هنر برای خواندن: دکتر سوس

تئودور سوس گیزل (Theodor Seuss Geisel )، ملقب به دکتر سوس، نقاش، کاریکاتوریست، هنرمند، فعال سیاسی، نویسنده و تصویرساز قصه های کودکان (۱۹۰۴-۱۹۹۱) در آمریکا است. کتاب های داستان کودکان وی یکی از شناخته شده ترین و پرطرفدارترین سری کتاب های کودک است که با داستان های ریتمیک، ابداع و به کارگیری کلماتی آهنگین و خیالی با کاراکترهای فانتزی و تصویرسازی های سوررئال در سراسر دنیا بیش از ۶۰۰ میلیون بار به چاپ رسیده، و چنانکه در ادامه این یادداشت خواهیم دید، نقش عمده ای را در علاقه مندی کودکان به خواندن ایفا کرده است. دکتر سوس باایجاد تحول در نوع نگرش به شیوه آموزش خواندن، توانست پاسخی مناسب به بحران سواد در دهه ۵۰-۶۰ میلادی در آمریکا ارائه دهد. در یادداشت حاضر تلاش شده تا علاوه بر معرفی مختصری از دکتر سوس و فعالیت هایش، و با مروری بر هم بافت متن و تصویری و همچنین زبانی و واژگانی داستان های ویٰ، دلایل این اقبال عمومی و جهانی داستان های سوس, و البته موفقیت این سری کتاب ها در فرآیندهای سوادآموزی کودکان بررسی شود.

قصه های دکتر سوس و زبانی که وی برای روایت قصه های خود به کار می گرفت، نه تنها نسل های متمادی کودکان و والدین را سرگرم ساخت، بلکه تحولی عظیم را در نگرش کودکان به خواندن و عادت ها و رفتارهای خواندن کودکان ایجاد کرد و از این طریق توانست تاثیر عمده ای بر شیوه آموزش و تعلیم خواندن و رویکردهای آموزشی خواندن در مدرسه به جای بگذارد. علاوه بر این، بسیاری از داستان های دکتر سوس و پرفروش ترین شان علی رغم سادگی ظاهری مختص قصه ها و کتاب های کودک، بسیار متاثر از نگاه سیاسی و اخلاقی وی و دوران جنگ جهانی دوم بوده است.

تئودور گیزل سوس، به دلیل علاقه فراوانی که به زبان انگلیسی داشت، در ابتدا در این رشته تحصیل کرد.دکتر سوس نام هنری وی بود که در دروان تحصیلش در کالج دورتموند و در آکسفورد برای خود برگزید. پس از آن، فعالیت حرفه ای خود را به عنوان تصویرگر مجله ونیتی (vanity) و بعد برای شرکت های تجاری آغاز نمود. در خلال جنگ جهانی دوم بود که توجه وی به سیاست جلب شد و در همان زمان وی کار در روزنامه پی ام نیویورک را به عنوان کاریکاتوریست سیاسی آغاز کرد. کاریکاتورهای وی مدر برگیرنده تمامی مضامین ضد نژادپرستی، ضد هیتلر و موسولینی و ضد جنگ بود. این مضامین را می توان در کتاب های دیگرش هم مشاهده کرد، The 500 Hats of Bartholomew Cubbins” (۱۹۳۸).در خلال جنگ جهانی دوم وی در بخش انیمیشن ارتش آمریکا فیلم های کوتاه تولید می کرد که فیلم «طراحی مرگ» (the design of death) وی در سال ۱۹۴۷ جایزه فیلم مستند را از آن خود کرد.

تصویرسازی و هم‌بافت داستان ها:
موجودات داستان های وی عموما موجوداتی باهوش و خیالی بودند که به دلیل برخورداری از ویژگی های خاص فیزیکی که نقاشی های سوررئال آن را ممکن ساخته بود، علی رغم شباهت های ظاهری، تفاوت های بسیاری با موجودات واقعی داشتند. تصاویر و دید هنری دکتر سوس متاثر از فعالیت های هنری وی در حوزه های مختلف نقاشی، مجسمه سازی و تصویرگری بوده است. می توان گفت که ژانر ابداعی او جایی «میان ژانر سوررئال ابتدای قرن بیستم و نقاشی های بی معنای کودکانه دارد» (وب سایت سوس ویل) که با تخیلی ژرف خلق شده اند.

دکتر سوس که در روز تصویر گر و نویسنده کتاب های کودک بود، شب ها ذر خلق نقاشی های سوررئال خود ممارست می کرد و بدین ترتیب توانست مجموعه ای عظیم و گرانبها از آثار نقاشی سوررئال را خلق کند که وی را بیش از پیش به یک نقاش سوررئال بی همتای آمریکایی بدل می کند. نقاشی که در تصویرگری های خود، دقت فراوانی بر روی جزییات وجود دارد.
علی رغم رکود دهه ۱۹۲۰ میلادی در آمریکا، و گران بودن هزینه های رنگ آمیزی، دکتر سوس با وسواس و دقتی خاص، از رنگ های متنوعی برای نقاشی های کتاب های کودک خود استفاده می کرد. وی جدول رنگ آمیزی ای شماره گذاری شده ای را برای نقاشی های خود به کار می گرفت تا بتواند دیدخود را در هر کتاب به درستی منتقل کند. برای مثال، در کتاب the cat in the hat دقت بسیاری به کار برده است تا اکثر تصاویر با رنگ های متنوع قرمز و آبی اشباع شوند. اغلب نقاشی ها دکتر سوس به گونه ای است که هیجان مخلوقات داستان ها و حرکت آن ها را به خوبی نشان می دهد. وی می توانست به راحتی و با به کارگیری نقاشی خط داستانی را به همراه تمامی احساسات و حرکت های موجودات خیالی خود به پیش ببرد.

با این حال، آنچه که کتاب های دکتر سوس را از هر کتاب کودک دیگر منحصر به فرد می کند، ویژگی داستان های وی بی مکانی/بی زمانی قصه ها و روایت شعرکونه این قصه ها با به کارگیری واژگانی محدود است، چنانگه ااکثر قصه های دکتر سوس تنها با به کارگیری ۴۰ تا ۵۰ کلمه خلق شده اند.

الفبا، واژگان، خواندن، مضامین و تفکر انتقادی:
کتاب های داستان دکتر سوس نقش مهمی را در آموزش خواندن به کودکان در مراحل پیش دبستانی ایفا کرده و می کنند. علت اهمیت این کتاب ها، نه در نوع نقاشی ها و ارتباطی است که با کودکان برقرار می کند، که زبان راوی این قصه ها هم برای کودکان بسیار جالب و تاثیرگذار است.

کتاب های دکتر سوس، و البته معوف ترین کتابش با عنوان the cat in the hat درست زمانی وارد بازار کتاب شدند که تصور می شد کودکان آمریکایی علاقه ای به خواندن ندارند. طبق گزارش هایی که همان سال ها منتشر شد، یعنی حدود دهه ۱۹۳۰-۱۹۴۰ میلادی، کودکان آمریکایی در مقایسه با کودکان اروپایی بسیار خواندن را بسیار کند تر فرا می گیرند.
جان هرسی در دهه ۱۹۵۰ میلادی، مقاله ای را با موضوع بحران سواد در مجله لایف منتشر کرد و در آن تحلیل کرد که کتاب هایی که در مدارس برای تعلیم خواندن به کار گرفته می شوند، حاوی داستان هایی درباره «پسران و دختران رنگ پریده و بسیار تمیزی است، که به طرزی وحشتناک و غیر طبیعی مودب هستند» (مندز، ۲۰۰۲) و ادعا کرد که دکتر سوس یک «نابغه خلاقیت» است که شرکت های نشر می توانند برای انتشار کتاب هایی مفید برای مدارس از وی کمک بگیرند (همان، ۲۰۰۲).

لوییس مننذز نویسنده نیوروکر معتقد است که در آن زمان تقریبا هیچ کتاب مناسبی برای کودکان در بازار کتاب موجود نبود که کودکان بتوانند آن را بعد از مدرسه در خانه و در اوقات فراغت خود مطالعه کنند. متون کتاب های داستانی بسیار قابل پیش بینی و پندآموز و کسالت بار بود. علاوه بر آن، مهم ترین مسئله نوع زبانی بود که در این کتاب ها به کار گرفته می شد، زبان کتاب های داستانی عموما بسیار دشوار بود، بدین معنا که واژگان بسیاری داشت که از دایره واژگان کودکان بیرون بود، و کودکان نمی توانستند بدون کمک گرفتن از والدین و به تنهایی کتاب را مطالعه کرده و از آن لذت ببرند. مضمون اصلی داستان ها در آن زمان هم دختر پسرانی بودند که در تعطیلی آخر هفته به مزارع می رفتند و در آن جا در مهمانی ها شرکت می کردند و افرادی بودند از طبقه متوسط، با سطح درآمد متوسط و بهره هوشی بسیار متوسط. خواندن این کتاب ها و داستان ها تقریبا هیچ کمکی به ایجاد علاقه به خواندن را در کودکان نمی کرد.

زبان به کار گرفته شده در کتاب های داستان رایج در آن زمان، هم مسئله بسیار چالش برانگیز و مهمی بود که به روشنی موضع روش های آموزشی خواندن را انعکاس می داد. رادولف فلش، این ادعا را مطرح کرد که مشکل اصلی در نظریه آموزش خواندن در مدرسه، یعنی «نظریه تشخیص و شناسایی کلمه» (word recognition) ریشه دارد. وی معتقد بود که این فکر که حفظ کردن کلمات می تواند به خواندن کمک کند، بسیار پوچ و بیهوده است چرا که کودک در مواجه با کلمات جدید هیچ منبعی ندارد که بتواند به آن رجوع کند. فلش معتقد بود که راه حل این مسئله در تغییر نظریه آموزش خواندن است، و جایگزینی تشخیص کلمه با آواشناسی. چرا که کودکان در مواجه با کلمات جدید، ممکن است خواندن را رها کنند، اما اگر تمرکز بر سطح هجایی و آوایی کلمات قرار بگیرد، کودک می تواند با مراجعه به دخیره اطلاعاتی خود کلمات به ظاهر مشابه را به یک شیوه تلفظ کند؛ و بنابراین، روند خواندن و روخوانی به دلیل ناآشنایی کلمات متوقف نخواهد شد.

فلش فهرستی محدود به سیصد کلمه را بر این مبنا برای دکتر سوس فرستاد و از وی خواست که داستانی در این باره بنویسد. آنطور که دکتر سوس بعدها در مصاحبه ها نقل می کند، حدود نه ماه روی این فهرست کار می کند و درست زمانی که می خواست انصراف خود را از این پروژه اعلام کند، دو کلمه hat و cat را برای عنوان داستان انتخاب می کند. ویژگی عمده این داستان و داستان های دیگر دکتر سوس محدود بودن تعداد کلمات و تکرارپذیری بالای آن هاست که به کودکان این امکان را می دهد که بتوانند در اوقات فراغت خود به آسانی و بدون کمک گرفتن از والدین کتاب را بخوانند. بدین ترتیب، کتاب the cat in the hat با اقبال عمومی مواجه شد و بعد از آن همواره کتاب های دکتر سوس بای کودکان و همچنین والدین شان تبدیل به نقطه ارجاع شد.

برای مثال، در کتاب های سطح اول که پایین ترین سطح محسوب می شدند، علاوه بر کلمات که دائما تکرار می شدند، بیشتر حروف اضافه «a»، «and» و «the»، «about» و «are» بودند و در سطح های بعدی ریتمی میان کلماتی مشابه مثل «cat» و «hat» و «make» «cake» به کار گرفته می شدند. نمونه بارز این تکرار ریتمیک کلمات در سطوح پایین را می توان در کتاب های hop on pop و red fish blue fish مشاهده کرد که حتی جمع بستن کلمات غیرقابل جمع و قابل جمع بستن را هم می شد به آسانی بدین شیوه تدریس کرد:
One fish,
Two fish
Read fish,
blue fish

از طرفی، استفاده از کلمات بی معنا و ریتمیک هم مشخصه دیگر زبان دکتر سوس برای روایت داستان هاست. تا جایی که وی را استاد خلق و به کارگیری این نوع کلمات نامیده اند، چرا که وی برای حفظ ریتم موجود در داستان از این کلمات در جای جای داستان استفاده کرده است. کریس وست بری، پروفسور روانشناسی در دانشگاه البرتا، روی در پروژه ای مرتبط بر این مسئله تحقیق می کرد که افراد چگونه می تواند به سرعت زنجیره ای از کلمات بامعنا و یا بی معنا را تشخیص دهند و به این نتیجه رسید که افراد اغلب کلمات می معنا و ریتمیک دکتر سوس را مثل Snunkoople به سرعت تشخیص داده و اغلب به آن می خندند و طی آزمایش های مختلفی که روی این موضوع انجام داد، متوجه شد که کلمات بی معنی و ریتمیک اغلب برای افراد حسی از خنده را به دست می دهند (بک ۲۰۱۵). در آزمایش های بعدی معلوم شد که هر چه کلمات بی معنا عجب تر و دورتر از ترکیبات عمومی کلمه باشد، هم بسیار خنده دار تر است. در مورد کتاب های دکتر سوس،علی رغم بی معنایی، بواسطه تکرارپذیری خود نقش و کارکرد هم بافت معنایی را برای کودکان ایفا کرده اند. بدین معنا که بواسطه ضرب آهنگ کلمات بی معنا هم بافت معناداری خلق می شود که هم در کمک به شیوه تلفظ کلمات و هم در درک داستان بسیار تاثیرگذار است. در نهایت, این کلمات به ظاهر بی معنا و ریتمیک خود در طول زمان معنا و مفهومی نمادین را کسب کرده اند.

کتاب های داستان دکتر سوس، مثل کتاب «الفبای دکتر سوس»، «یک ماهی دو ماهی »، «Hop on pop»، «من می توانم با چشمان بسته بخوانم (I can read with my eyes shut» و «فراتر از گوره خر» در میان سری کتاب های دکتر سوس به طور خاص بر خواندن و نوشتن و دانستن الفبا تاکید داشته اند. کتاب الفبای دکتر سوس چنان که از عنوانش پیداست با به کارگیری همان تصاویر خارق العاده و موجودات خیالی الفبای انگلیسی را به شکلی ریتمیک معرفی می کند. و کتاب «یک ماهی دو ماهی، ماهی قرمز، ماهی آبی» هم جمع اعداد و مسائل ساده و ابتدایی ریاضی را معرفی می کند. کتاب لی لی یا Hop on pop که موقعیت قرارگیری اشیاع را به خوبی نشان می دهد. هر دوی این کتاب ها به شکلی گسترده به عنوان مطالب درسی کودکستان ها به کار گرفته می شوند و ابزار و وسائل کمک آموزشی بسیاری بر مبنای مفاهیم این کتاب ها برای کودکان طراحی شده اند.

با این حال، کتاب «می توانم با چشمان بسته بخوانم» و « فراتر از گوره خر» را به جرات می توان از مهم ترین کتاب هایی دانست که در زمینه اهمیت خواندن برای کودکان خلق شده است. کتاب مضامینی چون، خواندن با چشمان بسته و دشواری خواندن با چشمان باز، و یا سفر به سرزمین های مختلف با خواندن از جمله مضامین مهم در این کتاب ها هستند. از طرفی، کتاب های دیگر وی مثل «یک ماهی، دو ماهی، ماهی قرمز، ماهی آبی»، «ای بی سی دکتر سوس »، و کتاب «on beyond zebra» سری کتاب هایی هستند که کاربردهای آموزشی بسیاری دانسته اند.
کتاب فراتر از گوره خر، داستان دو دوست است، اولی تمامی حروف الفبا را و نمونه کلمات مرتبط با آن را بیان می کند تا به حرف آخر الفبای انگلیسی یعنی z می رسد، و چون به آخرین حرف از الفبا رسیده دیگر نمی تواند کلمه جدیدی را بیان کند. در حالی که، پسری را روایت می کند که فکر می کند که الفبا نمی تواند وی را محدود کند. در تقابل با دوست خود، با ترکیب هر کدام از الفباهای موجود با هم در چیدمان و فرم های مختلف، الفبای جدیدی را اختراع می کند که بسیار آوایی است و شکل خاص و عجیبی دارد. علاوه بر آن، صداهای این الفبای عجیب در محیط های مختلف و مختص به خود معنادار هستند. که این نشان دهنده اهمیتی است که دکتر سوس برای تعلیم و امکان فراهم آوردن محیطی جهت رشد خلاقیت کودکان قائل است.

برای مثال کتاب Daisy Head Maisy داستان دختری را روایت می کند که گلی به شکلی ناگهانی روی سرش رشد می کند، و وی را بسیار متمایز از هم سن و سال ها و تمامی اهالی آن شهر نشان می دهد. تلاش های اهالی شهر همه برای کندن و ریشه کن کردن گل از روی سرش، بی نتیجه می ماند. به وضوح گل، استعاره ای برای تفکر متفاوتی است که در سر و ذهن آن کاراکتر شکل گرفته است و جدا کردن گل از سر دختر علی رغم تمامی تلاش های معلم، دوستان و اهالی شهر ناممکن است، نه تنها گل از سر دختر جدا نمی شود که تلاش های دیگران وی را بسیار آزرده خاطر هم می سازد.
هر دوی این کتاب ها، و شیوه ای که برای بیان مفاهیم به کار گرفته است را می توان بسیار نزدیک به پارادایم سواد انتقادی دانست که قائل به ضرورت آگاهی بخشی به کودکان در زمینه خواندن و تعلیم و تربیت است، و نه انتقال صرف اطلاعات و مفاهیم بدون اینکه کمترین تاثیری در شیوه تفکر کودکان داشته باشند.

با وجود اینکه دکتر سوس خود معتقد بود که داستان های کودکان نیازی به پیام اخلاقی ندارد، و تمامی داستان ها به خودی خود پیام های اخلاقی را انتقال می دهند, داستان های وی یکی از اخلاقی ترین داستان های جذاب برای کودکان است، چنانکه داستان لوراکس درباره محیط زیست و هورتون صدای کسی را می شنود در خصوص هویت و جامعه است.

از کتاب های وی فیلم های متعددی هم ساخته شده است مثل گربه در کلاه (the cat in the hat)، هورتون صدای کسی را می شوند (Horton hears a who)، کرینچ کریسمس را دزدید (Grinch Stole the Christmas)، و لوراکس (Lorax) از جمله فیلم هایی هستند که بر مبنای کتاب هایی به همین نام ساخته شده اند.
سالروز تولد او را به پاسداشت خدماتش به داستان کودک روز «خواندن در سرتاسر آمریکا» (Read Across America) نام گذاری کرده اند. در این روز تمامی کتابخانه ها، مدارس و مراکز تعلیم و تریبت، کودکان و کتاب های وی را برای جشن همگانی خواندن گرم هم می آورند.

سری کتاب های دکتر سوس در ایران نیز در آموزش زبان انگلیسی در سطوح ابتدایی استفاده شده است. موسسه همراهان آفتاب به شکلی گسترده در کلاس های ابتدایی این موسسه و در برخی مدارس ابتدایی شهر تهران در خلال سال های ۱۳۸۰-۱۳۸۷ به شکلی منسجم این کتاب ها را ارائه کرده و بازخورد خوبی هم بین زبان آموزان از سنین مختلف پیدا کرده بود که در یادداشتی به روایت آن تجربه تدریس، هم از منظر مطالب درسی و تجربه معلم و زبان آموز خواهم پرداخت.

References:
Julie Beck (2015). The Secret to Dr. Seuss’s Made-Up Words: The research behind “nonsense” words and what makes them so funny. Retrieved June 01, 2017 from Atlantic: https://www.theatlantic.com/science/archive/2015/11/the-secret-to-dr-seusss-made-up-words/417405/

Sophie Gilbert (2017). The Complicated Relevance of Dr. Seuss’s Political Cartoons. Retrieved June 01, 2017 from Atlantic: https://www.theatlantic.com/entertainment/archive/2017/01/dr-seuss-protest-icon/515031
Jennifer Rothenberg Gritz (2013). When Dr. Seuss Took On Adolf Hitler. Retrieved June 01, 2017 from Atlantic: https://www.theatlantic.com/national/archive/2013/01/when-dr-seuss-took-on-adolf-hitler/267151/

Louis Menand (2002). we cat people: What Dr. Suess taught us. Newyorker, 23. Retreived June 01, 2017 from Newyorker.com: http://www.newyorker.com/magazine/2002/12/23/cat-people

Jeniffer Wetzel (2012). Children’s literature expert discusses enduring value of ‘Dr. Seuss’. Retrieved June 01, 2017 from Vanderbilt news, Vanderbilt University: https://news.vanderbilt.edu/2012/03/01/dr-seuss/

“Geisel, Theodor.” UXL Encyclopedia of World Biography. Retrieved June 01, 2017 from Encyclopedia.com: http://www.encyclopedia.com/history/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/geisel-theodor

“Geisel, Theodor”, Seussville. Retrieved on June 01, 2017 from http://www.seussville.com/#/author

“Dr. Seuss’s Biography”. Beyond writing children’s books biography. Retrieved June 01, 2017 from the Art of Dr. Seuss’ Collections: http://www.drseussart.com/bio

“Dr. Seuss”. Encyclopedia of Britannica. Retrieved June 01, 2017 from Britannica: https://www.britannica.com/biography/Dr-Seuss

برخی لینک های مرتبط با کارها و فعالیت های دکتر سوس:

فهرست کامل کتاب های دکتر سوس را در فایل پی دی اف ملاحظه کنید.Dr.-Seuss-books-with-pictures.pdf
وب سایت دکتر سوس (سوس ویل): http://www.seussville.com/#/author

نقاشی های دکتر سوس (گاردین):
https://www.theguardian.com/books/gallery/2016/jul/13/secret-midnight-paintings-of-dr-seuss-in-pictures\
کتاب الفبای دکتر سوس: https://www.youtube.com/watch?v=6WcGPFIKECw

کتاب می توانم با چشمان بسته بخوانم: https://www.youtube.com/watch?v=SXquSEWq0e4

برخی از صفحات کتاب های دکتر سوس:

۱) I Can Read With my Eyes Shut

۲)Daisy Head Maisie

۳) On Beyond Zebra

۴) On Beyond Zebra

من می توانم با چشمان بسته بخوانم، فراتر از گوره خر، the cat in the had، daisy head maisy