چه کسی از ویرجینیا وولف می ترسد؟

توضیح تصویر: وولف، اثر راجر فرای ۱۹۲۷

چه کسی از ویرجینیا وولف می‌ترسدِ ادوارد البی مرا به یاد داستان درِ باز {The open window} اثر داستان نویس شهیر انگلیسی هکتور مانرو {Hector Hugh Munro} ملقب به ساکی {Saki} می اندازد آنجا که قدرت گفتمان و تاثیر محسوس و شگفت‌آورش بر شنوندگان انکارناپذیر است. ترجمه فارسی درباز را سالها پیش در یکی از شماره‌های جریده‌ی وزین کیان {سال دهم، شماره‌ی ۵۴}به قلم مترجم توانا آقای هومن پناهنده خوانده بودم. در انتهای آن ترجمه‌ی شیوا و دلنشین، مترجم، داستان را علاوه بر وجوه ارزشمند ادبی‌اش واجد مضمونی فلسفی نیز دانسته که همانا عبارت است از آفرینش حقیقت در بستر روایت {narrative} که «در ابتدا کلمه بود و کلمه نزد خدا بود و کلمه خدا بود».

در تئوری ساختن‌گراییِ اجتماعی {social constructionism}، تمامیِ حقیقت با احاله‌ای جسورانه، به پدیده‌ی گفتمان {discourse} فروکاسته شده تا آنجاکه از این تئوری ابزاری ارزشمند ساخته می‌شود برای نقد هرآنچه که از آن با نام واقعیت، عینیت، حقیقت، تجربه، دانش و مضامینی از این‌دست یاد می‌شود. در نمایشنامه‌ی البی، گفتمان حاکم بر زندگی خانوادگیِ زوجی دانشگاهی از طبقه‌ی متوسط گو اینکه در عاملیتی درون‌زاد برساخته می‌شود یعنی اینکه از جایی آن بیرون وحیّ‌وحاضر بر خانواده و اعضایش تحمیل نمی‌شود؛ اما در نگاهی کلی سپری است دفاعی برای آن خلاءهای عاطفی و حفره‌های معرفتی که طبقه‌ی متوسط با گفتمانی- یا آنطور که مترجم درباز از آن یاد نموده؛ روایتی- برساخته در تقلا برای پنهان نگاه داشتن آن از دید طبقات بالا و پایین و لذا حفظ آتوریته‌ی خویش در نظام قشربندیِ اجتماعی جامعه است. چنین گفتمانی اما در وهله‌ی نخست همچون دم ودستگاهی روباتیک و خودکار، دست به‌کارِ ویرانگری پدیدآورندگان‌اش می‌شود. خانواده‌ای که پوک و بی‌معنا شده همچون درختی از درون‌پوسیده یا قلعه‌ای شنی که به تلنگری فرو‌می‌پاشد ازهم. آنطور که ادوارد البی نحوه برساخت گفتمان‌ها و خُرده‌گفتمان‌ها را توسط دو عضو خانواده {برتون و تیلور} تشریح می‌کند و متن خود را می سازد؛ هیچ‌گونه فضای خالی و توان مانوری برای آدمیانِ محسوس در مواجهه با گفتمان نامحسوس و انتزاعی باقی نمی‌گذارد: چکیده و عصاره‌ی پیامی که به مخاطب القاء می شود این است که فضای به‌ظاهر علمیِ یک محیط دانشگاهی می‌تواند آبستن فوران‌ها و بحران‌های عاطفیِ حادّی باشد که همان بهای پرداختی برای حفظ محیطی علمی و ارتقاء آن محیط چونان یک گفتمان است. ساحت ادبیات برای البی اقلیمی فراهم می‌آورد که بتواند به‌راحتی وجوه زبان‌شناختی فرایند برساخت {construction process} را مرحله به مرحله طی کند. بازی‌های زبانی با استفاده از کلمات و جملات تودرتو و پی‌درپی که در مرکز ثقل درام جای کنش‌های بدنی را گرفته و خود کنش‌ساز هستند نوعی کنشهای گفتاری یا گفتارهای کنش‌مند. خرده‌برساختها یا گفتمانها به تدریج به‌هم پیوسته و گفتمانی هژمونیک و کلی را بر‌می‌سازند مانند گفتمان اصلی “تولد یک بچه”، یا گفتمان “نزدیک شدن به مردی غریبه”، یا گفتمان “جابجاییِ یک کارمند پابه‌سن‌گذاشته با یک نیروی تازه‌نفس”. روایت‌هایی خشک و متصلب که عرصه را برای ازخودبیگانگی زوج با خودشان، محیط کارشان، عواطفشان و در نهایت با اجتماع فراهم می‌آورند. البی در قالب این اثرش، تصویرگر و خالق وضعیتی است که کوچکترین عاملیتی برای شخصیت‌هایش در مواجهه با مصنوعات بشری قایل نیست. خانواده‌ی طبقه‌ی متوسط برای البی گونه‌ای نهاد به محاق رفته است. البی پیشگوی بزرگ نهاد خانواده در بستر یا وضعیت پسامدرن کنونی در بسیاری از فرهنگها و کشورهاست. جایی که و آنگاه که یک نهاد اجتماعی برای خدمت به نهاد دیگر، قربانی‌ می‌شود. یک گفتمان جای گفتمان دیگر را می‌گیرد و در این میانه انسانهای گوشت و پوست و استخوان‌دار قربانی می شوند. البی داعیه‌دار گونه‌ای رادیکال از فرایند ساختن‌گراییِ اجتماعی است. اگر گفتمان یا روایت قصه‌پردازی در داستان ساکی توسط دختربچه‌ی داستان صرفن جهت تفنن و اسباب سرگرمیِ چنددقیقه‌ای بود و می‌توان آن‌را به دنیای فانتزی و خیال‌پردازانه‌ی ِ بچه‌گی نسبت داد اما البی شاید از زمره‌ی آخرین نسل از نویسندگانی بود که بر حضور تمام‌قد و سلطه‌طلبانه‌ی گفتمانهای انسان‌ساخته در تمامی عرصه‌های زندگی صحه می‌گذاشت در جهانی که هرچه سریعتر به‌سوی وضعیتی می‌رود که گویا شکوفایی هرکس شرطِ بیگانگیِ دیگری است و شاید بدتر از آن بیگانگیِ هرکس شرطِ بیگانگیِ دیگری است.