکارانم را تحریک کنم. اما معتقد نیستم که دولت ملی امروز دیگر هیچ واقعیتی نداشته باشد. نقد من به این واقعیت، از نقطه نظر حامعه شناختی است.

ملی گرایی روش شناختی، دولت ملی را به مثابه یک فرضیه پایه ای می گیرد، به عنوان یک اصل و پایه اولیه که علوم اجتماعی بوانند بدون هیچ پرسشی درباره استحکام اش، بر آن بنا شوند. بنابراین نخستین گام از نظر من برای گسترش چارچوب پژوهش ، تشویق مطالعات تطبیقی است. اما حتی همین پژوهش ها هم باز دولت ملی را به عنوان پایه پژوهش می گیرند. این در حالی است که برخی از پدیده ها را نمی توان به محتوای ملی پیوند داد بلکه باید آنها را در چارچوب محتوای جهانی یا اروپایی بررسی کرد. بدین ترتیب جهان وطن گرایی روش شناختی راه حلی است برای انجام پژوهش در علوم اجتماعی.

پایان بخش دوم – ادامه دارد.