این مجموعه یادداشت‌ها که حاصل پژوهشی میدانی و اسنادی است، به بررسی بازنمایی (representation) کالبد انسان در نگاره‌های ایرانی می‌پردازد و از عصر صفوی شروع می‌کند. از سوی دیگر یکی از مهم‌ترین بناهایی که در این زمان با نگاره‌های دیواری تزیین شده، کاخ چهلستون اصفهان است که تأکید بیشتر این نوشته بر آن بوده و نگاره‌های این کاخ را بررسی می‌کند. اما در یادداشت حاضر به عنوان اولین شماره، به کلیاتی در مورد نگارگری در این عصر و کاخ چهلستون می‌پردازد.
صفویان در سال ۹۶۹ ه.ش مصادف با پادشاهی شاه عباس اول، پایتخت خود را از شهر قزوین به اصفهان منتقل کردند. به دستور این شاه نقشه شهر اصفهان که دربرگیرنده کاخ‌ها، باغ‌ها، خیابان‌ها، پل‌ها، بازار و.. بود به دست معماران وهنرمندانی چون شیخ بهایی ترسیم واجرا شد. اما به موازات زمان صفویان، به دلیل حمایت‌های شاهان این سلسله از هنر به ویژه هنر نگارگری، مکاتب هنری متعددی در ایران شکل گرفت که از آن جمله می‌توان به مکاتب هنر تبریز، قزوین ، اصفهان و… اشاره کرد. در این میان بیشتر نگارگری‌های کاخ چهلستون که در این مقاله بدان پرداخته‌ایم تحت تأثیر مکتب اصفهان به تصویر درآمده‌اند.
ویژگی‌های مکتب اصفهان
یکی از ویژگی های این مکتب جدیدتر آن است که نگارگران در نقاشی‌های خود طالب آزادی عمل بیشتر نسبت به مکاتب قبلی شدند. تا آن زمان نگارگری به کتاب‌ها محدود بود اما در این مکتب آنان به ورقه‌های نقاشی و دیوار کاخ‌ها وخانه‌های بزرگ واشرافی روی آوردند. آن‌ها از چهارچوب موضوعی نگارگری‌های قبلی نیز خروج یافتند. پس این بار دیگر موضوع نقاشی‌ها روایت کتاب‌ها نبود، بلکه داستان زندگی معمولی وروزمره مردم عادی بود. موضوعاتی مثل «شکار وشکارچیان، حیوانات مختلف، پرندگان، اژدها، سیمرغ و اژدها، فرشتگان، دراویش، چوپانان همراه با گوسفندان خود، استاد وشاگرد، جوانان در حالت‌های مختلف ایستاده و نشسته، زندگی روستایی و کشاورزی و اتفاقات مهم تاریخی» بود. یا می توانیم به وفور زنانی را ببینیم که لباس های فاخر و الوان به تن دارند و یا نگاره‌های تک‌چهره از افراد به ویژه پادشاهان تحت تأثیر هنر اروپایی را که در میان آثار به چشم می‌خورند.در همین زمان است که سبک طراحی به شیوه قلم‌گیری رواج می‌یابد.مجموع این ویژگی‌ها را که در حقیقت از شهر اصفهان و تحت حمایت شاه عباس در نگارگری ایرانی به وجود آمد، سبک اصفهان نامیده اند. این ساختارشکنی در فضای هنری، در مجموع ویژگی‌های زیر را داشت:
-آزادی عمل بیشتر هنرمندان نسبت به قبل؛
-رواج دیوارنگاری و خروج از نگارگری‌های درون کتاب‌ها؛
-رواج طراحی و نقاشی به صورت تک‌ورقی؛
-تصویرسازی زندگی سنتی مردم و درباریان و اشخاصی که البسه فاخر وگران‌بها می‌پوشیدند؛
-توجه به نقاشی‌های تک چهره تحت تأثیر اروپائیان.
با توجه به این ویژگی‌ها، به نظر می‌رسد نگارگری مکتب اصفهان به دلیل پرداختن به زندگی روزمره و بازنمایی طبقه‌ای از مردم آن دوره می‌تواند منبع مناسبی برای بررسی بازنمایی کالبد انسانی به منظور پی‌بردن به ویژگی‌های جسمی ، پوشش و آرایش بدن باشد.
کاخ چهلستون و نگاره‌های آن
با انتقال پایتخت صفویان و همزمان با سفارش شاه عباس اول مبنی بر تهیه نقشه و احداث شهر اصفهان، به منظور رقابت با کاخ‌های عثمانیان و کلیساهای اروپایی، ساخت و تزئین کاخ‌های چهلستون و عالی قاپو مورد توجه ویژه قرار گرفت.ازاقدامات مهم شهرسازی این دوره، احداث خیابان زیبا و طویل چهارباغ و باغ‌های متعدد دو طرف آن بود. این باغ در حاشیه میدان نقش جهان شامل باغی قدیمی به نام جهان‌نما در دل مجموعه باغ‌های نقش جهان است. شاه عباس اول با احداث محور چهارباغ، باغ جهان‌نمارا رونق بخشید و درمیان آن کوشکی بنا کرد که هسته اولیه چهلستون محسوب می‌شود و شامل تالار میانی کاخ و اتاق‌های چهارگوشه برجای مانده امروزی است. حدود نیم قرن بعد شاه عباس دوم چهلستون را به کاخ پذیرایی مهمانان خارجی تبدیل کرد و کاخ اولیه را بدین منظور توسعه داد و ایوان شرقی را آئینه‌کاری کرد و دو تالار کوچک و یک ایوان یا پیش‌خوان نیز به جبهه شرقی آن افزود.
درتاریخ اصفهان حاج میرزا حسن خان جابرانصاری آمده است: عمارت چهلستون دارای ۲۰ ستون است که ۱۸ ستون آن نگهدارنده سقف ایوان سرپوشیده عمارت بوده و دوتای دیگر در جلوی تالار بعدی قرار دارد. این ستون‌ها در ایوانی به طول ۳۸ متر و عرض ۱۷ متر و ارتفاع ۱۴ متر و به سمت شرق بنا شده‌اند.ستون‌ها به شکل کثیرالاضلاع و مدورند که چهار ستون وسط روی پایه‌ای سنگی که از چهارطرف به صورت شمایل شیر ساخته شده اند، قرار دارند این ایوان برای پذیرایی مهمانان شاه بوده است.در دو طرف ایوان دو اتاق وجود دارد که از الحاقات شاه عباس دوم و هریک دارای نقاشی‌هایی به سبک آثار رضا عباسی است که روی گچ کار شده است.
باید گفت در طبقه بندی دیوارنگاره ها سه سبک و چهار دوره کلی دیده می شود:
الف – سبک رضا عباسی و در دوره حیات وی و مربوط به عصر شاه عباس اول
ب- سبکی منطبق بر رضا عباسی و مربوط به عصر شاه عباس دوم
ج – سبک اروپایی ومربوط به عصر شاه عباس دوم
د- سبک اروپایی مستحیل در سبک رضا عباسی به دست استادکاران ایرانی
موضوع این نقاشی ها نیز از در ورودی تالار به ترتیب از سمت راست به چپ عبارتند از :
• مجلس بزم شاه عباس اول وپذیرایی او از ولی محمدخان ، پادشاه ترکستان
• جنگ شاه اسماعیل اول با نیروهای عثمانی در چالدران
• مجلس پذیرایی شاه تهماسب اول از همایون ، پادشاه هندوستان
درجهت مقابل این نقاشی ها درضلع شرقی تالار از سمت راست به چپ نیز این آثار به چشم می خورد:
• جنگ شاه اسماعیل اول با شکیب خان ازبک
• جنگ نادرشاه افشار با قوای هند
• مجلس پذیرایی شاه عباس دوم از ندرمحمدخان پادشاه ترکستان
رضا عباسی
او از خانواده‌ای هنرمند و بااستعداد و فرزند استاد اصغرکاشی نقاش بود و خود نیز توانایی‌های زیادی داشت و طبیعتاً به عنوان نابغه‌ای جوان به دربارشاه عباس اول وارد شد و سپس گوی سبقت را از همه استادان قدیمی ربود. او پایه‌گذار مکتب نگارگری اصفهان شد. او تمایل خود را به مشاهده و ثبت واقعیت بیشتر درطرح‌های سیاه‌قلم، تک‌چهره‌ها وتک‌نگاره‌ها از خود نشان داد و در طراحی دیوارنگاری‌ها به ویژه کاخ چهلستون سهم عمده‌ای دارد. بیشتر نگاره هایی که در این پژوهش برآن‌ها استناد می‌شود از این هنرمند است.
این نوشته سعی می‌کند، به بررسی بازنمایی کالبد انسان‌های تصویرشده به ویژه زنان در این نگاره‌ها بپردازد و آن‌ها را تبیین کند.
پایان یادداشت شماره اول- این یادداشت ادامه دارد.
منابع در نزد نویسنده محفوظ است.