بخش دوم
طرح فیلم از یک واقعه قابل پیش بینی
نوشته‌های مرتبط
طرح فیلم ، نوشته ای چند خطی است که دورنمایی از ساختار فیلم ترسیم میکند. ترغیب کننده است و طراح بر دلایل انتخاب، حساسیت های موضوع و یا انطباق طرح با دستاوردهای تحقیق ویا خواست تهیه کننده وبیش از همه بر بداعت و جذابیت تاکید می ورزد ( از دهه چهل ما می بایست در ورقه های برآورد فیلم در تلویزیون مشخص می ساخیتم که چه میخواهیم بگوئیم ؟ مخاطب فیلم کیست؟ و فیلم برای کدام گروه سنی ساخته می شود ؟)
رویداد قابل پیش بینی به این معناست که دقیقا می توان تحول آن را توصیف و برای فیلمبرداری طراحی کرد . به عبارت دیگر می توان طرح فیلم را به مستند نگاشتی مقدماتی و یا جزوه ای با عکس وتفصیلات مبدل ساخت .اما همانطور که گفتیم ،برخی فیلمسازان چندان خود را به مستند نگاری مقید نمی کنند .زیرا در جریان مستند سازی ، گاهی اتفاقات غیر قابل پیش بینی رخ می نماید ـ ویا می توان مسبب آن بود ـ که نمی توان ازتعامل بین عناصر قابل پیش بینی و اتفاقی و خلق زیبایی ، بی بهره ماند.
درک نحوه تبدیل طرح به شکل ، همچنین لحن آن اهمیت حیاتی دارد . به گفته جعفر فاطمی تهیه کننده فیلم مستند :
در سینمای مستند دنیا concept برای تهیه کننده در اولویت است. به این معنا که در باره محصول نهایی از همان آغاز بحث می شود . فیلم باید دارای کدام جذابیت ها باشد ؟ مخاطب کیست ؟ چگونه توزیع می شود ؟ دقیقا با چه مدت وبرای پخش از کدام شبکه ها و با چه کیفیت فنی وهنری ساخته میشود . این بحث بار فنی دارد و از همان آغاز ،مسائل کلان تولید مورد بحث قرار می گیرد .
در طرح فیلم مشخص می شود که موضوع چیست و طرز تلقی ما از آن کدام است چقدر جذابیت دارد وچرا؟ قرار است با چه لحنی با پدیده مواجه شویم ( پرخاشگرانه ،طنز آمیز ، صریح ، طعن آمیز ، انتقادی ویا بی طرف ؟) آیا نظرگاهی شخصی از موضوع ارائه می شود و فیلمساز تم مورد علاقه اش راپی می گیرد ؟ کار صبغه ای شعری دارد ؟آیا بر اساس پژوهش وشناخت قبلی و به قصد ارائه فکری از پیش مشخص ، به ثبت و ضبط اسناد و مدارکی درباره پدیده می پردازیم؟ آیا قرار است گزارشی فراهم آید ویاآموزشی باشد ؟آیا افکار عمومی بوجود می آورد ؟در طرح فیلم همه چیز با فهم موضوع ، خط سراسری ، کشف درام ، دراماتیک نمایی و جنس وطرح ب‍‍عدِ بصریِ فیلم پیوند دارد .محدودیت هاو مقتضیات آشکار می شود .
البته نوع روابط حاکم بر تولید فیلم با یکدیگر متفاوت است واین روابط از همان طرح فیلم ، خودش را نشان میدهد . به گفته جعفر فاطمی :
چندی پیش، شرکت شل می خواست راجع به حفاری حوزه نفتی سروش و نوروز فیلم بسازد و ما راهنمای محلی بودیم . کارگردان انگلیسی به ایران آمد . سندی در اختیار داشت که نشان می داد تولید این فیلمِ کاربردی ، پیشاپیش در شل تعریف شده است . زمان دقیق و مخاطب را مشخص کرده بودند . فیلم قرار بود گفتار داشته باشد. حتی ریتم فیلم را تعیین کرده بودند »
بنابراین طرح ها در سبک فیلمسازان و برخی توافق ها ، کامل می شود . در واقع همکاری ابراهیم گلستان با شرکت نفت نیز بر اساس دستیابی به چنین تعاریف مشترکی صورت گرفت :
فیلم های برت هانسترا فیلم های فوق العاده ای هستند . از همون ها که سه پایه دوربین محکم باشه و نورافکن و فلان و ازاین حرف ها . امافیلم من ، همه ش رو دست گرفته بودم و همه ش قصه گردو خاک وحرکت وعرق آدمایی که کار می کنند و این جور چیزا بود دیگه … آرتور التون گفت فیلم یعنی این … شرکت نفت گفتن پس حالا که آرتور التون هم اینطوری می خواد پس بیا کار فیلم را تو انجام بده
در مواردی پژوهش در اختیار مستند ساز قرار می گیرد و او باید طرح فیلم را از دل پژوهش بیرون بکشد . دیوید آتن برو ، مستند ساز حیات وحش ، سازنده فیلم اژدهای کومودو در اندونزی و برای بی بی سی در مورد استفاده از پژوهش های حاضر آماده می گوید :
من ژورنالیستی هستم که ازتصاویر استفاده کرده وبیشتر وقت خود را صرف این مسئله کرده ام که دیگران چه کشفیاتی را انجام داده اند . مطالعه مقالات علمی در این زمینه به اندازه کافی کفایت می کند. به عنوان مثال من پرنده شناس خوبی نیستم وبه جهت نوشتن یک مجموعه تلویزیونی در مورد پرندگان می بایدچیزهای زیادی در مورد پرندگان بهشتی یاد می گرفتم .و مایلم این کار را تکرار کنم . البته برای ساختن فیلمی در باره پرندگان آلاچیق ، شما می بایست با کسانی مشغول به کار شوید که نزدیک به بیست سال روی آن کار کرده اند .
البته درست است که دیوید آتن برو ، روی پژوهش های حاضر آماده کار میکند ولی اینها غالبا پژوهش های ابتکاری و نوینی در سطح دنیا هستند که شاید بسیاری از آنها برای نخستین بار توسط سینمای مستند عرضه و معرفی میشوند . جدا از این که برخی از مستند سازان روی موضوعات وشکل های خاص تمرکز یافته اند ویا شیوه های خاصی را پیش می برند .
مدرسه در دست بچه ها ، نمونه ای ایرانی از ورود به یک پژوهش بنیادین و در حال اجراست . در این تجربهآموزشی، تمام پست های سازمانیِ مدرسه ( از معلم گرفته تا فراش) توسط بچه ها برگزیده می شوند و برای مدت دو روز این وظایف را بر عهده می گیرند . کارگردان فیلم ـ ارد زند ـ در اینجا به عنوان نویسنده طرح فیلم ، نقشی در طرح واجرای پروژه تحقیق که به « مدرسه در دست بچه ها » معروف است ندارد .این طرح چند سال قبل از آشناییِ کارگردان با این پروژه نیز در مدرسه راهنمایی محمود افشار ، اجرا می شد . سال ۱۳۷۸ که فیلمساز تمایل خود را به فیلمبرداری نشان داد ، همراه بچه هایی که توسط شاگردان مدرسه انتخاب شده بودند ، در اردوی توجیهی حضور یافت . به پیشنهاد او واز طریق مدیریت ، بچه ها به نگارش تجربیات سالیان گذشته ترغیب شدندو حدود ششصد انشاء به دست او رسید . ارد زند از این طریق دریافت که بچه ها چگونه به موضوع نگاه میکنند وانتقادشان از طرح چیست . ضمن این که تصمیم گرفت در جریان ماوقع ،کجا باشد ودوربین اش را کجا قرار دهد . ارد زند می گوید :
« البته اتفاقات تازه ای هم افتاد و ما می بایست عکس العمل های آنیِ بچه ها را ثبت می کردیم »
تجربه سازنده فیلم مدرسه در دست بچه ها یک پژوهش سینمایی در جریان اجرای یک پروژه بنیادین است . ارد زند اذعان دارد که که به هیچوجه پژوهش مورد نظرِ مدرسه را پیش نبرده بلکه یک «مستند موقعیت» ساخته و اندیشه یا کانون مرکزی ( درونمایه) پژوهش او چیز دیگری بوده است :
« یک شکارچی برای این که فیل شکار کندباید بداند که فیل کجا زندگی می کند . مسلما اگر در بیابان بدنبالش بگردد پیدا نخواهد کرد .به همین دلیل این کار با تجربه آتن برو تفاوت دارد . زیرا فیلم های حیات وحش کاملا پژوهش را پیش میبرد ولی من از این موقعیت برای ساختن یک فیلم مستند استفاده کرده ام که از نظر درون مایه ، وضعیت میر نوروزی را پیش نظر داشتم .»
این فیلم و مشق شب( عباس کیارستمی) گرچه در نحوه پژوهش با یکدیگر تفاوت دارند ( از جمله این که در مشق شب ، فیلمساز ، هم نحقیق مفصل فراهم آورده ، هم مسبب حادثه است به عبارت دیگر رویداد را بوجود می آورد ) . اما از نظر سینمایی هر دو به کشف لحظه هایی مهم از زندگی ، نائل آمده اند . یعنی هردو کارگردان ، خود را در معرض جهان قرار داده اند . بودن در جهان مدرسه جز از طریق پژوهش سینمایی و درک لحظه های وقوع حادثه ، امکان پذیر نبوده است .
بطور خلاصه : طرح فیلم مستند به هر نحو با پژوهش همراه خواهد بود . خواه این پژوهش روشمند و متکی بر قواعد باشد خواه به صورت حسی پیش برود و منظور از کار ، ضبط یک رویداد باشد و درک یا برداشتی شخصی و ساده را از موضوع ، بیان کند که البته بیشتر فیلمهای مستند به همین نحو ساخته می شوند . آنچه در پی می آید ، اندکی پیچیده تر است و بعد دیگری از مسئله را نگاه میکند . برای مثال چند سال پیش ، در جشنواره دانشجویان کشور فیلمی در باره مراسم عزاداری در خوسف بیرجند دیدم . دانشجویی جوان ـ که اتفاقا او رادر جلسه گفتگو با دانشجویان دیدم ،گفت که محلی نیست ولی در آنجا تحصیل می کند ـ در این مراسم چیز جالبی کشف کرده بود که تا به حال در دهها فیلم در باره روز عاشورا ندیده بودم . در این فیلم نشان داده می شد که که چندگروه چهار یا پنج نفری از عزا داران ، بیل هایی را بحرکت در آورده ، آنها را بهم می زنند . در اکثر فیلمهای ما چنین پدیده های نوظهور و نانموده ای ممکنست ظاهر شود . شاید از آنروی که ما هنوز فرهنگ ملی خود را سراسر به صورتی بصری گرد آوری ومعرفی نکرده ایم . برای مثال من هنوز هیچ فیلمی در باره آش حسین که از معلم زبان بلوچی ام مهندس عبدالسلام بزرگزاده شنیدم در روز عاشورا توسط اهل سنت در سراوان پخته می شود ندیده ام . و با وجودی که فیلمی غیر حرفه ای در باره « مراسم عید خضر» در ارومیه مشاهده کردم ولی هنوز نمی دانم این مراسم مهم چیست ( البته بعد تر با کارگردان فیلم در ارومیه آشنا شدم و متوجه شدم که باز سازیِ یک رسم قدیمی است که اینک رواج ندارد ) . و یا « بی بی گرد» در جنوب خراسان اکنون چه شکلی اجرا میشود؟ دانشجوی فوق ، کوششی برای شناخت موضوع به خرج داده بودکه در حد خود درخشان است . ولی این پرسش که بیل زنی از کجا آمده ؟ چه ربطی به بیل گردانی در ایران باستان دارد ،کار را از یک گزارش خارج می کرد و فیلم دیگری می شد . البته دلیلی هم وجود ندارد که فیلم زیباتری هم براساس یک پژوهش دقیق ساخته شود . هرچند شک ندارم که در این فیلم ها پژوهش یک ارزش خواهد بود . و همین ارزش ، منحنی کشش در فیلم مستند را می تواند مواج تر سازد .
الگوی یک طرح مقدماتیِ پژوهش فیلم
هنگامی که در ورقه بر آورد، واژه پژوهش نوشته می شود ، به این معناست که تولید مستلزم مقدمات مضاعفی ، متفاوت از مقدمات طرح فیلم ( در باره یک موضوع قابل پیش بینی ) است و نیاز به جستجو وصرف بودجه و وقت دارد . یعنی همه چیز قبل از تولید آغاز می شود .( ضمن این که فیلمبرداری و تدوین و گفتار نویسی هم مراحل دیگر از این شناخت وفهم جهان محسوب می شوند ) . چنین پژوهشی ، گسست از دانش قبلی ، طرح فرضیه ها و رسیدن به دانشی نو و در مرحله نخست شناختی تجربی است . یعنی باید در آزمایش و جستجو بدست آید .
( توجه دارید که حتی اگر بگوئیم هنرمندان ، فهم خود را از جهان ارائه می دهند وهنر میانجی بین عین و ذهن است ، ممکنست در معرض کلی گویی قرار بگیریم و نحوه ای که به عینی سازیِ این مفاهیم می پردازیم نیز ممکنست یک نظریه اجتماعی هنر را نمایندگی نماید که در هر شکل ، مر بوط به تک تک هنر مندان است و ربطی به این نوشته ندارد ) . پژوهشگر سینمایی ، حدفاصل و رابط بین هنرمند و پژوهشگر علمی است .به همین دلیل است که گریرسون گفته است : « سینمای مستند هنر ویژه ایست » . ژرژ فرانژو در فیلم خون حیوانات به دنبال این هدف بود که نحوه برخورد انسان با حیوان را نشان بدهد . پس از صحنه های بیرونی وارد کشتارگاه می شویم . به فرض که قصاب ها را هم یکی یکی معرفی میکند . برخی از آنها معروف تر از آن بودند که فرانژو ، زحمت شناسایی آنها را بخود بدهد . یکی از آنها قهرمان بوکس فرانسه است ولی از این به بعد در کنار پژوهش توصیفی ( نمایش آنچه که هست ) باشناختی شهودی و هنری نیز روبرو هستیم . اما در این جا ، همانطور که گفته شد فعلا با شناخت دقیق علمی (یعنی مشاهده حسی ، تجربه و اثبات گرایی ) سرو کار داریم ( به عبارت دیگر نسبت در این نوع مطالعه نسبتِ سوژه ـ ابژه است . مطالعه هرمنوتیک ـ معنا کاوانه و رجوع به دانش قبلی و پیش آگاهی ـ و دستیابی به حقیقت بین الاذهانی و دیالکتیکی نیز وجود دارد ) و توجه دارید که هنوز تا تبدیل پژوهش به امر زیبا یعنی مستند نگاشت و تولید اثر ، راه زیادی در پیش است .
به طور کلی می توان گفت : بعد از مسئله یابی ، موضوع شناخت مسئله طرح می شود ، طرح مقدماتی فراهم می آید . چنین پژوهشی ، شناختی اولیه از موضوع یا مسئله مورد پژوهش فراهم می آورد و به تهیه کننده میگوید که به قول دکتر حسام الدین بیان : « خواص وطبیعت مسئله چیست » ، داده ها توسط چه کسی و با چه روشی به چنگ می آیند و برای دستیابی به آن باید چگونه وارد عمل شد چگونه تحلیل می شوند و برای دستیابی به واقعیت به چه نوع سرمایه گذاری نیازمند است .
دوازده استراتژی پژوهش براساس خواص و طبیعت مسئله
تاریخی با اسناد و تفسیر وقایع گذشته سرو کار داریم . ترسیم و تجدید نظر ،مشاهدهمجدد .فرضیه های موجود مور بررسی قرار می گیردو برای پاسخ به این پرسش که چه بوده وچگونه بوده ، اسناد تاریخی بررسی می شود .
توصیفی وضعیت جاری وآنچه که هست توصیف میشود. وقایع ضبط ویا فیلمبرداری می شود
تکمیلی تکمیل پروژه های قبلی
موردی تحقیق میدانی روی یک وضعیت مشخص و موجود برای دریافت عکس العمل های محیطی روی یک فرد ، واحد کوچک ،گروه یا سازمان . تحقیق های مونوگرافیک و مردمنگاری یا انسانشناختی از این جمله اند .
قرینه ای تعیین ضریب ارتباط و همبستگی بین متغیر هایی است که در کلیه عوامل وجود دارد
علی تبیینی یا سببی و مقایسه ای.چرایی بررسی می شود .شرایط موجود نتیجه کدام علل است ؟
بعد از وقوع یک عمل صورت می گیرد
تجربی تعیین گروه تجربی و گروه کنترل ، گروه تجربی در شرایط ویژه قرار میگیرند و نتیجه با گروه کنترل سنجیده می شود . ورود یک متغیر تازه ، مقایسه نتایج بین دو گروه .
عملی بکار گیری مستقیم تجربه ( در کلاس ویا کارگاه) و درک نتایج برای رسیدن به حالت مطلوب
تداومی در تحقیق تداومی ، رشد یک مسئله را در زمان بررسی می کند ( مهاجرت ونتایج آن نوعی مورد پژوهی تاریخی است . )
فیلمبرداری از فرایند احداث یک سد به طور دایم . یا رشد کودک
مقطعی بررسی رشد در مقاطع مختلف به صورت مقطعی نه تداومی. مثلا هر شش ماه یکبار . مطالعه به روش پنل معروفست
هنجاری موضوع را نسبت به یک هنجار یا استاندارد می سنجیم . ( در صورتی که استاندارد مورد قبول وجود داشته باشد)
همبستگی درک ارتباط و همبستگی بین متغیر ها. برای مثال در فیلم زینت یکروز بخصوص ( ابراهیم مختاری ـ۱۳۷۹) موفقیت زینت در انتخابات شورای اسلامی روستا ، به میزان آراء او بستگی دارد . اما درفیلم گفتگو در مه ( محمد رضا مقدسیان ـ ۱۳۸۰) موفقیت خانم عضو شورا به میزان رای او بستگی ندارد . بلکه متغیر دیگری وارد عرصه شده است که باید مورد پژوهش علیتی قرار گیرد .
درست است که محققین پژوهش این موارد را به طور جدا گانه شناسایی و معرفی کرده اند ولی باید بداینم که به ویژه در سینما ما با ترکیبی از این روش ها هم روبرو هستیم . و می توانید در ورقه بر آورد بر ترکیبی بودن نوع پژوهش تاکید نمائید . اما ترکیبی بودن به معنای این است که اجزاء ترکیب به دقت مشخص شود. پژوهش ترکیبی ، وقتی معنی دارد که گفته شود ترکیب چی با چی . ( در صفحات بعد، در مورد تکنیک های پژوهش نیز صحبت خواهیم کرد .)
انواع پژوهش بر اساس نو ع نظارت و درجه کنترل ، اولویت ها و شتاب در تصمیم گیری
دکتر بیان ، پژوهش ها را از جنبه درجه کنترل ، به سه دسته : کتابخانه ای ، میدانی و آزمایشگاهی تقسیم میکند که ما هم می توانیم « پژوهش فیلم خانه ای» را به پژوهش کتابخانه ای بیفزائیم . البته پژوهش فیلم خانه ای از نظر نوع نظارت و درجه کنترل فرقی با پژوهش کتابخانه ای ندارد ولی از جنبه ماهیت مواد خام با آن متفاوت است .
کتابخانه ای ـ فیلمخانه ای کل مسئله در کتاب خانه ویا فیلم خانه ( از طریق تماشای فیلم و یا ویدئو و دیسک نوری) بدست می آید وشما نظارتی بر تولید مواد خام نداشته اید .
میدانی پژوهشگر شاهد وقایع در میان تحقیق است . به گفتگو و آمارگیری دست می زند .
آزمایشگاهی متغیر های مختلف در بوته آزمایش سنجیده میشود هرچه درجه کنترل پژوهشگر بر مواد خام تحقیق کمتر باشد ـ یعنی مسئله ، در کتابخانه بدست آید ( پژوهش کتابخانه ای) ـ یا در میدان تحقیق ، مشاهده و سنجیده شود و یا متغیر های مختلف در آزمایشگاه ، مورد بررسی قرار گیرد ، نوع سرمایه گذاری و اولویت شتاب برای کار فیلمبرداری متفاوت خواهد بود . تحقیق کتابخانه ای یا فیلم خانه ای در واقع یک پژوهش گرد آوری است که ممکن است از جنبه شتاب برای اجرا اولویت کمتری نسبت به یک پژوهش میدانی ، داشته باشد . زیرا در پژوهش میدانی ( گاهی اوقات فقط ضبط موقعیت ها برای پژوهشهای بعدی ) زمان ومکان تعیین کننده شتاب در تصمیم گیری است . برای مثال فیلم جستجوی کار در دو نما ( ساخته محسن عبدالوهاب ، ۱۳۷۱ ـ ۱۳۷۹) دارای پژوهش ترکیبی و دو نوع اولویت پژوهشی است : یکی از آنها قابل تکرار و با اندک تغییراتی در عامل های اجتماعی ، عملی هر روزه است. هرروز بیکاران به سازمان کاریابی رجوع می کنند ، نام می نویسند یا موضوع را پی می گیرند . اما در صحنه ای که داوطلبان برای دریافت ویزای کار در ژاپن ، شب را تا صبح به انتظار ما نده اندو صبح در لحظه ورود به استادیوم ـ مثل صحنه آغازین فیلم سلام سینما محسن مخملباف ، ۱۳۷۴ ـ همدیگر راله میکنند تا نفر اول باشند ، به سادگی قابل تکرار نیست . و در لحظه تحقیق ، دوربین بایدحاضر و آماده باشد . از سوی دیگر می توانید بودجه ووقت برای بدست آوردن آمار حاضر و آماده از کتابخانه را با آمارگیری در یک روستا با هم مقایسه کنید .
تحقیق ها از جنبه بازدهی ، نتیجه بخشی و مفید بودن به چند دسته زیر تقسیم شده اند :
ـ اکتشافی (برای روشن شدن موضوع ، اثبات فرضیه ها، تعیین صحت وسقم و آگاهی بر حقایق)
ـ توصیفی میگوید که موضوع چگونه است . موقعیت دارای چه خصیصه ایست ؟در تحقیق توصیفی ، محقق با پدیده در فاصله قرار می گیرد تا بتواند عناصر آن را بدون مداخله و بدقت وصف کند . ممکنست برای توصیف یک پدیده به آمارگیری ، مصاحبه های طولانی . مراجعه به اسناد و کار دراز مدت نیاز باشد .
ـ وضعیت آینده را پیش بینی کند
ـ تشخیصی ( علت یا علل یک واقعه ویا روابط علیت بین علت ومعلول را بعد از وقوع حادثه کشف میکند )
گفتار در روشِ اجرای پژوهش سینمایی (اسکلت وچهارچوب پژوهش)
پرسش آغازین
هر پرسشی که نیازمند تفکر باشد ، سؤالی است با دو متغیر که کل تحقیق علمی برای پاسخگویی به آن اجرا می شود . منظورم از سؤالی با دو متغیر، مجموعه ای حاویِ دو جزء یا متغیر مختلف است که این اجزاء بر یکدیگر تاثیر میگذارند . در واقع صفتی مورد نظر است که قابل دستکاری و تغییرباشد . در یک مجموعه ، متغیروابسته ( معلول) متغیری است که تحت تاثیر متغیر مستقل قرار میگیرد . برای مثال « آیا تشویق موجب افزایش بهره وری است ؟» در این پرسش که حاوی دو متغیر است ، افزایش بهره وری ، معلول و علت تشویق است . و یا در این جمله پرسشی : « زیر ساخت های مورد نیاز برای توسعه کدام است ؟ » توسعه معلول و زیر ساخت ها علت هستند . و یا توجه کنید : در عزاداری بیرجند بیل زنی وجود دارد ( پژوهشی توصیفی به بار می آورد که به دنبال پاسخی نیست ولی مسئله را توصیف و طرح میکند و این البته کار مهمی است ) . اما اگر بپرسیم : عزاداران بیرجندی ، بیل زنی را چگونه توصیف میکنند ؟ باید بروش پژوهشemic بدنبال پاسخ آنها هم باشیم ویا این که بپرسیم : آیا بیل زنی یک مفهوم کهن است ؟ وا گر بدانیم که در کویر مرکزی هم چنین رسمی وجود دارد و در نیمور بعد از مراسم دستجمعی لایروبی نهر باقر آباد ، در میدان روستا ، به صورتی نمایشی اجرا می شود سوال بعدی تازه ، می یابد : چه ارتباطی بین بیل زنی در بیرجند امروز و مفهوم بیل گردانی در ایران باستان وجود دارد ؟
گاهی متغیر های یک پژوهش ، قابل مشاهده واندازه گیری هستند و گاهی با مفاهیم روبرو ئیم (که انتزاعی اند ) . در مثال اول ، واژه « تشویق » یک مفهوم است . باید روشن شود که منظورمان از تشویق چیست و باید بتوانیم پدیده را بطور روشن توضیح بدهیم . از سوی دیگر سؤال های ساده هم وجود دارند که میتوان از دل آنها متغیر هایی را بیرون کشید : آیا این مجسمه را می شناسید ؟ این پرسش نیازمند تفکر نیست . دانشی نوین بوجود نمی آورد ، ولی جستجو می طلبد . نشان میدهد موضوع برای پرسش کننده حساسیت هایی داشته است که در نهایت به معرفی صاحب آن می انجامد و دانش یا اطلاعی به وجود می آورد که پیش از آن بدین نحو وجود نداشته است . فیلم نشانی بهشت را یادداشت کن ( فرامرز مقدم نیا ـ فیلمساز کرمانشاهی ) با مجسمه زنی شروع می شود که دست راستش را به کمر زده و استوار ایستاده است. فیلمساز از رهگذران در باره مجسمه می پرسد . مردی با قیافه حق بجانب می گوید : « شیرین است ». دیگران هر یک حدسی می زنند . در روستای گور سفید ـ از توابع گیلان غرب ـ فرنگیس خانم را می بینیم که درروزهای جنگ تحمیلی ، افسری عراقی و سربازش را فقط با یک تبر دستگیر کرده وآنها را به کوه برده بود . چنین تحقیقی به نحوی توصیفی است . همچنین تحقیق فرهاد ورهرام در باره مراسم پیر شالیار ( در فیلم عروسی مقدس ) نیز بنا به طبیعت فیلم انسانشناختی ، مشاهده رفتارهای فرهنگی است که با شیوه تعاملی ( توضیح در برابر دوربین) و توصیف ، آغاز می شود .اما به گمان من دقت در این نکته لازم است : هر پرسش باید در حوزه تحقیق صورت بگیرد و همه چیز دانی و طرح ویا پاسخ به هر سؤالی نه ممکن و نه زیبنده تحقیق علمی است .
برای مثال در نخستین فصل فیلم عروسی مقدس ، گردوهای باغ پیر شالیار تقسیم می شود . و با خود آبشاری از سؤآل ها می آورد : پیر شالیار کیست ؟آیا در این مراسم دو هفته ای با یک آئین کهن ، روبرو هستیم؟ تحت چه شرایط تاریخی و اجتماعی ، این مراسم در روستای اورامان تخت اجرا می شود ؟اقتصاد روستا بر کدام محور می چرخد ؟ نحوه تقسیم وظایف بین طوایف و خانواده های بر گزار کننده مراسم ، چگونه است ؟ فرهاد ورهرام ،با محدود سازی حوزه تحقیق و باقی ماندن در محدوده پژوهش مردم شناختی ، وارد حوزه های جامعه شناسی ، آئین شناسی و یا تاریخ نمی شود و به پرسش هایی ( از جمله تقسیم کار ووظایف اجرای مراسم ) می پردازد که به مردمشناس مربوط است . ( ضمنأ گفتارقافیه دار و مکرر در مورد تقسیم وظایف ، حس شاعرانگی به فیلم ، بخشیده است .)
همچنین در تحقیق « یوز ایرانی » ، استاد احمد ضابطی جهرمی به دنبال این پرسش است که به چه علت و چرا در حالی که سرزمین ما ایران مهد یوز خاص خود بوده و شعرای بزرگ ایران از « یوز » نام برده اند ، امروز نسل این حیوان رو به انقراض است . بنابراین با یک پرسش تبیینی روبرو ئیم. چنین پرسشی دارای چندین متغیر است : آیا شکار ، تنها علت انقراض است ؟ یا علت های دیگر وجود دارد ؟ در اینجا شکار یک متغیر مستقل است که بر متغیر وابسته « یوز » تاثیر می گذارد. این هردو متغیر ، قابل مشاهده واندازه گیری است . میتوان برای انقراض یوز ، سلسله ای از متغیر ها ، فرض کرد . ازجمله « عدم اطلاع » و « تغییرات زیست محیطیِ حیوان » .
تبدیل مفهوم به عینی
شاید اغراق آمیز باشد ولی بیش از هر تحقیق دیگر ، در یک پژوهش سینمایی ، نیاز داریم که مفاهیم (مجموعه انتزاعیات ) عینی سازی شوند . به همین خاطر ، بر این نکته بارها در این نوشته تاکید شده است .
تشویق ، کارائی ، اقتدار ، طبقه ، تمدن، پایگاه ، دانش ، آگاهی ، اطلاع ، هنر ، مدیریت ، نظرگاه واخلاق حرفه ای ، مفاهیمی هستند که برای تبدیل به فیلم مستند باید عینی سازی و دقیقا معرفی شوند . به گفته دکتر طالب :
« هر مفهوم دارای ابعاد وجنبه های مختلفی است که باید به طور روشن به شاخص بدل شوند موهای سفید و کم پشت ، دندانهای ریخته و پوست چروکیده ، شاخص پیری هستند»
در این حالت ، شاخص ( تمثال . کمیت ثابت دلخواهی که معرف عضوی از یک مجموعه است ) یک نشانه روشن است . که از مفهوم واژه « پیری» به در آمده ، کاملا عینی شده است .اگر مفاهیم به عینیت تبدیل نشوند باید بیشتر در باره آنها سخن گفت تا لااقل در ذهن بیننده به تصویری شفاف بدل گردند که بیشتر مناسب برنامه های رادیویی و فیلمهایی است که به شیوه « توضیحی» و مبتنی بر مفاهیم ساخته می شوند . مفاهیم ، انتزاعی اند و به پدیده ها اشاره دارند. ارجاع مفهوم « گروه » بر دو یا چند نفر است که ویژگی ها و یا خصوصیات و احساس نزدیک و مشترک داشته باشند . مثل گروه نخستین و گروه ثانوی که وقتی یک خانواده مشخص یا یک گروه معین ( همکلاسی ها) انتخاب شوند ، عینی خواهد شد . در کتاب روش تحقیق در علوم اجتماعی ، به روش امیل دورکیم جامعه شناس مشهور فرانسوی ،۱۸۵۸ ـ ۱۹۱۷) در تنظیم شاخص ها از مفاهیم اشاره شده است:
دورکیم برای آزمودن فرضیه مربوط به بستگیهای میان همبستگی دینی و میزان خودکشی به چه داده هایی نیاز داشت ؟ چون همبستگی دینی مستقیما قابل مشاهده نیست . دورکیم مشاهداتش را روی شاخص هایی مثل تعداد نسبی روحانیون ، مناسک و اعتقادات دینیِ مشترک یا جایگاه آزاد اندیشی دردین متمرکز کرد و به گرد آوریِ داده ها پرداخت
تبدیل مفاهیم به عینی از آنروی دارای اهمیت است که از ابتدا فیلم مستند را به جای گفتار با تصویر و واقعیات منفرد و موجود ، روبرو میسازد .
نوع پژوهش
همانطور که پیش از این گفتیم ، بر اساس خواص و طبیعت مسئله ، نوع پژوهش ، تعیین و پیشنهاد می شود.اگر بدانیم که شکار علت اصلی انقراض یوز ایرانی است و بخواهیم همین امر را ضمن جستجو در محل توضیح بدهیم با یک پژوهش میدانی ولی توصیفی سرو کار داریم ولی اگر علت را ندانیم و در پی کشف آن باشیم با یک پژوهش تبیینی روبروئیم و کل تحقیقات میدانی و حتی آزمایشی و کتابخانه ای ( پژوهش ترکیبی )به صورت جستجوی سلسله علل انقراض و در نتیجه به صورت یک پژوهش کاربردی در می آید که راهنمای عمل بدست خواهد داد . در یکی از انواع فیلم مستند یعنی مستند اول شخص ، تحفیق بی میانجیِ پژوهشگر ، صورت می گیرد و مستند ساز ، بی تردید ، خود پژوهشگر رفتارهای خویش است .
پیشینه تحقیق
آیا با موضوعی ناب و نادیده روبروئیم یا دوباره کاری صورت می گیرد ؟اگر تحقیق وجود دارد با رجوع به کدام نظریه ارائه شده است ؟ آیا پیشینه مکتوب وجود دارد؟ آیا فیلم مستندی با همین موضوع هست ؟آن تحقیق و آن فیلم چه مسیر و چه نتایجی داشته اند ؟ پیشینه تحقیق برای محقق امکان نقد به وجود می آورد .به ویژه از جنبه شکل فیلم دستاورد های مهمی خواهد داشت . برای مثال اگر قرارست فیلمی در بارهمعماری اسلامی در اصفهان ساخته شود ، چه تفاوتی با کارهای منوچهر طیاب خواهد داشت ؟ اما همیشه هم پیشینه تحقیق وجود ندارد : یکی از دانشجویان من در اصفهان فیلمی در باره پل خواجو ساخت که با تمام آثار موجود ـ ازجنبه دریافت موضوع نه شکل فیلم ـ تفاوت داشت . به عبارت دیگر پیشینه تحقیق وجود نداشت . اسماعیلی نهوجی به همراه یک مهندس جوان طرح شمع های سوزانی را در پایه های پل خواجو کشف کرد و برای نخستین بار، توسط سینما بنمایش گذارد که در سده های گذشته از دید میلیون ها سیاح و توریست وایرانی و خارجی پنهان مانده بود . از این پس این پرسش که در معماری اسلامی ، حکمت اشراق چه جایگاهی داشته یک مصداق تازه و عینی یافته است و یک پیشینه تحقیقی دارد .این فلسفه در معماری پل خواجو در دورهصفویه به عینیت و شکل بدل شده است .اسماعیلی نهوجی نشان میدهد در صورتی که دوربین در زاویه خاصی نسبت به هر پایه پل قرار گیرد ، یک شمع روشن به طور کاملا آشکار مشاهده می شود . همچنین ، قوم ازیاد رفته ساخته عباس تحویلداری یک پژوهش بصری تازه و بدون پیشینه پژوهش سینمایی در مورد صابئین و معتقدان به حضرت یحیی تعمید دهنده است .که تا آنجا که میدانم جز عکس هایی اندک از مراسم آنان موجود نبود. درباره یزیدیان یا شیطان پرستان نیز تا آنجا که میدانم هیچ فیلمی در ایران وجود نداشت و آقای ناصر نادری نخستین فیلمسازی است که به جستجوی آنها تا کشف بصری ِحوزه زندگیشان درعراق ، رفت . در دو فیلم کفار و تباکی ( هردو ساخته بهمن کیارستمی ) نیز با دو فرهنگ روبرو هستیم که هیچ پیشینه پژوهش سینمایی نداشته اند . معذلک همین آثار از این پس پیشینه تحقیق محسوب می شوند و شما اگر خواسته باشید فیلمی در باره همین موضوعات بسازید از مراجعه به آنها بی نیاز نیستید .
در مورد « پیشینه های تحقیق » توجه داشته باشید که نویسنده و یا حتی مستند ساز ممکنست عقیده سابق خود را نقض ویا تصحیح کرده باشد ( چون برخی مستند سازان نسخه های تازه ای از فیلم های خود فراهم می آورند ، به این معناست که مستند ساز در رویکرد خود نسبت به موضوع ، دستخوش دگرگونی شده است این دگرگونی ممکنست تحت شرایط هم صورت گرفته باشد ) بنابراین هر عقیده ای را در زمان خود ش مورد بحث قرار دهید و از آوردن آنها به زمان حال احتراز بورزید . ویا اگر نویسنده ویا گوینده ای ، اشتباهی را در نوشته ها و گفته های بعدی اش تصحیح کرده ، بر اشتباه چاپی و یا واقعی زیاد اصرار نورزید مگر آن که حقایقی را آشکار سازند .
در رجوع به پیشینه تحقیق ، باید مراقب بود که واقعه ثبت شده متعلق به کدام ناحیه و کدام طایفه و گروه است و آیا هنوز وجود دارد . آیا تحریف در ضبط واقعه ، صورت نگرفته است ؟ فرهاد ورهرام می گوید :
« در مراسم پیر شالیار، اولین قربانی باید گاو نر باشد »
در فیلم یادگار ( حسن محمد زاده ـ۱۳۵۴)که به مراسم کردها می پردازد ، در صحنه ای زیبا ، از بالای تپه ، گاو نری را می آورند . چند نفر که موی سرشان راتراشیده اند ، طی مراسمی ، آب به سرشان ریخته می شود . سپس سر خود را به شکم گاو نر میمالند و همزمان در روستا مراسم سماع برگزار می شود . اما حسن محمد زاده اطلاع دقیق تری در باره مراسم ندارد و چنین صحنه ای به سختی می تواند به عنوان یک پیشینه تحقیق میدانی ، مورد استفاده باشد مگر آنکه توسط یک پژوهشگر خبره یا یک فرد محلی ، تشخیص داده شود .
دستیابی به پیشینه تحقیق ( مثلا دربارهپل گوگن یا در باره بیلزنی در عزاداری روز عاشورا) به معنای آشنایی با راه طی شده ( توسط آلن رنه / ۱۹۵۰ و آن دانشجو / ۱۳۸۴) است . فیلم خانه ها و آرشیو ها در صورتی که به شکلی روشمند و سیستماتیک به جمع آوری منابع بصری همت گماشته و مهمتر از همه این که به سهولت ، قابل دسترس همگان باشند ، از جنبه بصری ، بهترین امکان را در اختیار محقق می گذارند .البته پیشینه تحقیق ممکن است محقق را با انبوهی از تعارض ها رو برو سازد که خود می تواند سر چشمه تعلیق ، کنجکاوی ، حادثه ، بحران و کشف در فیلمنامه باشد . بنا براین از مواجهه با چنین مواردی استقبال کنید و آنرا در اختیار مستند نگار قرار دهید . خط باریک آبی ساخته ارول موریس یک نمونه کلاسیک است . موریس با اشخاصی مصاحبه می کند که در گیر پیگرد مسئله حقوقی مردی هستند که به قتل یک پلیس در دالاس ( واقع در تگزاس) متهم است. فیلم چند بار صحنه قتل را بازسازی می کند . و هر بار صحنه جدیدی می چیند تا مشاهدات بسیار مختلف شاهد منحصر به فرد وسایرین از جمله افسران تحقیق ، وکلای مدافع و مظنون را باهمدیگر تطبیق دهد . منافات آشکارِ توصیف از رخداد ، امر دادرسی را موردشک قرار میدهد . فیلم یکی از چندین عاملی بود که سبب شد دعوا مورد تجدید نظر قرار گیرد و سرانجام رای دادگاه در باره متهم دیگرگون شد
بنابراین فقط در صورتی که پیشینه تحقیق نتواند پاسخ مقتضی و قانع کننده برای سؤال های پژوهش فراهم آورد وضرورت پاسخ ویا کشف همچنان وجود داشته باشد ، یک پژوهش نوآورانه را شایسته سرمایه گذاری خواهد ساخت .
فرضیه
فرضیه ، جواب مقدماتی وقابل بطلان به پرسش تحقیق است . تصور ذهنی از مسئله ، برقراری روابط علت و معلولی پیشنهادی ، حدسی و ذهنی بین دو متغیر الف وب منجر به فرضیه می شود . فرضیه ، پیش بینی و حدس وگمان مقدماتی برای سؤآل هاست . قبل از فیلمبرداری رود وکاریز ، چندین روستا در فاصله خاش، سراوان وایرانشهر بررسی شد و به عنوان میدان یا محیط پژوهش ، دو روستا را در سراوان وحوالیِ خاش انتخاب کردیم . مسئله این بود که چرا این روستاها رشد متوازن ندارند ؟ در بازبینیِ اولیه ، از بین بسیاری متغیر های تاریخی و اجتماعی و حتی سیاسی چند متغیر عینی را انتخاب کردیم : روستا با اندک آب قنات ، قادر به تامین غذای خود نیست و روستائیان یا به شهر روی می آورند ویا به قاچاق ( در آنزمان ، جوانان به قاچاق انسان به پاکستان روی می آوردند ) . رودخانه ای فصلی از حوالی روستا می گذشت که در روستای گشت ، سیلاب ، هر سال خان ومان روستائیان را می برد . مهندس وزارت کشاورزی که به عنوان مشاور همراه ما بود ، فرضیه ای را مطرح ساخت و گفت : آب زمستانی را باید برای تابستان نگهداشت . بنابراین بین چندین متغیر یا عامل تاثیر گذار بر یکدیگر رابطه ای فرضی برقرار ساخت . در سفر های بعدی و روبرو شدن با واقعیت عینی و جمع آوری اطلاعات در میدان تحقیق ( در همین نوشته تکنیک های جمع آوریِ اطلاعات توضیح داده خواهد شد ) فرض فوق را به عنوان راهکارِ بخشی از نابسامانیِ روستا ، اثبات می کرد .
چهارچوب نظری ، ارزشداوری و شک علمی
و تبدیل به شکل فیلم
پژوهشها ی جامعه شناختی ، معمولا بر چهارچوب ، اندیشه و مبنایی نظری استوار می شوند . ( که به گفته دکتر فکوهی ریشه آن را باید در رویکرد دورکیمی به امر اجتماعی به عنوان شئی … جست) زیرا :
پژوهش جامعه شناختی نه بر واقعیت در شکل خام و بلافصل آن بلکه بر بازنمودهایی از واقعیت مطالعه می کند که با روش های نمونه برداری گوناگون از « واقعیت واقعی » تفکیک شده اند …
اما … نخستین اصل را در پژوهش انسان شناختی ، باید پیوند با واقعیت واقعی بدانیم . پژوهشگر انسان شناس نه تنها خود واقعیت را مطالعه می کند بلکه از آن هم بیشتر ، درون این واقعیت وارد شده با آن زندگی می کند . .
نظریه دلیل قاطع یا پیشنهاداتی برای توضیح پدیده ای با متغیر های مختلف است ( منظور از متغیر ها ، آن مجموعه عواملی هستند که در یک مجموعه ، بر یکدیگر تاثیر می گذارند . مثل : آب، روستا ، فقر ، قاچاق ، کشاورزی اندک و خودکفا ) .در پژوهش های جامعه شناختی ، نظریه ، به عنوان یک ابزار به کار می رود . فی المثل ، برای افزایش توان روستا می بایست کشاورزی ، امکان پذیر می شد . کشاورزی به آب نیاز دارد . می توان برابر سیل زمستانی سد بست و آب ویرانگر را به نیروی سازنده ، برای تابستان و کشاورزی بکار گرفت و زمین شوره زار را بستری برای پر آب شدن قنات در نظر آورد . جوانب این فرضیه غالب ، سنجیده می شود به صورت نظریه ای در می آید که به عنوان سیاست اجرایی در عمل قابل تجربه و آزمایش است . البته گاهی نظریه ها ی غیر بومی در نهایت مؤثر از آب در نمی آیند و حتی نظریات بومی نیز نیاز به تغییر روش خواهند داشت . یک نظریه آزموده شده در نهایت به عنوان یک دستاورد علمی ، منطقی و عینی ، قابل تعمیم معرفی می شود .
یک مثال دیگر : مهار تورم چگونه امکان پذیر است ؟ ( تورم ، شامل متغیر های مختلفی است ) ممکنست کاهش نقدینگی ( به عنوان متغیر مستقل و تورم به عنوان متغیر وابسته ) یک نظریه قطعی پیشنهاد و پذیرفته شود . این نظریه ، به عنوان « سیاست پیش بینی کننده مهار تورم » ، کاربردی و یا عملیاتی میشود و ممکنست به انتشار قرضه ملی برای جمع آوری سرمایه های سرگردان بیانجامد . در واقع ما با پیش بینی روابط خاصی که بین متغیر های مختلف و عمل کننده در تورم ( پول ، بازار، رفتارهای اجتماعی ، نسبت بین حقوق ماهانه اقشار مختلف و تولید ، حوادث بین المللی ، روانشناسی اجتماعی و بحران ها ) بر قرار می سازیم ، نظریه ای پیشنهاد می کنیم . این نظریه ها ، همیشه هم به مکتب های بزرگ وابسته نیستند . ما اغلب در توضیح پدیده ها و موضوعات روزمره هم نظریه های شخصی صادر می کنیم و آنطور که در زبان روزمره گفته میشود نظریه می بافیم . یک استاد دانشگاه ییل در توضیح « لبخند ژوکوند » لئوناردو داوینچی ، این نظریه را صادر کرده است که تنها یک دلیل برای لبخند ناشی از رضایت شخصی نشسته وجود دارد و آن این است که وی در آستانه تولد یک کودک بوده است . اما پژوهشگر سینما در این میان چه نقشی دارد ؟ چهارچوب نظری چگونه به شکل بدل می شود ؟ و چگونه چهارچوب فیلم نگاشت را تعیین خواهد کرد ؟
« ازطریق نظریه در می یابیم که چرا و چگونه و در چه شرایطی ، پدیده های معین رخ می نمایند »
برای مثال : گرچه فیلم همشهری ( عباس کیارستمی ـ ۱۳۶۲)قبل از کتاب « جامعه شناسی مسائل معاصر ایران» دکتر معید فر (۱۳۷۹) ساخته شده. اما شکل فیلم ،( یکروز تصویر برداری بر سر چهار راهی درآغاز محدوده ترافیکی) بر اساس مدل و یا چهارچوب نظریِ « تبعیت همگانی از سازگاریِ عرفی با ناسازگاری» قابل توضیح است مواردی هم وجود داشته است که نظریه ای ظاهرا منطقی ، در شرایطی ، به صورت طرح ـ حتی طرح ملی ـ در آمده ، در برنامه های کلان ، لحاظ شده ولی در عمل شکست خورده است . اما در پژوهش مردمشناختی ما با توصیف چگونگیِ موضوع سرو کار داریم .
دربرخی فیلم ها ، چهارچوب نظری پیشاپیش ، تعیین شده است و پیشنهاد می شود. در حقیقت ، فیلم برای تایید ویاتعمیق آن ساخته میشود . بنابراین گاهی انتظارات ، جای چهار چوب نظری را میگیرد . اما یادمان باشد که احتمال فروریختن نظریه های حاصل جدل ( دیالکتیک ) و یا تجربه نیز ، وجود دارد . در پژوهش مقدماتی ، پژوهشگر معمولا در کار کتابخانه ای مجموعه ای از نظریاتی را که در توضیح مسئله مورد نظر وجود دارد گرد آوری می کند . اگر کار پژوهشیِ شما ، کاری توصیفی باشد ممکنست به تمامیِ آن نظریات ارجاع بدهید و یا به بینید در کار عملی ، کدام یک دوام می آورد و می ماند . در ثانی استفاده از چهارچوب نظری به معنای تبعیت از اندیشه های از پیش ساخته وایدئو لوژیک نیست. زیرا :« تیشه به ریشه شک علمی و استقلال اندیشه می زند » . اما تحقیق می تواند ، نظریه ای رادر توضیح پدیده مطرح سازد ( و یا در هر حوزه ، بیابد ) ، آنرا به عنوان فر ضیه مورد آزمایش و پژوهش قرار دهد و نتیجه به عنوان یک نظریه و زیر بنا و شالوده کار ( تم یا درونمایه) به مستند ساز پیشنهاد شود . که تازه مستند ساز نیز در عرصه عمل سینمایی ( در تعبیر داده ها و به ویژه در مرحله بازنمایی ـ representation و تصویر سازی ) ممکنست با اشاره ای ، آن نظریه را فرو بریزد یا تائید کند.
پایان بخش دوم – ادامه دارد