گفت وگوی خبرگزاری ایمنا با بهار مختاریان
دانشیار دانشگاه هنر اصفهان و مدیر گروه اسطوره شناسی و ادبیات کلاسیک موسسه انسان شناسی و فرهنگ در گفت و گو با خبرنگار ایمنا اظهار کرد: اگر بخواهیم درباره خاستگاه و دلیل پدیده ای چون آیین یا جشن چهارشنبه سوری صحبت کنیم، به ناچار باید آن را از سویی در ارتباط با سایر اجزایی که به آن پدیده مرتبط اند و نیز با زمان اجرایی آن که در آستانه سال نوست، درنظربگیریم. اگر خلاصه بگویم ما از طرفی با زمان کبیر که زمان آفرینش اسطوره ای از یک سو و از طرفی زمان دنیوی یا صغیر در این آیین ها سروکار داریم و گاه شماری ها حد اوسط نقطه گذاری میان این دو زمان و تثبیت اجرای آیین ها هستند و خود در طول زمان تغییر و تحولات زیادی داشته اند و در ایران باستان شواهد نشان می دهد که تقسیم بندی های تقویمی نخست فصلی بوده و بعد کم کم به شکل تقسیم بندی های تقویمی سالیانه و ماهیانه به اشکال مختلف درآمده است.
نوشته‌های مرتبط
بهار مختاریان ادامه داد: پس در آستانۀ سال نو یا نوروز شماری آئین به ظاهر متفاوت اجرا می شود که ذیل اعمال نمادین و ابزار نمادین مرتبط به سال نو قابل طبقه بندی هستند، بنابرین چهارشنبه سوری را نمی توان جدا از نوروز، و آن را نیز جدا از آئین های پایان زمستان و نیز ارتباط با مقوله تقویم در تبیین زمان اعتدال بهاری به عنوان نشانه آغاز سال بررسی کرد.
وی گفت: اگر بخواهیم کل اعمال آیینی را که در این زمان اسطوره ای اجرا می شود در مفهوم فلسفی «نو شدن سال» خلاصه کنیم، می بینیم که با مقوله ی بسیار پیچیده ای روبه رو هستیم که ذهن امروزی ما آن را بسیار ساده ادراک می کند، اما در جهان باستان اجرای این نو شدن منطبق با اعمال آیینی گوناگون لازم و ضروری بود که از طریق آنها چگونه نو شدن و چگونه وارد سال نو شدن را معنا می داد. به همین دلیل چهارشنبه سوری نیز در این مقولۀ بسیارگسترده، به عنوان جزیی از شبکه منظمی از اعمال و باورهای باستانی در رابطه با سال نو قرارمی گیرد و نمی توان این پدیده را مجزا از این شبکه و صرف توصیفات یا روایات تاریخی یا بنا بر نامگذاری مبهم آن معنا و تفسیر کرد. بنابر این،احتمال ثبت تاریخی این جشن در سه شنبه آخر سال می تواند یکی از نمونه های ثیت تاریخی چهارشنبه سوری باشد و هرگز تمامی ماجرا نبوده و نیست. بهتر است از وجود جشنی با چنین ویژگی هایی در پایان سال و هنگام ورود به سال نو سخن بگوییم که موسوم به چهارشنبه سوری شده است و البته تاریخ بخارا آن را شب سوری خوانده و خود سوری را برخی جشن و برخی مجازا سرخ به معنی آتش دانسته اند.
مدیر گروه اسطوره شناسی و ادبیات کلاسیک موسسه انسان شناسی و فرهنگ با بیان اینکه اجزای مهم اعمال نمادین در چهارشنبه سوری، یکی روشن کردن آتش، دوم پریدن از روی آن و سوم اجرای نمایشیِ قاشق زنی و فال و تفال بوده که متأسفانه مدتی است امروزه این امر جای خودش را به ترقه و آتش بازی های نامنظم داده است. حال اگر بخواهیم تحلیلی از این چهار جزء جزء نمادین در این آیین ارائه بدهیم، نخست باید اشاره کنم که آتش و آب دو عنصر مهم در اکثر آیین های نو شدن است و فرهنگ های هند و اروپایی و هند و ایرانی به ویژه از عنصر آتش در جشن ها و مراسم خود به عنوان عنصری قدسی و پاک کننده استفاده می کردند. اما عمل پریدن از آتش است که در این آیین آن را خاص می کند و صرفا آتش روشن کردن به تنهایی نیست. برای چه از آتش می پریم؟ و احیانا شعر معروف سرخی تو از من زردی من از تو را می خوانیم؟
یکی از دلایلی که برای پریدن از آتش مطرح می شود و شواهدی در منابع سومری از آن هست، باور به مقوله نجومی ورود خورشید از نیمه شش ماهه زمستانی به اعتدال بهاری و آغاز قدرت و اوج شش ماهه بهاری-تابستانی آن است. این تقطه اعتدال بهاری نزد سومری ها نقطه آسمانی آتش دانسته می شد، و همانطور که خورشید باید از این نقطه بگذرد و حیات خود را پس از زمستان مرگ آور از سر گیرد، انسان زمینی هم می بایست این عمل را تقلید کند، همان فلسفه کهن انطباق جهان کبیر و صغیر. در آتش یوهانس شوتلند همین پریدن از آتش مرسوم است و در منابع لاتین هم از اجرای آن یاد شده است. در هند هم روشن کردن آتش و پریدن از آن در آغاز سال دیده می شود.
مختاریان ادامه داد: انسان با چنین باورهایی همانطور که گفتم از طریق اعمال نمادین معناداری که در شبکه ای منسجم قرار داشتند، زمان اسطوره ای آغاز سال را بازنمایی می کرده است. همانطور که عنصر پاک آتش در این آیین پلیدی ها و مرگ زمستان را می گیرد و زندگی و سلامت بهاری را به ما می دهد مصداق همان شعر سرخی تو از من و زندگی از نو آغاز می شود، تفال نیز در اکثر جشن های سال نو یکی از اعمال فراگیر در ارتباط با آنهاست و من ترجیح می دهم از اصطلاح «بخت گشایی» از آنها نام ببرم که تعبیر و تفسیر مثبت از نشانه های مقدر نیروهای فرازمینی در ورود به سال نو است و معمولا همواره خوب و امیدبخش تعبیر می شده و اینها با آینده گویی و پیشگویی کاملا متفاوت اند.
دانشیار دانشگاه هنر اصفهان همچنین به انجام آئین قاشق زنی در این آیین اشاره کرد و گفت: در فرهنگ های هند و اروپایی در پایان سال، باوری مسلط بوده که در آن ارواح نیاکان به زمین می آیند و بایستی ازطریق یکسری اعمال، این ارواح نیاکان را برای خیر و برکت بخشیدن به سال جدید یا آغاز سال خوشنود ساخت .
وی افزود: در آئین قاشق زنی،افراد با روی پوشیده و بدون صدا به درب منازل می رفتند و حضور خود را نه با سخن گفتن که با قاشق زدن ، به نوعی تقلید ارواح اعلام می کردند. ساکنان خانه ها نیز با دادن حبوباتی مانند عدس و برنج و مانند اینها، خیرات می کردند و بعد از آن خیرات آشی پخته می شد و میان مردم پخش می شد. این عمل تضمین برکت سال با خوشنود ساختن ارواح نیاکان بود که اساسا جزء اصلی آیین های نوروزی در فرهنگ ایران بوده و در اعمال دیگری چون خانه تکانی و نوپوشیدن و چراغ روشن کردن و سفره هفت سین که همگی آمادگی ما را برای پذیرا شدن از فروهرهای نیاکان نشان می دهد و من در جاهای مختلف به آن پرداخته ام. این امر ساختار اصلی اعمال آیینی مربوط به نوروز و سال نو در فرهنگ ایران باستان بوده و حتی در واژه ی فروردین که برگرفته از واژه فرورتی/فروهر و دئنا است به عنوان ماه آغاز سال دیده می شود.
بهار مختاریان به شباهت عمل قاشق زنی و آتش روشن کردن چهارشنبه سوری در فرهنگ ایرانی و هالوین در فرهنگ غرب اشاره کرد و افزود: هالوین هم یعنی “جشن همه مقدسان” و باور کهن در فرهنگ سلت ها بر این بود که مردگان در این شب به زمین می آمدند. البته زمان اجرای آن در آغاز پاییز یا زمستان بوده است. در گزارشهای موجود نزد سلتها نیز از روشن کردن آتش برای ترساندن نیروهای مخرب و نیز گذاشتن غذا برای ارواح پشت در خانه، زیرا نباید مستقیم با زندگان در تماس قرار می گرفتند، گزارش شده است. این تفاوت های گاهشماری یا تقویمی در اجرای آیین های اغاز سال به تغییر و تحولات تاریخی تقویم برمی گردد و نباید در تحلیل ساختاری ما را گمراه کند. با این همه در کشورهای غربی از این آیین بسیار کهن به شکل بسیار نوینی بهره برداری شده و کاربرد اقتصادی بسیاری زیادی در توسعه ملزومات مرتبط با آن پیدا کرده است. به نظر من شناخت و گسترش چنین جشن های سوای مفاهیم فلسفی-اخلاقی پنهان در پس پشت آنها، جنبه هویت بخشی دارد و می توان با سیاست گذاری در اجرای برنامه های فرهنگی شهری از آنها بهره برداری مناسب کرد.
لینک: http://www.imna.ir/news/339403
