کتاب سه نگاه به مسئله‌های موجود در سه ساحت فرهنگ، روایت و پژوهش جنگ/ دفاع مقدس از فرانک جمشیدی و علیرضا کمری در ۲۳۲ صفحه قطع رقعی منتشر شد. این کتاب در برگیرنده‌ی سه بخش و ۱۸ مقاله با عناوین ذیل است:
بخش اول: فرهنگ (زبان، ادبیات و هنر)
نوشته‌های مرتبط
این بخش مشتمل بر ۸ مقاله است:
۱ـ زبان فارسی؛ زبان اندیشه و فرهنگ و انقلاب اسلامی
□ درباره‌ی ضرورت ابلاغ پیام انقلاب و حضور فعال در «آوردِ» هجوم فرهنگی با پررنگ‌کردن حضور جهانی به‌واسطه‌ی بهره‌مندی از زبان ملی این کشور و کاربرد زبان به‌عنوان یک اسلحه‌ی مؤثر فرهنگی در جهت حفظ و صیانت از انقلاب و دستاوردهای آن.
۲ ـ جنگ؛ زبان، اندیشه و فرهنگ
□ درباره‌ی بازتاب اندیشگانی، فرهنگی رویداد یا واقعه‌ی جنگ در ادبیات و هنر، که از آن می‌توان به «وقوع دوم یا پدیده‌ی ثانوی» یاد کرد و نیز دلایل غلبه‌ی نگاه و خوانش دفاع مقدسی به جنگوبازتولید بی‌وقفه‌ی این خوانش در زبان شعر و بلادرنگ زبان خاطره و داستان.
۳- رابطه‌ی اسم و مسما در دو اصطلاح جنگ تحمیلی و دفاع مقدس
□ درباره‌ی سه نام یا عنوان «جنگ هشتساله ایران و عراق»، «جنگ تحمیلی» و «دفاع مقدس» و چرایی غلبه‌ی عنوان «دفاع مقدس» بر دو عنوان دیگر و تبعات ناشی از این چیرگی یا استیلا و نیز ضرورت به‌روزرسانی زبان سخن‌گفتن در باب این واقعه از طریق همراه‌کردن آن با واقعیت‌های اجتماعی و مسئله‌های جاری جامعه.
۴- رابطه و پیوند انقلاب اسلامی ایران و دفاع مقدس با فرهنگ عاشورا
□ درباره‌ی مقابله‌ی جدی غرب با مفاهیم و معارف عاشورایی به دلیل آگاهی به نقش انکارناپذیر فرهنگ عاشورا در آگاهی‌بخشی و جهت‌دهندگی به جنبش‌های آزادیخواهانه در سراسر جهان، به‌ویژه جنبش‌هایی که متأثر از انقلاب اسلامی ایران درصدد نجات‌بخشی انسان‌ها از هرگونه ستم و سلطه و حتی قبول آن‌اند و ضرورت زنده‌نگاهداشتن مرام و معرفت و فرهنگ عاشورایی به منظور حفظ سلامت انقلاب از هجوم دشمن و بقای ایران که این مهم به‌واسطه‌ی تقویت نگاه عقلانی به این واقعه و دورنگاه‌داشتن آن از تحریف‌ها و تلقی‌های نادرست امکان‌پذیر خواهد بود.
۵- ذکر مصیبت؛ بن‌مایه‌ی خاطرات دفاع مقدس
□ درباره‌ی تأثیرگذاری «دین» (مشخصاً دین اسلام و مشخصاً اسلام شیعی)، «سنت»، «تاریخ» و «اسطوره» اولاً، بر تأویل فاجعه‌ی جنگ به مصیبت؛ ثانیاً، بر تبدیل تدریجی جنگ هشتساله و خاطرات این جنگ به «کهن‌الگوی ستیز حق و باطل» یا «آزمون معرفتی» یا «شناخت‌نامه‌ی عملی و عینی با مبانی حکمی و تعلیمی» درخصوص مفاهیمی چون فتوت، گذشت، اخلاص، ایمان به فناپذیری جهان و روز رستاخیز، و … ثالثاً، بر جلوگیری از فراموش‌شدن جنگ و خاطرات جنگ و رابعاً، بر جلوگیری از پیدایی و رشد ادبیات ضدجنگ.
۶ـ طنزها و شوخ‌طبعی‌ها و مطایبه‌های جبهه‌گیان؛ افقی گمشده به روی انسان‌شناسی فرهنگی جنگ
□ درباره‌ی چرایی ظهور و بروز شوخ‌طبعی و مطایبه و طنز در جبهه و میان رزمندگان و بازشناسی کارکرد طنزها و شوخ‌طبعی‌ها و مطایبه‌های اهل‌جبهه برای انسان‌شناسی فرهنگی در ایران.
۷- مناسبت‌زدگی رسانه‌ها؛ عوامل، پیامدها و راهکارها
□ درباره‌ی بررسی کمّ و کیف توجه رسانه‌ها به سه رخداد«تشکیل بسیج مستضعفان»، «آغاز جنگ تحمیلی» و «آزادسازی خرمشهر» از حیث آنکه این هر سه، تاریخ ایران را در حساس‌ترین مقطع زمان رقم زده‌اند و مهم‌ترین محتوای دوره‌ی هشت‌ساله‌ی دفاع و مقاومت را در خود نهفته دارند و هر کدام بیانگر شأن و مرتبتی از ظاهر و باطن دفاع مقدس و انقلاب اسلامی به شمار می‌آیند و برشماری برخی از دلایلی که موجب بروز عارضه‌‌ی «مناسبت‌زدگی ـ مناسبت‌اندیشی» در میان اصحاب رسانه در نسبت با واقعه‌ی مهمی به نام «جنگ هشتساله» شده است و نیز آثار و پی‌آمدهای این عارضه و راه برون‌رفت از آن.
۸- توسعه‌نیافتگی تئاتر دفاع مقدس؛ بازشناسی دلایل، عوامل، پیشنهادها و راهکارها
□ درباره‌ی توسعه‌نیافتگی تئاتر در ایران، ناشی از نبود فرهنگ مدنی و جمع‌گرایی و مآلاً فرهنگ گفت‌وگو/ مکالمه/ مفاهمه و دیالوگ و نیز توسعه‌نیافتگی تئاتر دفاع مقدس به دلیل گرفتارآمدن در چنبره‌ی تبلیغات ظاهری و مناسبتی با مصارف سیاسی و تکرارها و تقلیدهای بیهوده و پیشنهاد راهکارهایی برایهویت‌دهی به تئاتر جنگ/ تئاتر دفاع مقدس.
بخش دوم: روایت (خاطره و تاریخ)
این بخش مشتمل بر ۶ مقاله است:
۹- «روایت حاقّ امر واقع»؛ امکان یا امتناع؟
□ درباره‌ی تبعات ناشی از روایت‌زدگی (به معنای وضعیتی که در آن، صِرف روایت یا روایت صِرف، تنها منظر شناخت رویداد یا پدیده‌ی جنگ هشتساله دانسته شود و به خوانشی تک‌خطی، بسته و محدود گردد) و نیز ضرورت توجه به اینکه روایت جنگ منطقاً انجماد و انسداد را برنمی‌تابد، بلکه حَسبِ جهان‌های متعدد انسانی و به‌تَبَع ذهن و زبان‌های متنوع، روایت این واقعه نیز «متکثر»، «افزود و کاست پذیر» و «سیال» است و همین ویژگی، آن را مستعد حواشی و پیرایه‌ها می‌کند، آن‌سان که ممکن است ابعاد و وجوه گونه‌گون جنگ، تقلیل یابد و امکان شناخت فراگیر آن ناممکن گردد و در نتیجه، روایت از/ درباره‌ی جنگ، به جاده‌ای یک طَرفه بَدَل شود که گفتمان سیاسی از آن بیشترین بهره را خواهد برد.
۱۰ـ رابطه‌ی خاطرات جنگ/ دفاع مقدس و تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری جنگ/ دفاع مقدس
□ درباره‌ی معنایافتگی تاریخ جنگ در فرم و ساختار خاطرات مربوط به این واقعه و نیز شکل‌پذیری خاطرات جنگ در ریختار ادبیات که از جمله تبعات آن عبارت است از تعمیم و تغلیب خاطره‌گویی و خاطره‌نگری و خاطره‌گرایی، به کُل یا تمامت هستی و وجوه گونه‌گون جنگ یابد؛ بازستانده‌شدن مجال درنگ درباره‌ی لایه‌های بیرونی جنگ؛ و شکل‌گیری تاریخ خاطره‌گرایانه و خاطره‌محور یا تاریخ نقلی، روایی/ ادبی دفاع مقدس.
۱۱ ـ سندیت خاطرات جنگ/ دفاع مقدس؛ ضرورت تبیین مبانی و مفاهیم خاطرات، تعیین انواع و چگونگی اعتبارسنجی آنها، تهیه‌ی شیوه‌نامه‌‌های تصحیح و تنقیح
□ درباره‌ی غلبه‌ی رویکرد خاطره‌گرایانه یا خاطره‌انگارانه در خوانش جنگ یا خوانش دفاع مقدسی جنگ در عموم گزاره‌ها و منشورات مربوط به این واقعه، چندانکه می‌توان از ظهور و بروز پدیده‌ای به نام «جمهوریت ادبی دفاع مقدس در خاطره‌گویی، خاطرهنویسی، خاطرهشنوی، خاطرهخوانی، خاطرهخواهی، خاطرهاندیشی، و …» یاد کرد و نیز غربت عقل و نقد و درایت در فضای تولید متن‌هایِ روایی، از جمله خاطرات و تاریخ شفاهی و بی‌توجهی به اهمیت و دلالت اِسنادی و اَسنادی خاطره‌ها و ضرورت حفظ اصالت و اعتبار آنها از هرگونه دگرگون‌نمایی و تصرف ناشی از تعریف‌نشدگی روابط میان «مدون» و «ناشر» با «دارنده‌ی خاطره»، و نحوه‌ی تعامل این سه سو با یکدیگر و درنتیجه، ظهور صورت‌ها و شگردهای متنوعی از تحقیق و تصحیح و تنقیح خاطرات، بدون تقریباً هیچ نوع نقد و نظارت معلوم و سامانمندی بر این فرآیند.
۱۲- تاریخ‌نگاری جنگ در ایران؛ سیر و سابقه، دلایل ضعف و کاستی، راه‌های طی‌نشده
□ درباره‌ی بررسی تأثیر جنگ هشتساله بر شکل‌گیری شاخه‌ی مستقلی در تاریخ ایران به نام «تاریخ‌نگاری جنگ» و نیز چرایی و چگونگی پیدایی و رشد این شاخه و آفت‌های تهدیدکننده‌ی حیات آن.
۱۳- شهید آوینی، فاتح روایت؛ بررسی رابطه‌ی آوینی و روایت
□ درباره‌ی اینکه آوینی به سه دلیل با روایت نسبت می‌یابد: یکی اینکه سازنده و پردازنده‌ی روایت بوده و در این زمینه به ابداع و مکاشفه رسیده؛ دوم اینکه، شهادت او سبب ایجاد و ساخت روایت شده؛ سوم اینکه، روایت آوینی خاص بوده چون ذهن و زبان وی از دنیای عینی و مادی جبهه و جنگ «گذر»، و به جهانِ زیست‌باور اهل‌ایمان «ورود»، و آن را در قالب روایت کلامی و تصویری «بازتولید» و به دیگران «منتقل» کرده است. از این‌رو، بهتر است پیوند آوینی و روایت را در چهارگانه‌ی گذر و عبور، ورود و اجتهاد، بازتولید و تکثیر، و انتقال و اتصال جست‌وجو کرد.
۱۴- مقتل‌نگاری آوینی در کتاب «فتح خون»؛ بازجست پیوندهای آشکار و ناآشکار آوینی و ادبیات قدسانی
□ درباره‌ی اینکه کتاب ادبی‌ـ‌آیینی فتح خون به چند دلیل در زمره‌ی آثار ادبی، نقلی و آیینی ادبِ عاشورایی و شیعی قرار می‌گیرد: (۱) جای‌نگرفتن در حبس و حصر زمان و مکان بلکه فوق زمان و مکان بودن و جاودانگی و مخاطب‌قراردادن کل انسان‌ها و ایمان‌آورندگان و غیرایمان‌آورندگان؛ (۲) محسوب‌شدن به‌عنوان نوعی مقتل‌نگاری معاصر که پیشتر سابقه نداشته یا یک کتاب جدی و مهم عرفانی‌ـ‌اخلاقی که فشرده‌ی همه‌ی آموزه‌های تنزیهی، تذکاری، تنبیهی، تعلیمی، عرفانی، فرهنگی، اسلامیِ ایرانی‌ـ‌شیعی است در خطاب به خود و به مخاطب نامرئی؛ (۳) مشهودبودن ادبیتی در متن که نتیجه‌ی جان پالایش‌یافته و روح صیقل‌خورده و آمیختگی با قرآن و احادیث است؛ (۴) آکنده‌بودن از تعبیرها و ترکیب‌ها یا کلمات قصاری که تلفیقی از آیات و احادیث، و نکته‌گویی‌ها و تلمیحات‌‌اند؛ (۵) تلقی تاریخ بسان سنت‌های الهی، همانند نگاه قرآن به سرگذشت انبیا و بشر و اتفاق‌های رخ‌داده؛ (۶) وقوع شهودی، جوششی، اکتشافی واقعه‌ی کربلا در ذهن و زبان و ضمیر آوینی، که وقوعی برآمده از باطن و سلوک و باور عمیق وی به کربلا و محصول تأمل یا درون‌گرایی و تأله اوست.
بخش سوم: پژوهش (آسیب‌ها و چالش‌ها، و بایسته‌پژوهی‌های جنگ)
این بخش مشتمل بر ۴ مقاله است:
۱۵- این جاده یکطرفه نیست؛ واکاوی تعاملات و مناسبات میان جنگ/ پژوهش جنگ با واقعیت‌های اجتماعی امروز ایران
□ نگاه انتقادی به روابط و نسبت‌هایی که جنگ از یک‌سو با راهبردها و رویکردها و روش‌های به‌کار گرفته‌‌شده در علوم انسانی، و از سوی دیگر با واقعیت‌های اجتماعی جامعه‌ی ایران دارد و نیز برشماری موانع موجود بر سر راه این تعامل؛ موانعی که پیدایی آنها ناشی از پیوند عمیق جنگ با حیثیات سیاسی امنیتی و عاطفی است و از جمله پیامدهای آن، بدل‌نشدن پژوهش و مطالعات جنگ به یک جریان فکری عمیق و عدم‌استقلال و آزادی پژوهشگران حوزه‌های متفاوت علمی برای پژوهش فارغ از ملاحظات و محذورات سیاسی و اجتماعی درباره‌ی موضوعات و مسائل جنگ و در نتیجه، جایگزین‌شدن شبه‌پژوهش‌ها، غیرپژوهش‌ها و ضدپژوهش‌ها درباب جنگ/ دفاع مقدس به جای پژوهش‌های علمی و روشمند درین‌باره است.
۱۶ -مطالعات نشانه‌شناختی جنگ/ دفاع مقدس مصادیق و موضوعات، پیامدها و دستاوردها
□ درباره‌ی بازشناسی عوامل و عناصر مؤثر بر نشانه‌ای‌شدن جنگ/ دفاع مقدس، برشماری مصادیق نشانه‌های جنگ، توضیح یا تبیین رابطه‌ی میان مطالعات نشانه‌شناختی با پژوهش‌های تاریخی، فرهنگی و اَسنادی جنگ و دستاوردهای احتمالی آن.
۱۷ ـ ناکارآمدی طرح یکسان‌سازی مزار شهدا (اهمیت و ضرورت مطالعه‌ی مزارات شهدا، فواید و دستاوردها، هشدارها و توصیه‌ها)
□ درباره‌ی بازشناسی وجوه متعدد قابل‌مطالعه و تحقیق مزار شهدا با هدف ایجاد عرصه‌ی نوینی در ادبیات مزار و مزارپژوهی و نشان‌دادن اینکه مزارات شهدا مُلهَم از فلسفه‌ی فکری «شهادت، حیات است»، از حیث حیات و حرکت‌آفرینی، بطنِ تپنده‌ی فرهنگ و تاریخ این مرز و بوم‌‌اند.
۱۸ – شناخت اسناد خانگی جنگ/ دفاع مقدس؛ سندی برای شناخت چگونگی وقوع انسان واقعه
□ درباره‌ی انواع نوپدید اسناد و مدارک با دلالت‌های تاریخ‌شناختی (از جمله اسناد خانگی/ خاندانی/ مردمی مشتمل بر مجموع متنوع مستندات مکتوب/ مخطوط نظیر مکاتبه‌ها و مکتوبات و واگویه‌نوشته‌هایِ مردمی یا مربوط به لایه‌ها و توده‌های پایین جامعه و بی‌نام و نشان‌ها). ظهور این اسناد عمدتاً معلول دو چیز است؛ یکی، نگاه تازه به تاریخ از موضع و منظر فرهنگ که خود موجب تحول در معنا و مفهوم تاریخ و تاریخ‌فهمی و خوانش تاریخی شد و دیگری، چالش مبانی تاریخ‌اندیشی و تاریخ‌نگاری سنتی و مدرن به‌واسطه‌ی پیدایی این پرسش که مردم یا توده‌ها و طبقات جامعه در برابر وقایع و رویدادها چگونه عمل می‌کنند، چگونه می‌اندیشند و اندیشه و عمل و احساسات خود را چگونه در باورها، رفتارها و مصنوعات، به‌ویژه زبان و روایت منعکس و اظهار می‌کنند. اهتمام به پاسخ این پرسش، تاریخ را به‌عنوان یک جریان مردم‌نهاد و مردمی، با فرهنگ و انسان‌شناسی پیوند داد و مردم را به‌سان سازندگان متن تاریخ معرفی کرد و برکشید و موجب شد آحاد جامعه، (حتی مطرودان و دیده‌نشدگان) از گم‌بودگی و مهجوریت دوران سنتی به‌در آیند و پا به عرصه‌ی تاریخ و تاریخ‌سازی بگذارند.
قسمت پایانی این کتاب؛ یعنی انجامه، آشکار می‌کند که اولاً، وجه تسمیه یا دلیل نامگذاری کتاب به «سه نگاه» چیست. به بیان دیگر، این سه نگاه معرفی شده‌اند. همچنین بازمی‌نماید که موضوعات و مسئله‌ها و پرسش‌های موجود در سه ساحت «فرهنگ» و «روایت» و «پژوهش» جنگ/ دفاع مقدس کدام‌اند. از این منظر، کتاب یادشده می‌تواند فهرستی از بایسته‌‌های کاوش و پژوهش و مطالعه درباره‌ی جنگ یا دفاع مقدس را در اختیار علاقه‌مندان قرار دهد.
