“انسان شناسی و فرهنگ” با همکاری موزه و نمایشگاه “عکسخانه شهر”، روز پنج شنبه ۱۲/۱۲/۱۳۸۹، به بهانه نمایشگاه “ایران از منظر کارت پستال های تاریخی” از مجموعه خصوصی مهرداد اسکویی، نشست تخصصی پیرامون این حوزه تحقیقی برگزار نمود. در این نشست دکتر ناصر فکوهی(استاد دانشگاه و مدیر انسان شناسی و فرهنگ)، دکتر شهرام امینیان(پژوهشگر و محقق تاریخ)، مهرداد اسکویی(عکاس و مستند ساز) و مژگان طریقی(مدیر موزه عکسخانه شهر) هر یک از منظری خاص به صحبت درباره کارت پستال های تاریخی پرداختند. آنچه که در زیر می خوانید گزارشی اولیه از این نشست است. سخنرانی دکتر فکوهی بزودی به صورت کامل منتشر خواهد شد.
“خودمداری و بیگانه گرایی از خلال کارت پستال” ناصر فکوهی
در انسان شناسی خودمداری به معنای مرکز و محور عالم تصور کردن فرهنگ خود و ارزیابی کردن فرهنگ دیگران بر اساس فرهنگ خود و قضاوت کردن بر اساس ارزش های فرهنگ خود، و بیگانه گرایی در معنای تمایل به فرهنگ دیگری داشتن است. فرهنگی که شبیه به فرهنگ خودی نیست. قوم گرایی یا خودمداری عموما دارای یک بار منفی است ولی بیگانه گرایی از ابتدا (قرن هفدهم) همیشه با دو نگاه مثبت و منفی همراه بوده است. از طرفی نگاه شیفته وار به دیگری به دلیل تفاوتی که در او نسبت به خود احساس می شود و نوعی خودمداری را نیز با خود به همراه دارد. اما از طرف دیگر بیگانه ترسی به عنوان یک بعد منفی به بیگانه گرایی متصل است.
نوشته‌های مرتبط
کارت پستال یکی از اولین ابزارهای رسانه ای است که با دموکراتیزه شدن ناشی از دستاوردهای انقلاب صنعتی در جامعه شکل می گیرد. بنابراین شروع شکل گیری و استفاده از کارت پستال را می توان نیمه دوم قرن ۱۹ دانست. تا قبل از این زمان، این نوع ارتباط از طریق کارت پستال تنها در سطح بالای جامعه و در میان قشر اشرافی رواج داشته است اما به مرور زمان این رابطه دموکراتیزه شده و در سطح عموم جامعه قرار می گیرد. کارت پستال نیز به عنوان محصول انقلاب صنعتی، یکی از همین محصولات، در مقایسه با نقاشی ها و کارت های منقوش اوایل قرن ۱۹ که تنها متعلق به پایگاه های اشرافی و مرفه جامعه بود، فرم فقیرانه تر و عامه تری داشت. کارت پستال، نوعی تولید انبوه عکس است و تولید انبوه، یعنی دموکراتیزه شدن. کارت پستال نسبت به رسانه ای چون نامه، هزینه کمتری دارد. بنابراین به سرعت در سطح داخلی-با قیمت کمتر- و در سطح بین المللی-به بهای کمی بیشتر- رواج یافت و استفاده از کارت پستال های بین شهری به صورت روزمره پدیدار شد.
در عصر طلایی-زمان بین دو جنگ جهانی- یعنی پیش از تبدیل شدن روزنامه به عنوان ابزار ارتباطی و ورود عکس به صفحه تصاویر روزنامه، دوره ای است که به آن دورهء “گسترش امپریالیستی ” یعنی گسترش سیستم اروپایی به تمام جهان می نامند. همزمانی دوره گسترش امپریالیستی و ورود عکس به صفحات روزنامه و به دنبال آن در کارت پستال، موجب شد تا کارت پستال ها از یک وسیله ارتباطی محض به یک بازنمود و بازنمایی مفهومی تبدیل شود و اینجاست که خودمداری و بیگانه گرایی به شکل بارزی خود را در سیستم کارت پستال نشان می دهد.
موقعیت مکانی بازدید از این کارت پستال های صد ساله ایران دیدگاه های مختلف و تفاسیر متفاوتی به لحاظ معناشناسانه و سمبولیک از آن را به دست می دهد: ۱.آنچه که ما ایرانی ها از ایران صد سال پیش می بینیم، ۲.آنچه که در نمایشگاه های بین المللی و خارجی از ایران دیده می شود. این تفاوت به لحاظ زمانی نیز قابل تحلیل است. نمایش این کارت ها در همان دوره ای که خلق شده اند تنها یک تیپ اشرافی بوده و رواج عمومی نداشته است. اما امروزه نمایش چنین کارت پستال هایی یک امر عادی تلقی می شود. کارت پستال بازنمودی از دیدگاه های متفاوت است که در یک جا متمرکز می شوند: دیدگاه کسی که این تصاویر را گرفته، دیدگاه کسی که این تصویر را تبدیل به یک محصول انبوه به نام کارت پستال نموده است. و دیدگاه کسی که کارت پستال را خریداری می کند چون فکر می کند تصویر بیانگر مکانی است که او می شناسد یا دوست دارد نشان دهد زیرا نام گذاری کارت پستال ها نیز معنادار است که به نوعی فرهنگ افراد را نشان می دهد. سیستم نشانه گذاری مکانی-زمانی نیز قابل بررسی است. در گذشته معمولا افراد به هنگام سفر کارت پستال می فرستادند و این کارت پستال ها به معنای یک سیستم تأیید حضور زمانی و مکانی فرد در شهرهای مختلف است. پس آنچه که درباره کارت پستال ها اهمیت می یافت، تمبر و مُهر آن نیز بوده که حاکی از واقعیت نسبی کارت پستال های فرستاده شده است. متن و بافت نوشتاری کارت پستال ها نیز قابل بررسی است. متن کوتاه، فضای محدود و متمرکز شدن فکر افراد در این فضای محدود –نیمی از فضای پشت کارت پستال- ، استفاده از سیستم تصویری برای بیان خود و انتخاب مکان هایی که برای فرستادن کارت پستال انتخاب می شده و… در روایت از کارت پستال ها حائز اهمیت است.
وقوع انقلاب اطلاعاتی در سال ۱۹۸۰، سیستم های نشانه شناسی، معنایی، ارتباط مجازی و… شکل اصلی ارتباط انسان ها را تغییر می دهد. از این پس روابط انسان ها بیشتر از آنکه فیزیکی باشد، غیرمادی-مجازی و الکترونیکی- است که از طریق روابط نشانه ای و تبدیل آن به رابطه اصلی میان انسان ها جایگزین روابط حسی و تجربی می شود. امروزه بسیاری از ارتباطات انسانی از طریق ابزارهای الکترونیکی می گذرد درحالیکه رابطه موجودیت انسانی از طریق سیستم حسی رخ می دهد. سیستم ارتباطی که انقلاب اطلاعاتی ایجاد کرده است در حال تغییر دادن کل سیستم روابط انسانی است. سیستم های عامل تلاش می کنند که سیستم حسی را در سیستم الکترونیک بازسازی کنند در حالی که این امر امکان پذیر نیست.
در نهایت باید به این نکته اشاره کرد علاقه ای که به کارت پستال وجود دارد، شیفتگی به یک جهان از دست رفته است. چیزی که از بافت و متنِ اصلی خارج شود و در نمایشگاه و موزه نشان داده می شود، دیگر خودِ آن چیز نیست. البته این امر به معنای بی ارزش بودن نمایشگاه ها و موزه ها نیست. اما همواره باید این را در نظر داست که کارت پستال واقعی، کارتی است که باید در سفر باشد.
“کارت پستال به مثابه یک رسانه تصویری” شهرام امینیان
کارت پستال، از نیمه دوم قرن ۱۹ ابداع شد که ابتدا به صورت یک هنر و به شکل لیتوگرافیک، همراه با سنگ های تزئینی و گران قیمت، که موجب می شد کارت پستال به عنوان یک شیء ارزشمند و فاخر برای مجموعه داران درآید. ورود عکس به کارت پستال، در اوایل قرن ۲۰، هنوز چیزی از فاخر بودنش کم نمی کرد. در اوایل قرن بیستم، کارت پستال یک امر خصوصی و محدود به قشر خاصی از اجتماع بود که تیراژ آن پایین بود. با ورود کارت پستال به صنعت پُست و استفاده از آن برای یک نگارش مختصر و مفید، کارت پُستال ها ارزش و عمومیت بیشتری یافت. در اوایل قرن ۲۰، مظفرالدین شاه در یکی از سفرهایش به پاریس، مجموعه بزرگی از کارت پستال را با خود به ایران آورد و آنها را در دفتر خاطراتش معرفی نمود. با گسترش صنعت پست، موضوعاتی که خارج از زمان و مکان کارت پستال ها قابل بررسی هستند را می توان اینگونه دسته بندی کرد: ۱. کارت پستال هایی با تصاویر سیاستمداران، نمایندگان مجلس و…، ۲.مناظر طبیعی دنیا(کوه، جنگل، طبیعت و…)، ۳.فضاهای شهری و بناهای معماری که خیلی از آنها در نوسازی های بافت شهری از بین رفته اند، ۴.سبک زندگی مردم(روش های دادو ستد، نوع پوشش و…)، ۵.جنبش ها و انقلاب ها(تجمع ها، اعتراض ها و… به خصوص در دوران مشروطیت).
انتخاب کارت پستال ها و دریافت تأییدیه برای عکاس و بنگاه انتشارات که بسیاری از تصاویر را جاودانه ساخت. با تکثیر تعداد زیادی از کارت پستال ها، بشر توانست آن را در خدمت عده زیادی از افراد قرار دهد که تا امروز هم برخی از آنها باقی مانده و قابل بررسی و تأمل باشند.
در مورد نوشته های روی کارت پستال ها نیز می توان به نکات زیر دست یافت: ۱.بیان احساسات، طرز تفکر، شیوه پندار و… به دور از ترس از سانسور، ۲.اشاره به مسائل خاص آن دوران مثل وبا، قحطی، گرانی، طاعون، انقلاب ها و… که زمینه خاصی برای تحقیق و بررسی را فراهم می کنند.، ۳.نوع تمبرها و مُهرهایی که بر روی کارت پستال ها خورده اند بیانگر سیاست های مالی و واحد پولی کارت پستال هاست، ۴.رقابت کارت پستال با سینما و تلویزیون و سایر رسانه ها. با توجه به قدمت دیرینه کارت پستال، کاربرد راحت و ساده آن، امکان دسترسی آسان به کارت پستال نسبت به سایر رسانه ها، و… خود گواهی بر این مدعی هستند که کارت پستال همچنان توانسته حضور خود را در عرصه ارتباطات حفظ کند.
تاکنون پژوهش در زمینه کارت پستال بکر بوده و کمتر به آن توجه شده است و نیاز به بررسی جدی تر بر روی آنها وجود دارد اما باید در نظر داشت که این بررسی ها باید روشمند، هدف دار و استاندارد باشند تا نتایج آنها در تحقیقات قابل استفاده باشند.
“درنگی کوتاه بر تاریخچه کارت پستال های تصویری جهان و ایران” مهرداد اسکویی
هدف از گردآوری کارت پستال های تاریخی ایران، طبقه بندی، نمایش و انتشار آنها، استفاده از داده های تاریخی و فرهنگی ارزشمند موجود در آنها و غنی ساختن آرشیو تصویری تاریخ ایران بوده است تا با جمع آوری مجموعه ای از کارت پستال ها و عکس های تاریخی ایران و داده های موجود در آنها، مضامین مختلفی را بررسی کنیم. به همین منظور یک کارگروه ۱۵ نفره متشکل از تخصص های متعدد تاریخی، باستان شناسی، انسان شناسی، هنری و… برای بررسی کارت پستال ها تشکیل شد. هرچند کارت پستال های بدون تصویر پیش از کارت پستال های تصویری مطرح شده اند اما این سخنرانی بر روی کارت پستال های تصویری متمرکز خواهد شد:
از اواخر قرن ۱۹، چاپ کارت پستال صورت گرفت. در سال ۱۸۹۳، در کلمبیا، برای اولین بار نمایشگاه کارت پستال با قیمت ارزان، برای بازدید مردم برگزار شد و به تدریج تجارت کارت پستال شکل گرفت. این کارت پستال ها بیشتر دربردارنده شامل تولد ها، جشن ها و مضامین متعدد خانواده های سلطنتی و اشراف بود. در سال ۱۹۰۲ با علاقمند شدن افراد به حوزه تصویر و نشانه ها، توسط کسانی که توان سفر داشتند، کارت پستال ها تهیه و فرستاده می شد. اما کم کم لذت استفاده و تماشای این کارت ها در میان مردم عامه نیز رواج یافت.
در سال ۱۹۰۲، کارت پستال ها به دو دسته “Divided”(که پشت کارت ها به دو بخش برای نوشتن یک متن کوتاه علاوه بر آدرس فرستنده و گیرنده) و” Un Divided” تقسیم شدند. از آن زمان به بعد آدرس در بخش سمت راست و متن پیام در سمت چپ کارت پستال ها نوشته می شد.
نمایش های باشکوه از موقعیت های مهم، کمدی، تراژدی، فضای افسون کننده کشتی ها، ماشین های پرنده، وقایع ورزشی و… که به عنوان وقایع تصویری ثبت می شدند، عمده مضامین کارت پستال های آن دوره را در بر می گرفتند. مکان های دوردست، بناها و مناظر مناطقی که مردم به صورت عادی قادر به دیدن آنها نبودند، تبدیل به یک معجزه کوچک برای جهانگردی و رفتن به صورت رؤیاگونه به مکان هاییکه بسیاری از افراد آرزوی دیدن آنها را داشتند، شد.
در سال ۱۹۸۳، نخستین سفارش از ایران برای تولید تمبر پستی ارائه شد و تأیید مظفرالدین شاه قاجار، گواهی بر این مدعی است. ورود عکاسان و عکاسی مستند به ایران، ثبت تصاویری از زندگی اقوام و خوانش زندگی ایرانیان، جاذبه ها، پوشش، ظواهر، فلک کردن، نوع مسکن، نحوه امرار معاش، معرفی مشاغل ایرانیان و… از جمله موضوعات و مضامین اولین کارت پستال هایی هستند که درباره ایران ثبت شدند.
در نهایت باید به این نکته اشاره کنم که ما به عنوان چهره های فرهنگی، وظیفه موشکافی و بررسی کارت پستال ها، دسته بندی و دستیابی به مواد جدید فرهنگی، سبک زندگی، تاریخی و… داریم. اگر امروز آن ها را در نیابیم به زودی نتیجه نامطلوبش را در فرهنگ کشور و در میان آیندگان خواهیم دید.
مژگان طریقی- مدیر موزه و نمایشگاه عکسخانه شهر:
موزه عکسخانه شهر در سال ۱۳۷۴ توسط شهرداری تهران، به منظور گردآوری، حفظ و تحقیق درباره دوربین، عکس و وسایل عکاسی و… دایر گردیده که مجموعه کارت پستال های تاریخی، ۱۵۰ مین نمایشگاه در این زمینه است. کارت پستال های قاجار، به عنوان اسناد زنده ای از شرایط اجتماعی و فرهنگی است. تمبر، کارت پستال و… را حاوی اطلاعات و سندی از بررسی شرایط اجتماعی و فرهنگی می دانند. پس از اختراع عکاسی و تسریع پیشرفت آن، راهی برای دستیابی به اطلاعات بیشتر باز شد. ناصرالدین شاه قاجار که طبعی هنرمندانه داشت، مروج عکاسی در ایران شد. با ورود هنر عکاسی، تحولات اجتماعی و فرهنگی ماند یک انقلاب رنسانس، عکاسی با مضمونی دیگر، قدمی در پیشرفت عکاسی برداشت. با وجود اینکه امکان چاپ عکس در روزنامه ها وجود نداشت، اما این عکس ها در اختیار عموم مردم قرار می گرفته و از آنها استفاده می کرده اند و بسیاری از عکس های انقلاب جنگل و… در دست مردم قرار می گرفته است.
در فرهنگ نامه لائوس کارت پستال اینگونه تعریف کرده اند: “کارتی که در یک طرف آن موضوع ارسال و طرف دیگر آن مصور است.” به سرعت استفاده از کارت پستال های مصور و ارسال آنها به سراسر دنیا رواج یافت. اولین کارت پستال ها، با تمبر ناصرالدین شاه(۲شاهی) چاپ شده اند.
ارزش فنی چاپ کارت پستال ها، در برگزیده شدن آنها به عنوان یکی از بهترین راه ها برای آگاهی بخشی به جامعه و عموم مردم است. در بررسی کارت پستال های باقی مانده از دوران قاجار، رسالت تاریخی آنها (رجال سیاسی، روحانیت، انقلابات و…) مشهود است. وقایع سیاسی مثل اعدام، شکنجه، فلک کردن و… در کارت پستال ها رواج یافتو در حالیکه تا پیش از زمان قاجار، کارت پستال تنها به عنوان یک امر تزئینی استفاده می شده که هم وابسته و هم نمایانگر شرایط اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی دوران خود بوده اند.
