گذری بر آئین گرگیعان در بین عرب‌های خوزستان

مقدمه :
ممکن نیست که فرهنگ جدای از جامعه یا جامعه جدای از فرهنگ باشد. هر جا که جامعه ای هست، فرهنگ منطبق بر آن نیز وجود دارد (کوئن، ۱۳۸۵، ۵۹)، در جامعه‌ی عربی‌ای که در خوزستان وجود دارد فرهنگ های عربی مشاهده می شود که دارای وجه های خاص و بومی خودش می باشد، این خرده فرهنگ ها مستلزم تامل و تدقیق بیشتر از سوی پژوهشگران می باشند و نمی توان این فرهنگ های ملی را نادیده نگاشت. عدم نگارش و دقت بر این فرهنگ ها باعث از بین رفتن و منسوخ شدن آنها می شود و منجر به فقر و گسل های فرهنگی جبران ناپذیر می گردد و همچنین افراد آن جامعه دچار ضربه ی فرهنگی می شوند، اما تامل و نگارش آن باعث زنده نگاه داشتن فرهنگ ملی این مرز و بوم است که از خانواده‌های فرهنگی مختلفی تشکیل شده است. قدر مسلم آن است که این بار باید بر دوش فرهیختگان آن مردم باشد چراکه آنان با فرهنگ خود زندگانی کرده و برای آنان نگارش آن فرهنگ ملموستر، قابل درک تر و ذهنی تر از هر کس دیگری است.
یکی از این فرهنگ های نانوشته آیینی است با نام گرگیعان//gərgian ، همواره با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان اقوام مسلمان در هر نقطه از کره خاکی با آداب و رسومی خاص برای بزرگداشت این ماه مبارک مراسمی بر پا می کنند.
مسلمانان جهان با آئین های مختلف در هر کشوری آداب و رسومی را برای این ماه دارند، از شرق تا غرب جهان اسلام آداب و رسوم زیبا و منحصری را شاهدیم، بارز ترین اجتماع اسلامی در غرب در ایالات متحده آمریکا، در ایالت نیو‌جرسی است که بیشترین جمعیت مسلمان را در بر دارد همچنین دارالهجره مرکز «دارالهجره‏» واقع در شمال ایالت «ویرجینیا» یکى از مهمترین و بزرگترین مراکز اسلامی است (عبدالله رشید، ۱۳۷۸). خانواده ها برای افطار، دور هم جمع شده به دیدار یکدیگر می روند، همچنین در دانشگاه هاروارد کمبریج، نمازخانه آنجا تا هر زمانی برای مراجعان باز است.
از آنجایی که کشور ما از جمله کشورهایی است که تکثر قومی متنوع فراوانی دارد فلذا، نگارش رسوم این اقوام به صورت تخصصی برای آشنایی بیشتر اقوام با یکدیگر برای همزیستی و شناخت بیشتر نسبت به همدیگر مفید است، کشور ایران از دیرباز بستر همزیستی اقوام متنوعی بوده است. همزیستی که لازمه ی تداوم آن آشنایی بیش از پیش فرهنگ ها با یکدیگر است.
تنوع زیستی انسانی را نیز باید منبعی برای غنی شدن پیوسته دانست و به همین دلیل نیز از آن دفاع کرد. تکثر زبان ها، اقوام، فرهنگ ها، دانش ها و حتی سرمایه ی ژنتیک [genotypique] انسانی میراثی است که باید در حفظ آن تلاش کرد. از این گذشته در دوران ما، تنها از طریق حفظ گوناگونی فرهنگ ها و به ویژه فرهنگ های غیر مکتوب مردم مرسوم به ابتدایی، می توان به سرعت به دانش مدون و انباشته شده ای از قرن ها و هزاران سال پیش درباره‌ی تنوع زیستی گیاهی ، جانوری و ]مردم شناسی[ دست یافت … حفظ زبان ها، واژگان آنها و کالبد شفاهی شان، و تمام سنت هایی که در قالب مردم شناسی شناختی(دانش قومی)[ethnoscience] قرار می گیرند، ضرورت دارند (برتون، ۱۳۸۰، ۲۱۸).
چکیده :
در مبحث حاضر سعی بر آن است که مراسم آیینی گرگیعان//gərgian در میان عرب های خوزستان به گونه برجسته و با توجه به جزئیات به تشریح درآید. در مطلب پیش رو مراسم گرگیعان از مقدمات آن شامل جمع شدن کودکان است تا شروع مراسم و شیوه و اسلوب اجرای این مراسم تا پایان آن را شامل می گردد. در این مکتوب تلاش شده است تا جزئیات مراسم گرگیعان به روشنی به رشته ی تحریر در آید. شیوه ی نگارش در این پژوهش مردم نگاری است که به تمام جزئیات پرداخته تا کارکردها و اهداف از شکل گیری این ساخت در جامعه‌ی عرب خوزستان مشخص و به دیگر اقوام معرفی شود. نکته‌ی قابل تامل آن است که این فرهنگ تنها توسط نوجوانان زنده نگاه داشته و بر پا می گردد.
میدان پژوهش :
جامعه ی مورد مطالعه در این پژوهش عرب های خوزستان هستند که در این جا به عرب های جنوب و جنوب غربی استان بیشتر تمرکز شده است، دلیل تامل بیشتر در این مناطق با شکوه تر اجرا شدن این مراسم در آنجا است، شادگان و آبادان از جمله ی این شهرها است.
روش تحقیق :
در پژوهش پیش روی از روش ثبت وقایع بر اساس مشاهدات عینی و با حضور در محل اجرای مراسم و همچنین مصاحبه‌ی آزاد با ساختار منعطف از زنان و مردان مسن استفاده شده است. ثبت وقایع به صورت یادداشت برداری ها ی مشخص از جزئیات و فرآیند این مراسم حضور پژوهشگر را در میدان الزامی می کرد تا بتواند مشاهداتش را مستند سازد از طرف دیگر عدم کفایت داده ها باعث روی آوردن به روش تکمیلی دیگری که همان مصاحبه ی منعطف بود را ضروری می نمود.علت انتخاب گروه مردان و زنان مسن به دلیل پیشینه ی آشنایی آنان از ابتدای فرآیند تا انتهای آن و برخورداری از اطلاعاتی در باره ی نحوه ی بگزاری مراسم در گذشته بود.
هدف :
هدف کلی در این مطالعه نگاهی ساختارمند به آداب و رسوم اقوام عرب خوزستان با تمرکز بر آیین های ماه رمضان می باشد تا آشنایی مخاطبان را با اجزاء این فرهنگ غنی در جنوب ایران میسر سازد.
استقبال از ماه رمضان:
مردم عرب خوزستان همچون عرب های حوزه خلیج فارس با حلول ماه رمضان اقدام به ارسال پیام های کوتاه تبریک ماه مبارک، همچون”رمضان کریم” به استقبال این ماه می روند، در کشورهای عربی و مخصوصا کشورهای حوزه خلیج فارس و همچنین هموطنان عربمان در خوزستان علی رغم داشتن مراسمات مختلف همچون، سنت افطاری دادن که در بین عرب ها بسیار فراوانی دارد و همچنین تعارف آب و خرما و مراسم قرائت قرآن و نیایش مراسمی با نام “گرگیعان” وجود دارد.
ماه رمضان همواره در استان خوزستان با آیین‌ها و رسومات مختلفی همراه بوده است. بازی «محیبس»/məhəbəs/ یا همان پوچ و پر و آیین طبل زدن در سحر وهمچنین پختن غذاهای مخصوص این ایام همچون “مهلبیه” /mu:hællæbiyyәh/ (فرنی)، سمبوسه، هریس و …. از جمله این رسم‌های رایج در بین شهروندان عرب استان خوزستان است.
گرگیعان و کودکان :
شب ۱۵ ماه رمضان بچه های کوچک عرب خوزستان بعد از افطار به کوچه و پس کوچه های اهواز، ویس، آبادان، خرمشهر، شادگان و سوسنگرد و دیگر شهرها و روستاهای توابع آن ها می روند تا آئین سنتی ای را که اجدادشان در کودکی به جا می آوردند را برپا کنند، بچه ها با شور و شعف به کوچه ها روانه می شوند، دختر و پسر با بر گردن انداختن کیسه هایی از پیش تهیه شده برای جمع آوری عیدی و شیرینی و پوشیدن لباس های محلی خود که پسران با پوشیدن دشداشه و دختران با پوشش عبا (چادر عربی) بر سر به درب خانه ها برای دریافت شیرینی و عیدی ماه مبارک می روند.
این نکته قابل تامل است که برای عرب های خوزستان عید فطر از جمله عید های با شکوه معنوی این مردم به حساب می آید و این عید نزد عرب های خوزستان از عید ملی نوروز مهم تر و برای آن بیشتر ارج می نهند.
اجرای مراسم گرگیعان با شعارهای مختلفی همچون نام آن در بین عرب های مسلمان همراه است، برای نمونه بچه های کویتی با شعار قرقیعان و قرقیعان بین اقصیر۱ و رمضان ( قرقیعان و قرقیعان بین شعبان و رمضان) و بچه های اماراتی با شعارهای انطونه حق الله یرضی علیکم الله (حق خداوند را بدهید خداوند از شما راضی باشد) و دیگر بچه های حوزه خلیج فارس با شعار عطونا الله یعدیکم بیت مکه یودیکم ( به ما عیدی بدهید که خدا عیدی سفر مکه به شما بدهد) به کوچه ها روانه می شوند (سایت الاشعاع الاسلامی، ۱۳۸۲). در این میان بچه های عرب خوزستانی پشت در خانه ها شعر می خوانند : “ماجینه یا ما جینه حل الکیس و انطینا” (آمدیم و آمدیم – در کیسه را باز کن و به ماعیدی وشیرینی) بده، اگر اهالی خانه مثلا در پشت بام باشند خطاب به آنها می گویند: “یا اهل سطوح تنطونه لو نروح” (ای افرادی که بالای پشت بام ایستاده اید – به ما عیدی می دهید یا برویم؟ همچنین ممکن است بچه هایی که دست جمعی برای گرفتن عیدی به کوچه ها می روند، دو گروه شوند و گروه نخست بگوید:” گرگیعان و گرگیعان ” و گروه دوم جواب دهد:” الله یعطیکم رضعان ” (خدا به شما بچه دهد یا اینکه ” گرگیعان و گرگیعان – الله ایخلی اولیدکم ( خدا پسر کوچولوی شما را نگه دارد، این دو گروه ممکن است به دو گروه دختر و پسر نیز تقسیم شود. در این مراسم، اهالی خانه ها به بچه ها که هر یک سبدی را در دست دارد ، باسورک (بادام)، شیرینی و عیدی می دهند این مراسم تا پاسی از شب نیمه ماه رمضان ادامه می یابد . .

ریشه شناسی لغوی “گرگیعان”

تعابیر و روایت های مختلفی درباره ریشه این کلمه مطرح شده است درباره معنی کلمه “گرگیعان” یا “قرقیعان” /ghərghian/، برخی معتقدند این کلمه از “قرع الباب ” به معنای در زدن گرفته شده به این علت که کودکان درب خانه ها را برای دریافت شیرینی و عیدی می کوبند نظر دیگری که در باب معنی “گرگیعان” آمده است که می گوید این واژه از کلمه “قرّه العین”/ghorætolain/ (عبدالنبی قیم، فرهنگ معاصر میانه، ۱۳۸۵، ۶۴۲) گرفته شده که به معنای نور چشم است.

از آنجایی که مراسم گرگیعان مصادف می شود با تولد امام حسن مجتبی ( ع ) وخوشحالی رسول خدا(ص) برای تولد اولین نوه اش، می گویند که مردم برای عرض تبریک به امام علی ( ع ) و حضرت فاطمه (س) “قره عین قره عین” گویان به درب منزلشان می رفتند و کم کم به صورت مناسبتی هر ساله در میان مسلمانان رواج گرفت.

اجرای مراسم گرگیعان با نام های مختلف در بین مردم کشورهای عربی منطقه وجود دارد که اجرای آن نیز با اشعار خاصی همراه است برای نمونه مردم بغداد آن را “ماجینه” //mæȡȜiæ می نامند و اهالی جنوب عراق به آن “کرکیعان” می گویند در کشورهای حوزه خلیج فارس، بحرینی ها آن را “قرقاعون”، قطری ها به نام “قرنقعوه”و مردم کویت و عربستان به نام” قریقعان” می گویند این آئین در کشورهای عمان نیز “قرنقشوه” و در امارات “من حق اللیله” خطاب می شود در میان مردم عرب خوزستان چون در برخی مواقع، قاف، گاف تلفظ می شود لذا مراسم “قرقیعان” با تلفذ بومی “گرگیعان” خوانده می شود. این مراسم همه ساله به صورت خود جوش بواسطه ی کودکان کم سن و سال برگزار می شود.

نتیجه گیری :
با توجه به آنچه بیان کردیم می توان به اهمیت کنشی این مراسم و تقارب فرهنگی کشورهای عرب حوزه ی خلیج فارس پی ببریم. که نشان می دهد این همسایگی نه تنها جغرافیایی و سرزمینی بلکه فرهنگی نیز می باشد. توجه به چنین عملهای کنشی که ماهیت فرهنگی دارند باعث تقارب هویتی‌، فرهنگی در نتیجه هموار کردن سطح همیاری جهت همکاری های بین المللی از جمله تبادلات فرهنگی و آموزشی می گردد. نگارنده نیز با بیان روشن و سازه ای این گونه آداب و رسوم زمینه چنین احساس تقارب فرهنگی را فراهم میگرداند.
اگر از پیش از این مراسم تنها نامی که احیانا ناآشنا می آمد شنیدیم از این پس نه تنها با شرح آن بلکه با اهمیت کارکردی و پیشینه ی آن نیز آشناییم و می دانیم که تا چه اندازه این سنتها دارای کارکردهای مهم برای کل سیستم هستند. و تا چه اندازه با کشورهای همسایه در آداب و رسوممان دارای شباهت و بعضا اشتراک هستیم، نکته ی قابل توجه آن است که شناساندن فرهنگ اقوام مختلف مسیری هموار برای چندگرایی فرهنگی ((cultural pluralism ایجاد می کند که می تواند نتایج خوبی را برای اقوام به ثمر آورد.
پی نوشت :
۱ – در زبان عربی خوزستان ماه شعبان را اقصیر نیز گویند. البته در جنوب عراق و کویت هم این چنین است.
«این نوشته پیش از این به صورت مختصر در سایت خبرگزاری ایسنا و سایت تحلیلی خبری عصر ایران در قالب مصاحبه منتشر شده و برای تجدید انتشار به صورت پژوهش در اختیار تارنمای «انسان شناسی و فرهنگ» قرار گرفته است.

منابع :
کوئن ،بروس ، ۱۳۸۵، (۱۳۷۲)، مبانی جامعه شناسی، ترجمه دکتر غلامعباس توسلی – دکتر رضا فاضل، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)
رشید، عبدالله، بی تا، ماهنامه اسلام و غرب دفتر تحقیقات اسلامى وزارت امور خارجه به نقل از مجله العربی شماره‏ ۱۸۷، ترجمه غلامحسین ابراهیم، http://www.hawzah.net/Per/Magazine/IQ/026/iq02608.asp
رولان، برتون، ۱۳۸۴، (۱۳۸۰)، قوم شناسی سیاسی، ترجمه ی ناصر فکوهی، تهران، نشر نی
برگرفته از سایت مرکز الاشعاع الاسلامی، شیخ صالح الکرباسی، ۱۳۸۱
منبع بر خط http://www.islam4u.com/almojib_show.php?rid=632
قیم، عبدالنبی، ۱۳۸۶، (۱۳۸۸)، فرهنگ معاصر میانه عربی – فارسی، تهران، انتشارات فرهنگ معاصر